Jan Ernst Smoleŕ
Přeco a we wšěch wobstojenjach janak nadźějepołny, wobstajny, pilny a dźěławy; z kóždym přećelnje, dobroćiwje, lubosćiwje wobkhadźeše; stajnje bě hotowy, zaradźić, pomhać, sobuskutkować a podpjerać, štožkuli móžeše bližšemu, wosebje serbskemu ludej wužitne być. Tajki naš njezapomnity, wulki wótčinc a wjednik Jan Ernst Smoleŕ běše.
Kak derje bě, zo wón hišće z časom kupi ležomnosć serbskeho domu, pozdźišo budźiše to njemóžna wěc była. W něhdyšim twarjenju na róžku zwonkowneje lawskeje drohi a lawskich hrjebjow załoži swoju ćišćeŕnju a swoje klamy za knihikupstwo a nowiny. Tu w nizkich małych klamach widźu jeho hišće tak derje a jasnje jako bych jeho wčera poslědni króć postrowił: hłuboki, trajacy bě zaćišć, kotryž jeho wosobne zastaće, wuraz jeho rjaneho wobliča činješe, kotrež swědčeše wo njewšědnej wobdarjenosći ducha. Kóžde pohibnjenje, kóžde słowo a kóžde pohladnjenje pokazowaše, kak wjelestronscy zdźěłany muž před nami stoji; dlěje jeho znajachmy a bóle sebi jeho wažachmy.
"Ćeta, wujo, što pak je pola was noweho?" Tak by so prašał tych, kiž bychu z dalšich kóncow přikhadźeli; štož bě zajimawe, podawaše w swojich "Nowinach". Jenak wustojnje wědźeše wobkhadźeć ze wšědnym člowjekom kaž ze zdźěłanym a wysoko postajenym. Tohodla jeho wšitcy česćachu, wšitcy tež lubowachu a rady na jeho radu dźiwachu a posłuchachu. Na wobkhadźenje bě wón mištr. A runje toho dla bě wón tak wubjerny wjednik cyłeho luda.
Mnozy z našich rowjeńkow su jeho hišće po wosobje znali, mnozy znaju jeho ze wšelakich spisow, druzy z ertneho zdźělenja a wopowědanja, wšitcy pak budźa dźensa na njeho spominać z lubosću, česćownosću a dźakownosću. Tohodla je zawěsće wšěm krótki wobraz jeho žiwjenja a skutkowanja witany na tymle dnju, na kotrymž je so před sto lětami narodźił.
Jan Ernst Smoleŕ narodźi so 3 měrca 1816 we Łuću pola Łaza w pruskej Łužicy; jeho nan bě tam z wučerjom, přesydli so pozdźišo do Łaza. Zahe přińdźe na gymnazium do Budyšina, hižo jako 14lětny młodźenc bě za maćeŕnu rěč zahorjeny, zahorješe tež druhich serbskich sobušulerjow za nju, pućowaše na prózdninach po serbskim kraju, zběraše ludowe pěsnje, přisłowa, hrónčka, zapisowaše wšitko, štož bě za stawizny a wašnja našeho luda zajimawe. Tak wón cyły kraj, w kotrymž hišće Serbjo bydlachu, dokładnje spózna, wopisa a na wosebitej karće woznamjeni a wobrysowa.
Lěta 1836 přindźe Smoleŕ do Wrótsławja na univerzitu, zo by bohosłowstwo studował. Tu spózna tež druhe słowjanske rěče, wosebje pólsku a čěsku, zezna so tež z druhimi synami łužiskeje domizny, załoži z nimi "Towaŕstwo za łužiske stawizny a rěč"; do njeho słušachu Serbjo a Němcy; Smoleŕ měješe w towaŕstwje preni přednošk a to wo serbskich ludowych. pěsnjach. Lěta 1842 wuda wón wulkotne dźěło w dwěmaj zwjazkomaj: Pěsnički gornich a Delnich Łužiskich Serbow". Z tutym dźěłom je wón našemu ludej a sebi trajny pomnik stajił.
Hdyž bě Smoleŕ l. 1839 bohosłowstwo dostudował, wobroći so nětko hišće bóle na to, zo by serbsku a ji blizke słowjanske rěče studował. Wón k tomu dosta na poručenje hrabje Stillfrieda, wyššeho ceremoniskeho mištra pruskeho krala Bjedricha Wylema IV., stipendium a to z dokhodow krala sameho. Smoleŕ pókaza swoju dźakownosć zwonkownje tež z tym zo je swoje prěnje wulke dźěło "Pěsnički" Jeho Majestosći kralej Bjedrichej Wylemej poswjećił. Wón wosta we Wrótsławju hač do l. 1846 a dźěłaše tam jara pilnje a spisa knihi: "Mały Serb", "Serbskoněmski słownik". Khorowaty bě so 1846 do Łaza wróćił a skhori bórzy hišće bóle a to na płuca, wosłabny a dyrbješe so lehnyć. Mało bě nadźije, zo wotkhori, a zdaše so, zo bórzy z nim wšě nadźije, kotrež młode Serbstwo na njeho twarješe, do rowa póńdźa. Ale Boh bě hinak wobzamknył. Smoleŕ so spodźiwnje wulěkowa, móžeše po něčim zaso k swojim zatorhnjenym studijam a k spisowanju so wróćić a skrutny zaso tak derje, zo móžeše so l. 1848 do Lipska přesydlić, hdźež wudawaše "słowjanske lětopisy" w němskej rěči. Swjatki samsneho lěta pak přesydli so cyle do Budyšina a wosta tu hač do swojeho zbóžneho skónčenja.
Wón přija redakciju "Serbskich Nowin", kotrež bě faraŕ Handrij Zejleŕ, sławny serbski pěsnjeŕ, załožił. Při tym so wobdźěli na wšěch zjawnych prócowanjach" serbskich wótčincow, bě załožeŕ "Maćicy Serbskeje", prěni redaktor "Časopisa Maćicy Serbskeje", wosebje pak so wo to staraše, zo so Serbjo z njeměrnikami a zběžkarjemi tamneho časa njezjednoćichu, ale stajnje kraloswěrni wostachu, a so prócowachu, zo bychu po zakońskim puću swoje prawo docpili a wobkhowali. Lěta 1853 prync Albert, pozdźiši sakski kral swój mandźelski zwjazk z pryncesu Karolu wobzamkny. Při tej składnosći wupraji jemu w mjenje wšěch Serbow wosebita deputacija, kotruž Smoleŕ nawjedowaše, zbožopřeća serbskeho ludu w serbskej rěči. A kralowski prync so tež w serbskej rěči podźakowa, kotruž bě, dlěši cas w Budyšinje přebywajo, wot Smolerja nawuknył.
Kaž bu hižo prajene, njebě Śmolerjowa strowota kruta, a tola je wón dźiwajo na wobšěrne a jara napinace dźěło khětro wysoku starobu docpěł. Wón zemrje 13. junija 1884, hdyž bě 68 lět překročił. Jeho ćěło pokhowa so 16. junija na Hrodźišku pola Budyšina, najwažniši zastupnicy serbskeho luda jeho k rowu přewodźachu.
Na wulku syłu jeho wědomostnych, nowinaŕskich a basniskich dźěłow njemóžemy nadrobnišo spominać. Ale kelko dźěła, starosće wobhladnosće žada sebi jeno jeničke čisło "Serbskich Nowin". A kelko je jich za 36 lět wudał! Runje nowinarjo su z wulkeho dźěla swoju strowotu w młódšich lětach přetrjebali, dobrej wěcy woprowali, kotruž njepřestawajcy zastupowachu. A tola so runje tuto dźěło tak mało waži. Stajnje swojim zasadam swěrny jako dobry Serb, křesćan a poddan je Smoleŕ ze swojimi nowinami naš lud po prawym puću nawjedował, swoje mocy a dary ducha na to nałožał a hač do poslednjeho zdychnjenja pilnje dźěłał a so prócował. Z nutrnej dźakownosću dyrbimy dźenso wšitcy wopominać tón zbožowny dźeń, na kotrymž je boža předwidźiwosć před 100 lětami nam dariła tuteho muža, kotrehož zasłužbow ženje nichtó dosć wažić njemóže.
Wulke běchu jeho dary ducha, z dołhim studowanjom bohosłowstwa, rěčow a stawiznow je wón je wudokonjał a tak nabył tamneho šěrokeho rozhlada, kotryž dyrbi měć wjednik, kiž ma cyły lud, wučenych a njewučenych, wysokich a nizkich, zbožownje nawjedować. Rozhladny, mudry, znjesliwy, sćerpny, lubosćiwy a wutrajny dyrbi wón być, kaž to sw. pismo wuči a přikazuje (1. Kor. 13). W tym nastupanju bě Smoleŕ cyle podobny swojemu młódšěmu přećelej Michałej Hórnikej. Hdyž je móhł wo Hórniku dobry serbski wótčinc prajić, zo je kóždy rad k njemu khodźił, a nichtó rad wot njeho njekhodźił, směmy to wo Smolerju runje tak wobkrućić. Nichtó njeje lubosćiwšo wšo přijimał, kiž radu a pomoc pytachu hač Smoleŕ, nichtó njewjedźeše přećelnišo z nami wšěmi wobkhadźeć dyžli Smoleř. Kelko młodych Serbow je wón zahorjał, rozwučał, podpjerował při pisanju nastawkow, wudawanju knihow a časopisow. "Pisajće jeno, štož so wam lubi, a pósćelće mi, ja to přehladam a porjedźu." Tak je tež pisarjej tutych rjadkow prajił. A wón wšitko z wulkej mjelčitosću a swěru wobstarać a na prawy puć dowjesć wjedźeše. Něhdy hrožeše wulka překora mjez jara nahladnymi serbskimi spisowačelemi, jeni běchu starši, druzy młódši. Smoleŕ pak steješe wosrjedź nich, wón dobre zmyslenje na woběmaj stronomaj připóznawaše a ze swojej nahladnosće a rozomnosću docpě, zo so zmohi zaso zhładkowachu a wšitcy měrnje a swěrnje dale cłźěłachu. Runje tajka cyle njesebična lubosć, kiž na sebje sameho zabywa, swojeho wosobinskeho wužitka njepyta, rady wopruje mocy, dary ducha, dokhody cesće a nahladnosć swěta, debješe našeho Smolerja, wukhmanješe jeho k tomu, zo nad stronami steješe a zo jara wustojnje a wuspěšnje jednać a wujednawać wědźeše.
Ani dobytka, ani sławy njehladaše, tehodla wotrjekny so wulcy česćaceho powołanja do cuzby, hdźež so jemu wunošne a wysoke městno poskićeše. Tehdom wopokaza Smoleŕ hač na nanajjasnišo, kak jeno ze sameje čisteje lubosće k swojemu małemu, ale dobremu narodej, cyłe swoje žiwjenje wopruje. Naš sławny pěsnjeŕ Handrij Zejleŕ na to z horcym dźakom spomina we wosebitym spěwje, kotryž "Maćica Serbska" jutry 1863 Smolerjej poswjeći.
"Twoje zasłužby wo serbski narod znaju,
Sławny mužo, serbskoh' kraja synojo;
Tebje Serbja jako swojoh' lubo maju,
Rjeknu: "Dźak a sława ći, naš Smolerjo!"
Twoje sławne mjeno, dźěło wótčinske
W Serbach stajnje w žohnowanju wostanje!"
Słabeje strowoty dla njeje Smoleŕ mohł jako prědaŕ faŕskeho zastojnstwa přijeć, ale runje z tym je predwidźiwosć boža jeho pokazała na druhe, wjele šěrše polo dźěła. Wón njeje słowo bože do serbskich wutrobow wusywał z ertom, za to pak ćim pilnišo a spomožnišo ze swojim mištrowskim pjerom. Njech su tež jeho spisy, wosebje "Nowiny", mnoho swětnych powjesćow přinošałe, zawěsće tež te běchu našemu ludej wužitne, ženje pak na žane wašnje škódne. Hižo to rěka wužitny być, hdyž škody nječiniš. Kelko špatnych nowinow so njewudawa, kelko njewěry a njekhmanstwa so zě spisami njerozšěrja! Cyłe ludy su najbóle z njehańbitym njewěriwym pohanstwom hinyłe, haj, zahinyłe. Hižo z tym potajkim, škódne spisy wot našeho luda po móžnosći wotdźeržował, je sebi Smoleŕ wo wěru, pócćiwosć a wobstaće našeho luda jara wulke zasłužby dobył. Tola hišće wjele wjacy. "Serbske Nowiny" su lěto wot lěta jara wjele rjanych, pobožnych, nabpžinskich, natwarjacych pěsnjow, spěwow a kěrlušow přinošałe, jara wjele dobrych, powučacych a k dobremu křesćijanskemu žiwjenju pohonjacych powědančkow mjez ludom rozšěrjałe. Tež to je wulki kruch prědaŕskeho skutkowanja. A hišće wjacy. Spisowaćel njerěči k wutrobje jenož w jeničkej wosadźe, ale we wšěch wosadach wsěm wučbu poskića, kiž to čitaju. Rečnikowe słowo wuklinči, so po něčim zabywa, ale pisane, ćišćane słowo wostanje. Hižo stari Rom. jenjo prajachu: słowa so zaleća pisany pismik wostanje.
Sławny prědaŕ w Americy bě wjele tysac króć - jónu za jeničke lěto 900 króć, - słowo wěčneje wěrnosće připowědał pódla pak tež jara mnoho dobrych spisow za lud zestajał. Hdyž nětko we wysokej starobje čuješe, zo so jeho dźeń nakhila, rjekny při sebi něhdźe takle: "Swojich prědowanjow chcu co zdać, jeno skhowaj mi moje spisy, o Božo."
Wězo, prědaŕ skutkuje wulcy spomožnje ze žiwym słowom spomožnišo tón, štóž rěči a pisa, tola jara spomožnje skutkuje tež tón, štóž jeno pisa, ale derje! Hišće po smjerći rěči wón dale.
Tak stoji w pomjatku wšěch swěrnych Serbow wěčnje jenak jasna, nadobna a njepowalna postawa wulkeho zbudźerja, wožiwjerja a wjednika Jana Ernsta Smołerja. Wichory jeje njepowala, wody jeje njepodmłěja, zub časow jeje njewobškodźi, zerzawina so jeje njedótknje. A dźensa je runje stoty króć so wróćił tón dźeń, na kotrymž je nam jeho dariła lubosć a wšehomóc boža; tuž dźakujemy so Bohu za tutón njewurjeknity dar, z kotrymž je naš lud přez narodźenje našeho njepřetrjecheneho wótčinca wobohaćił, wosebje z tym, zo tež my wšitcy lubujemy a sebi wažimy, štož je Smoleŕ wosebje lubował a wažił, serbsku rěč, narodnosć, pobožnósć a swěru. Kóždy rěč rady a derje serbski, wuč druhich serbski, a štóž móže, skutkuj tež z pjerom, zo by Serbstwo dale kćěło, rostło a wobstało.
Kóždy njech so z dźěłom zaraduje
Na naroda roli namrětej,
Puć a wašnje njech stej wšelakej!
Jedna wola njech wšěch nawjeduje!
- Author: Jurij Libš (public domain)
- Source: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-152.html