БАШ ҺҮҘ УРЫНЫНА
Әссәләмәғәләйкүм, мөхтәрәм замандаш!
Бына хәйерле сәғәттә ҡулыңа Ҡөрьән алдың. Халҡыбыҙҙың Ислам динен ҡабул итеүенә бер мең йылдан ашыу уаҡыт үткәс, уны тәүге тапҡыр үҙ телебеҙҙә уҡыу бәхетенә ирештек.
Ҡөрьән — мосолмандарҙың иң ҡәҙерле, иң изге китабы. Үҙенсәлекле фәнни-фәлсәфи һәм хоҡуҡи әһәмиәткә эйә булған был ҡомартҡы ғәрәптәр һәм Ислам динен тотҡан башҡа халыҡтар өсөн генә түгел, бәлки бөтә донъя мәҙәниәтенә һәм мәғрифәтенә бик ҙур йоғонто яһаған, тиңдәше булмаған әҫәр. Ә инде уның шәреҡ халыҡтарының дөйөм үҫешенә, тормош ҡанундарына индергән өлөшөн баһалап бөтөү мөмкин түгел. Донъялағы өс оло диндең береһенең нигеҙен тәшкил иткән был әҫәрҙе Европа телдәренә тәржемә итеү XII быуатта уҡ башланған. Рәсәйҙә Ҡөрьәнден, рус телендәге беренсе тәржемәһе Петр 1-нең ҡушыуы буйынса 1716 йылда баҫтырып сығарыла. Һуңғараҡ уны Ислам динен тотоусы халыҡтарҙың телдәренә лә тәржемә итә башлайҙар. Шулай итеп, Ҡөрьәнде башҡортса уҡыу ихтыяжы күптән өлгөрөп еткән мәсьәлә ине. Ошо ғәйәт ҡатмарлы бурысты аңлап, халҡыбыҙға үҙ телендә Ҡөрьән биреү теләге менән Дан Мәхмүт улы Кинельский (билдәле сәбәптәр арҡаһында 1937 йылдан һуң Абдулла Мәхмүт улы Иҙрисов шул исем менән йәшәгән) 1962 йылда эшкә тотона һәм уафатының алдынан, 1983 йылда, уны тамамлап ҡуя. Башҡорт халыҡ үҙәге «Урал»дың хәстәрлеге менән ойошторолған беҙҙең ижади төркөм шул тәржемәне камиллаштырыу өҫтөндә эшләне.
«Ҡөрьән» һүҙенең тура мәғәнәһе — «уҡыу» йәки «көйләп уҡыу». Әммә уны күсермә мәғәнәлә «изге китап» тип йөрөтәләр. Китаптың башҡа исемдәре лә бар: «Ҡөрьән кәрим», «Ҡөрьән шәриф», «Ҡәләм шәриф», «Әл-мусхәф», «Әл-китап», «Ҙикр» һәм башҡалар.
Ислам дине тәғлимәте буйынса, ул Алла тарафынан Ябраил фәрештә аша төрлө уаҡыттарҙа Мөхәммәт бәйғәмбәргә егерме өс йыл буйына бирелгән. Төрлө өйрәтеүҙәрҙән, дини бойороҡтарҙан, өгөт-нәсихәттәрҙән, кәңәштәрҙән торған был китап рифмалы проза (көйлө нәҫер) рәүешендә ижад ителгән. Ҡөрьән сүрәләргә, сүрәләр аяттарға бүленә. Ҡөрьәндә бөтәһе 114 сүрә, төрлө иҫәп буйынса 6204 - тән 6236 - ға тиклем аят бар. Хәҙерге ғалимдар ҡулланылышта булған Ҡөрьәндең төп нөсхәгә тура килеүенә һәм уның Мөхәммәт бәйғәмбәр аша индерелеүенә шик тотмай. Көндәлек тормошта (намаҙҙа, исем ҡушҡанда, ижаб ҡылыуҙа, мәйетте һуңғы юлға оҙатканда һ. б.) бөтә сүрәләр ҙә уҡылмай. Диндар кешеләргә Әл-Фатиха (Әлхәм) сүрәһен, Әл-Бәҡара сүрәһенең 255-се (Ҡөрьәндең ҡайһы бер баҫмаларында 256-сы аяттан башлана) аятынан башлап сүрә бөткәнсе (Аятел Көрсиҙе), Йасинды, Әл-Мөлөк сүрәһен (Тәбәрәкте) һәм китаптың һуңғы өлөшөндәге уаҡ сүрәләрҙе белеү етә. Китап тулыһынса Ҡөрьән сыҡҡанда ғына уҡыла.
Бындай хеҙмәтте тәржемә итеү бик ауыр. Тәржемәлә Ҡөрьәндең тулы мәғәнәһен биреп бөтөрөү мөмкин дә түгелдер. Китапты баҫырға әҙерләүсе ижади төркөм, текст аңлайышлыраҡ булһын тигән маҡсат ҡуйып, Ҡөрьәнгә һүҙҙәр өҫтәп тәржемә итеүҙән һаҡланды. Шулай итеп, был хеҙмәтте һүҙмә-һүҙ тәржемә тип ҡарарға мөмкин. Әммә ғәрәп теле менән башҡорт телендәге айырым төшөнсәләрҙең тап килмәүе арҡаһында тәржемәлә аҙ ғына ябайлаштырып алынған урындар ҙа булды. Башҡортса ҡайһы бер һөйләмдәрҙең ҡолаҡҡа бигүк ятышлы яңғырамауының сәбәптәре хаҡында ла әйтергә кәрәк: бында ғәрәпсә һөйләмдең бер нисә аятҡа бүлгеләнеүенә хыянат итмәҫкә, йәғни аяттарҙағы һүҙҙәрҙе урынында ҡалдырырға тырышыу өҫтөнлөк итте. Беҙ, шулай уҡ, байтаҡ һүҙҙәрҙе ғәрәпсә ҡалдырыу яғында ла булдыҡ, сөнки уларҙың ҡайһы берҙәре үҙ заманында халҡыбыҙ телендә булған, икенселәрен күп һүҙ менән аңлатып бирергә тура килер ине. Һирәк урындарҙа ғына, дүрткил йәйәләр эсенә алып, фараз ителгән һүҙ өҫтәп яҙылды. Китапҡа махсус һүҙлек бирелде.
Шуны ла әйтергә кәрәк: БССР Фәндәр академияһының Тарих, тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институты ғалимдарының фатихаһын алып, айырым һүҙҙәрҙең яңғырашын һөйләү теленә яҡынлаштырыу маҡсатында ғәмәлдәге грамматика буйынса «в» хәрефе яҙылырға тейешле урындарҙа «у», «ү» хәрефтәре алынды: «уаҡыт», «үәхи»; һүҙлектәрҙәге «пәйғәмбәр» урынына «бәйғәмбәр» тип яҙылды.
Был хеҙмәт ғәрәп теленән һүҙмә-һүҙ тәржемә тиһәк тә, эш барышында Ҡөрьәндең С. Г. Саблуков, И. Ю. Крачковский тарафынан башҡарылған русса тәржемәләренән, 1988 йылда Лондонда инглиз теле аша руссаға тәржемә ителгән Ҡөрьәндән, ғәрәп телендәге «Тәфсир әл-Джәләләйн» тигән китаптан, Ислам дине тарихы буйынса эшләүсе үҙ илебеҙ һәм сит ил ғалимдарының хеҙмәттәренән файҙаландыҡ. Башҡортса тексты Өфө мәхәлләһе имам-хатибы ҡазый Нурмөхәмәт хажи Ниғмәтуллин хәҙрәт (1—9-сы сүрәләр), Сибай мәхәлләһе имам-хатибы Әғләметдин хажи Ғәзизов хәҙрәт (10—29-сы сүрәләр), Стәрлетамаҡ мәхәлләһе имам-хатибы Ришат хажи Рафиҡов хәҙрәт (30—114-се сүрәләр) ҡарап сыҡты. Улар, «Тәсһилүл Бәйән», «Тәфсир Фауаид», «Тәфсир Әл-Итҡан», «Тәфсир Ноғмани»ҙарға нигеҙләнеп, ҡиммәтле иҫкәрмәләр яһаны. Транскрипцияны эшләүҙә Ишембай мәхәлләһе имам-хатибы Рәфҡәт хажи Рафиҡов хәҙрәт ярҙам итте. Ҡөрьәнде баҫырға әҙерләүсе ижади төркөм уларға, шулай уҡ эште ойошторорға булышҡан Баһауетдин Зәйнетдиновҡа (Өфө), «Магнит» кооператив институтына, Бикмөхәмәтов Рәфҡәт Ғәбделсамат улына, (Ишембай ҡалаһы), Хоҙайбирҙин Рауил Абдулла улына, машинкала баҫҡан Нәфисә Булат ҡыҙы Фәйзуллинаға оло рәхмәт белдерә.
Айырыуса Ҡөрьәнде сығарыуҙа матди яҡтан ярҙам күрһәткән Башҡортостан хөкүмәтенә рәхмәтебеҙ ҙур.
Ҡөрьәндең ошо тәүге тәржемәһе дин әһелдәре араһында ла, ғилми хеҙмәткәрҙәр һәм Ислам дине менән таныш булған, ҡыҙыҡһынған милләттәштәребеҙ тарафынан да ғәҙел баһаланыр, уны артабан яҡшыртыу буйынса эшлекле кәңәштәр әйтелер — тип ышанабыҙ, киләсәктә Ҡөрьәндең әҙәби тәржемәләре һәм тәфсирҙәре лә булыр тигән өмөттә ҡалабыҙ.
- Indented line Ижади төркөм.