Колӧ дугдыны профанацияӧн ноксьӧмысь

by Шахов Николай Александрович

Екатерина Великая, о!

Поехала в Царское село.

Тредьяковскӧй.

Октябрса революция бӧрын 15 во нин петӧны коми художественнӧй гижӧдъяс, мыччысьӧны коми гижысьяс, петалӧны гижӧд чукӧръяс торъя гижысьяслӧн. Ӧні кад нин пыдісяньджык видзӧдлыны коми гижысьяс удж вылӧ, донъявны налысь уджсӧ, тӧдмавны, кутшӧм отсӧг найӧ сетӧны выль олӧм стрӧитӧмлы.

Менам син водзын Акинь пилӧн кывбур чукӧр «Индустрия марш» (Коми ГИЗ, 1932, 30 лб.). Нимыс гора, уна кӧсйысьӧдана. Кывбур чукӧрыслӧн воддза джынъяс сюйӧма 1931–1932ʼ воясӧ гижӧм кывбуръяс, бӧръя джынъяс — 1925–27ʼ воясся гижӧдъяс. Важджык гижӧдъясыс абу омӧльӧсь, гижӧма сьӧлӧмсянь, гӧгӧрвоана кывйӧн.

Коми гижысьяслӧн эм зэв ыджыд тырмытӧмтор: налӧн тематикаыс йӧршитчӧма Коми муӧ. Найӧ оз вермыны петны коми вӧрысь паськыд эрд вылӧ, мукӧд сёрниа уджалысь йӧз пӧвстӧ, оз петкӧдлыны коми уджалысь йӧзлы ставмувывса олӧм-вермасьӧмсӧ. Коми гижысьяс бура тӧдсаӧсь Коми му олӧмӧн и, тӧдӧмысь, налы колӧ гижны медсясӧ ас гӧгӧрса олӧм йылысь. Но ӧттшӧтш налы аслыныс колӧ тӧдмавны мукӧд йӧзлысь, медвойдӧр рочьяслысь олӧмсӧ и тӧдмӧдны тшӧтш коми уджалысь йӧзӧс. Кад нин ас кытш пытшкысь петны да восьса синмӧн ылӧдзджык видзӧдлыны. Коми уджалысь йӧзлы колӧ тӧдны, кыдзи кыпыда, долыда стрӧитӧны выль олӧмсӧ миян Сӧвет Союзса уна сёрниа рабочӧйяс да колхозникъяс. Коми уджалысь йӧзлы колӧ тшӧтш тӧдны, кыдзи тышкасьӧ капитализмлы паныд ставмувывса пролетариат.

1931–32ʼ воясся кывбуръяснас Акинь пи зільӧ петны тайӧ туй вылас. Тематикасӧ босьтӧ ӧнія кадся гырысь уджъясысь, йитӧ партияӧн сувтӧдӧм могъяскӧд, кӧсйӧ петкӧдлыны ассьыс эрудициясӧ (паськыда босьтӧмсӧ). Сӧмын мортыдлӧн вынйӧрыс оз судзсьы, нинӧм бурыс оз артмы. Став художественносьтыс вошӧма (водзджык гижӧм кывбуръяс сертиыс), кольӧма сӧмын лозунгъяс жебиника висьтавлӧм.

Босьтам кывбур «5-4». («Ударник» журналын, 1931ʼ вося 21–22-ӧд номер). Кывбурыслӧн нимыс сэні мӧд — «Тіралӧ мир». Кывъяссӧ ӧктӧма сідз, мед артмас кык пӧвста акростих «Вит вося план нёль воӧн». Акростих артмӧма, а кывбурыс абу. Бур кывбур оз и вермы лоны кывъяснад тешитчигӧн. Акростихӧн тешитчыны позьӧ кутшӧмкӧ тешитчан тема вылӧ, а не татшӧм ыджыд кӧзяйственно-политическӧй мог вылын. Татшӧм профанацияӧн, ыджыд могъяс тешӧ вайӧдӧмӧн ноксьывлӧ и Выль Паш. Видлалан кывбур чукӧрсӧ сійӧ жӧ редактируйтӧма. Мед петкӧдлыны, кутшӧм тайӧ кывбурыс, вайӧдам сэтысь кык тор:

Найӧлы,

Кодъяс катшысӧн

Пинь пырыс миянлы

Сиӧны пом, —

Нёль

кымӧсас сатшкысьӧ.

Катшыс — пон; артмӧ — понйӧн сиӧны. Сэсся «Нёль ... сатшкысьӧ»? Ёсьтор сатшкысьӧ, а лыдпасӧн пыр на лыддьывлісны, а эз сатшйӧдлыны.

Водзӧ:

Воӧн

Сувтӧдам гигантъяс ми

Сюрсъясӧн. (Вывті кокньыда артмӧ. С. М.)

Ӧружйӧ ми киын

Ленинизм пас!

Пас — знак. Ленинизм — Ленинлӧн велӧдӧм, код серти писькӧдӧ туйсӧ миян партия. А «ленинизм пас» лоӧ «знак ленинизма». Бара профанация.

«Кык мир» абу кывбур, кыдзи чайтӧны авторыс да редакторыс, а политграмота кузя лекция, сӧмын авторыс мыйлакӧ гижӧма торйӧдлӧм строчкаясӧн. Коді нӧ шуас со тайӧс кывбурӧн:

Капиталистъяс быдлаын

пӧльтӧны выль война

ӧзйӧдан би.

Кризислӧн паськалӧм

найӧӧс дурмӧдӧ,

кольмӧдӧ юр.

Ме думысь, тайӧ омӧлик проза.

«Локтӧ ин-ду-стри-я!» нима «кывбурын» авторыс босьтӧма кымынкӧ лозунг да на бердӧ ӧктӧма кывъяс, рифмуйтӧмӧн. Лозунгъяссӧ торйӧдӧма гырысь шыпасъясӧн: «Кодлы Ленин туй двӧитчӧ — ыстамӧ ас пиысь»; «Социализм тані вӧрын ми дорам»; «Вӧр — кузнеча выль большевикъясӧс дорны»; «Став вӧр миян лоӧ — ударнӧй бригада»; «Тыртам содтӧдӧн вӧр лэдзан план» и с.в. Редакторыс (П. Шеболкин) збыльысь веритӧма, мый тайӧ лоӧма кывбур. Тайӧ лозунгъяс — зэв важнӧй лозунгъяс и мед найӧ вӧліны имитана, уджалысь йӧз сьӧлӧмӧдз йиджана, колӧ казьтывны найӧс ас местаын, колана дырйи. Татшӧм лозунгъяссӧ кывбертӧмӧ пӧртӧм — бара жӧ лоӧ профанация.

Медся ыджыд кывбур «Вермим... вермам!» Тані авторыс кӧсйӧма петкӧдлыны важ Россияса да ӧнія СССР-са олӧм 1905ʼ восянь ӧнія кадӧдз. Кӧсйӧмыс ыджыд. Весиг Пушкин коддьӧмъяс эз лысьтлыны босьтчывны татшӧм ыджыд темаяс бердад. Но мый нӧ Пушкиныд? Миян коми поэтъяслы «море по колено».

Тайӧ «кывбурсӧ» авторыс торйӧдлӧ главаяс вылӧ. Быд глава водзын гижӧ эпиграфъяс Ленин, Сталин, Молотов да мукӧдъяслӧн кывъясысь. Коми кыв вылас вуджӧдӧма найӧс жеба. «Победаыс кольӧ миян сайын мӧд вооружённӧй восстанньӧын». Коминад тадзи оз сёрнитны. Бурджык эськӧ вӧлі комиӧдны тадзи: «Победаыс шедас миянлы мӧд вооружённӧй восстанньӧын». Мӧд эпиграфын — «Уралын да Сибырын рабочӧй-крестьянаыс радлӧны сӧвет власьт сувтӧм кузя». Сувтӧм лоӧ — встать, остановиться, прекратить движение. Ленин гижӧ: «Рабочие и крестьяне Урала и Сибири с восторгом встречают Советскую власть...» Комиӧн тайӧс позис эськӧ шуны: «Уралса да Сибырса рабочӧйяс да крестьяна зэв ёна радлӧны Сӧвет власьт воӧм кузя» либӧ пуксьӧм кузя, но не сувтӧм кузя. Вообще тайӧ цитатасӧ комиӧдігӧн Акинь пи ставнас дзугӧма (видзӧд: В. И. Ленин, т. ХХІV, 431 лб.).

Авторыс лэбӧ 30 во чӧжся кадын вӧлӧм зэв гырысь революционнӧй событтьӧяс вывті, вӧр-пу туганъяс вывті шувгысь тӧв ныр моз. Кысь нин сэсся гырысь событтьӧяссӧ петкӧдлыны пыдісяньджык. Сы йылысь нинӧм и мӧвпавны. Но тадзи лэбигад авторыс вунӧдӧма и поэзиялысь требованньӧяссӧ и весиг коми кывсӧ. Кывбурыд шогмана, кор сэні эмӧсь шогмана, синмӧ шыбитчан, сьӧлӧмӧ йиджан серпасъяс. Авторлӧн серпасъясыс татшӧмӧсь:

Став мырсьысь салдатъяслы ковмас

Ӧтувтчыны единӧй гӧрд фронтӧ.

... Вит сё дас кӧкъямыс выль завод-фабрика.

Эмӧсь и мукӧд сяма «серпасъяс»:

Ныръяссӧ нюжӧдіс, синъясыс бызгыльтчӧ.

Пиньяссӧ йирӧ двуглавый орёл!

Кымын нӧ нырыс орёлыслӧн? Ме первойысь на кыла, мый орёллӧн эмӧсь пиньяс и сійӧ кужӧ пиньяссӧ йирны! Сэсся, эз ӧмӧй позь «двуглавыйсӧ» комиӧн шуны — кык юра? Орёлсӧ комияс шуӧны кутшӧн.

Кывзӧй жӧ, кырнышъяс, регыдӧн ті вылын

Зарниа шондіыс лоас смоль сьӧд!

Шондіыс лоӧ сьӧд? Эг аддзыв. Кывбурыс помасьӧ:

Коркӧ кӧ, гадъясӧй, ми вылӧ уськӧдчад,

Сяммамӧ дон плешкад тувъявны клин.

Плешӧ тувъявны клин? Да!!!

Авторыс радейтӧ кывъяс: тіралӧ («тіралӧ лист», «тіралӧ кар», «тіралӧ зеп вӧсна»); муралӧ («Ленинлӧн призывыс фронт пасьта муралӧ», «Европаын йӧлӧга муралӧ кылӧ». Шулывлӧны: «кынӧмӧй висьмис, муралӧ», но шуны «Ленинлӧн призывыс муралӧ» некутшӧма оз шогмы); ымралӧ («ымралӧ морӧсын мез вӧсна тӧждысьӧм», «ымралӧ морӧсын удж вӧсна тӧждысьӧм». Мый тайӧ лоӧ — ме ог гӧгӧрво). Мукӧд, мичаджык кывъяс авторлы оз сюрны.

Автор оз пыдди пукты коми кывлысь грамматикасӧ. «Лэптімӧ морӧсӧс». Шулывлӧны «лэптім морӧснымӧс».

Гӧрд знамя сынӧдӧ лэптысис вылӧдз,

Тіян, палачьяслы, некор оз сюр!

Колӧ: «Тіянлы, палачьяслы».

Пролетарийлӧн вирыс шоръясысь косьмис,

Ӧкмыс во бурдӧдіс яй вылысь дой,

Олӧмыс вежӧрӧс ёнджыка восьтіс.

Крепаммис мускулъяс, нюжаліс сой.

Нюжаліс сой — лои кузь киа. А кузь кианас шуӧны гусясьысьӧс. Со кытчӧ вайӧдӧ мӧвпышттӧг кывтӧ гижӧмыд.

Немечкӧд, ёртъясӧй, нинӧмла йирсьыны.

Вӧвъяс йирсьӧны, мӧсъяс, ыжъяс. Йирсигас найӧ зэв лӧня олӧны, ӧтчукӧрӧн. Авторыс кӧсйӧ шуны: немечьяскӧд оз ков воюйтны, а артмӧ мӧдарӧ.

Уличӧд кыссьӧны вит броневик.

Кыссьӧны гусьӧникӧн, а восстанньӧ дырйи броневикъяс оз гусьӧн ветлыны.

Верзьӧны — верзьӧ ті. Верзьӧмӧн кыв кутім.

Миян республика жуй сэк эз видз!

Верзьӧмӧн вӧв вылын ветлӧны, а оз кыв кутны. «Жуйвидз» кыв торйӧдны оз позь. Шуам кӧ: Акинь пи баля гыжйыштіс бӧжсӧ, некод оз гӧгӧрво, мый ми кӧсйим шуны: Акинь пи гыжйыштіс балябӧжсӧ.

Шор этшӧн дугдывтӧг визывтіс олӧмыс.

«Шор этшӧн» лоӧ лӧня, раминика. Гражданскӧй война дырйи олӧмыс мунӧ гым-чард моз, тӧв ныр, тувсов ытва моз, а оз шор этшӧн. Ӧттшӧтш ещӧ кыв-мӧд: колӧ гижны «визывтіс» пыдди «визувтіс»; визувтӧ век увлань. Эжваса комияс шуӧны «визувтіс».

Штыкъясӧн пазӧдім бандитъяслысь рой.

Рой овлӧ пуяс вылын (мох). Рочьяс шуӧны «рой пчёл», а мый лоӧ «бандитъяслӧн рой», — ме ог гӧгӧрво.

Миллерлысь паськыд плеш войвылын куштімӧ,

Сибырын штык улӧ сюри Колчак;

Фрунзеыд Врангельӧс чорыда вуштыштіс,

Деникинлы лязавтӧдз сетіс щелчок.

Зэв ӧд кокньыда ставыс артмӧ! Татшӧм кокни кӧ эськӧ збыльысь вӧлі воюйтныыд, мый. Сэсся бара жӧ коми кывсӧ вунӧдӧма. Комиӧн шуӧны: «Миллерлысь плешсӧ». «Щелчок» комиӧн лоӧ печик.

Ньӧжйӧникӧн мусинмыс мӧдӧдчис эжсявны,

Тырны снарядъясӧн кодйысьӧм гу...

Кутімӧ шынель азям вылӧ вежлавны,

Шыльӧдны бомбаӧн парсалӧм му.

«Тырны снарядъясӧн кодйысьӧм гу» позьӧ гӧгӧрвоны кык ногӧн: 1) снарядъясӧн кодйысьӧм гу тырны, 2) кодйысьӧм гу тырны снарядъясӧн. Сідз жӧ кык ногӧн позьӧ гӧгӧрвоны и «Шыльӧдны бомбаӧн парсалӧм му». Сёрни кузя лӧсьӧдігӧн колӧ сідзи кывъяссӧ инавны, мед позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сӧмын ӧти ногӧн.

Оз сувтӧд миянӧс некутшӧм стын!

Миянын туй шӧрын стын некор оз овлы, лоӧ сувтлыны потшӧс понда (завор восьтыны). Стын тані авторыслы ковмӧма, мед вӧлі рифма вын кывлы.

Нартитчан вынйӧрсӧ Днепр юлысь лӧньӧдам.

Книга, культураӧн весъям кыт пеж!

Ютӧ нартитысьӧн шуны оз лӧсяв. Нартитӧ морт. Мӧд сёрникузяыс абу гӧгӧрвоана. Авторыс, буракӧ, кӧсйӧ книгаӧн весавны «кыт пеж».

Дедъяслӧн гӧр-агас миян оз туй.

Дед — роч кыв, комияс шуӧны — пӧль. Комиӧн шуасны: Пӧльяслӧн гӧр-агас миянлы оз туйны.

Ӧгырӧн сьӧлалӧ Польшаса пан!

— зэв аслыс сикас пан!

Нытикъяс воштісны классӧвӧй ис.

Абу кужӧма нытиксӧ комиӧн шуны. Позис эськӧ кӧть няргунӧн шуны. Ис — лоӧ запах. Эм кыв «исйыны». Мый сійӧ лоӧ, быдӧн тӧдӧны. «Классӧвӧй ис» — классовый запах. Тані колӧ лоны «классовое чутьё». Чутьёыс — нырис. Эмӧсь веськыда политическӧй ляпсусъяс.

Капиталистъясыд чардысь моз повзисны.

Эрдасис, шеді союзнӧй бюро.

Артмӧ, капиталистъяс повзисны да сы вӧсна шеді «союзнӧй бюро» (вредительяс). Эз кӧ эськӧ повзьыны, найӧ эз и сюрны.

Абу мӧй теш тайӧ:

нюжӧд мысьт — чинтам,

Вит пыдди урчитам кык воа срок!

Автор тані кӧсйӧ шуны, мый ми вит вося план ӧткымын отрасльясын тыртім весиг кык во да джынйӧн. Сійӧ абу теш, а зэв ыджыд ошйысянтор Сӧвет Союзса пролетариатлӧн. Тані бара кывйӧн ворсӧм понда профанация, тешӧ пӧртӧм.

Татшӧм жӧ жеб кывбур «Нёль воӧн тыртам». Тайӧ кывбуръясыс войдӧр вӧліны «Ударник» журналын, сэсся «Выль Войвыв» альманахын, «Литература хрестоматияын» (3-ӧд выпуск), а сэсся петісны торъя книгаӧн. Кӧн нӧ вӧліны редакторъясыс, мый вылӧ видзӧдісны?

Бӧръя кадас ӧткымын коми поэтъяс кутісны зільны водзӧ кыпӧдчыны. Кодсюрӧ, и Акинь пи тшӧтш, водзӧ босьтчӧм пыдди, исковтісны увлань. Збыль художествоа гижӧд пыдди пӧжалӧны сяркӧдчана гижӧдъяс. Сӧвет Союзса пролетариатлысь гырысь уджъяссӧ профанируйтӧны, гижалӧны Тредьяковскӧйлӧн кодь бездарнӧй одаяс. Сы вӧсна гижа татшӧм ёся, мед мукӧд коми гижысьяс ёнджыка мӧвпыштласны асланыс гижӧдъяс йылысь, мед босьтчасны лӧсьӧдны коми уджалысь йӧзлы збыльысь художествоа, збыльысь социалистическӧй пытшкӧса коми литература.

А тані петкӧдлӧм «кывбуръясыд» оз шогмыны. Найӧ оз босьтчӧдны, а кӧдзӧдӧны. Найӧ велӧдӧны сӧмын веркӧс вывті лэбавны, оз петкӧдлыны пытшкӧссӧ олӧмыслысь. Найӧ велӧдӧны посни велӧдчысьясӧс неграмотнӧя гижны.

Сьӧлӧмсянь шыӧдча коми поэтъяс дінӧ: дугдӧй Тредьяковскӧй одаяс сямӧн гижӧмысь, велӧдчӧй важ и ӧнія классикъяслысь.