Дус-Дагга чалбарыыры
| ← Мал чазап акталаарда чалбарыг | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Күш-ажыл-биле холбашкан алгыш-йөрээлдер) |
Балыкчының чалбарыы → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Шаанда чаъс-чар эвээжеп, хемнер сыыгап, сериидеп ымыраа-сээк щеглей бергенде, коштуг-комнуг дусчулар шуужа-ла бээр. Олар чок болза Дус-Дагже, чок-ла болза дедир чуртунче ээп чанып бар чыдар. Шары-буга коштааннары-даа бар. л хамаан чок, шары эзертеп мунуп алган дусчуну бо-ла көрүп болур. Дусчулар бөлүк-бөлүү-биле чоруур: дөрт-бештен черле эвээжевес. Бир кижи-ле адак дээрге-ле, хуузунда дөрт хире шары азы ол хире аът коштуг щары-биле буга сүрүп, Хемчик бажындан үнгеш, Аныяк Чыргакыны өрү алгаш, Таңды арт сынны ажып, Хандагайты, Улаатай таварып, Өвүр одурткаш, Дус-Даг чедер.
Эңдерик хөй коштуг-комнуг дусчулар кара суглуг, оът-сигени хөлбеңейнип чыдар булак чанынга Дус-Дагдан элээн ырадыр, 200-300 базым черге одагланып чораан. Кожазында күзеглээн аалдардан сүттпе алгаш, сарыг шайын хайындыргаш, өрү-куду чажып чалбаргаш, оран ээзи ээ көрзүн, байлаан бичиилеп-даа болза хайырлазын дээш йөрээл салыр. Оон барып шайын аартаан, далганын шыгыдып чээн олурарлар дээр.
Аъш-чемин чажып чемненгениниң соонда, дус хап, оюп кириптер.
Дус-Даг иштинче кире бергеш, өөрү хап турда, бир кижи карак албайн, туда кадарып турар. Дээвииринде азы ханада кайда-ла доозун бурт дидир, медээлей кааптарга, үне-ле халчыр. Оон башка кижини дус базып кааптар. Халап болбазын дээш чалбарып-ла турар. Кош дусту дең-дең оюк кылдыр балды-биле каш хонукта оюп, хооруп кээр. Кончуг шүүттүг ажыл деп санап чораан.
Ындыг аар чүъктүг шарылар-биле үр үениң иштинде хонуп-дүжүп чорааш, чер-чуртунга менди-чаагай ээп кээп чораан. Шаанда назыны дөгүй берген кижи мөчүй бээрге, ажаап каапкан соонда, бичии уруглар чоктап: "Кырган-ачам канчап барган" — деп айтырарга, "Кызыл-дустай берген" — деп будалдырарының ужуру ында. Утказы анаа эвес, дустаан улустуң үр чидип-чидип, кээп турганын херечилеп турары боор. Кызып кылайып чорааш эккелген дус үнелиг, төктү бээрге аас-дыл үнери-даа чөп. Биеэде дусту кончуг үнелеп хүндүлээр, кайы хамаанчок төп-чайбас, ол хамаанчок артап-даа болбас. Кончуг арыг кызыл-дус эм болур дижир. Дус караа деп чүве база бар. "Дус төкпес, улус чокшу бээр" деп чугааның утказы база ында.
Оюк дусту топтап көрүп турарга, ында шил дег кылаңайндыр херелденип чыдар ойбундуларлыг. Ону баштай адырып алгаш, чараш үнелиг эртине кылдыр шыгжап эдилээр. Дусту кижиден харамнанмас. Биэде "Думчуу чокка өөренир, дузу чокка өөренмес" дээр.
Дус-Дагга чалбарыыры
Көвүрүлзүн, хоп-хоп,
Хоорулзун, хоорулзун, хоп-хоп,
Кагар дус кезенгилештир хоорул,
Кечимгилештир оюлзун.
Дөрбелчинней хоорулзун,
Эл-довурак бузулбазын,
Эңдээ четкер болбазын.
Чамбы дипти туткан дузум, суум, тараам,
Өршээ, өршээ!
Өртемчейим тудуп өршээ,
Айыыл халап дүжүрбейн көр, өршээ!