Кыккока (II)
Кывтӧм пемӧсъяс сёрниа висьт
I. Важ пемӧсъяс
Сійӧ вӧлі важӧн нин, зэв важӧн… Уна сюрс во нин коли сэксянь ӧнӧдз. Сійӧ эз вӧв ӧнія миян олан муын. Вӧлі ылі шоныдінын, кӧні шондіыс югыдджык да шоныдджык, кӧні зэрыс тшӧкыдджыка киссьывлӧ, шоныд мусӧ ёна кӧтӧдлӧ, а шондіыс ёна пӧжӧ…
Сэтӧні олысь пемӧсъяс вӧліны гырысьӧсьджык да ёнӧсьджык ӧнія пемӧсъяс дорысь. Миянын моз кӧдзыд тӧлыс сэн эз и вӧвлы некутшӧма, пыр гожӧм сулаліс. Пуяс вӧлі быдмӧны сюрс-мӧд воӧдз, вӧрзьӧдлытӧмӧсь сулалӧны — чер ни пурт на сэк эз вӧв, да и некодлы на вӧлі сэк пуяссӧ пӧрлӧдлыныс…
Вӧр пасьталаыс гӧгӧр вӧлі жуӧ звер-пӧткаыс, быдсяма олысьыс ветлӧдліс тыр — лэбаліс, котраліс, кыскасис помтӧм; гутъяс да гагъяс дзизъялісны; на бӧрся пӧткаяс вӧтлысисны-куталісны, пӧткаяссӧ варыш кыяліс…
Турунъяс быдмисны быдсяма сикасыс да дзордзалісны быд пӧлӧс рӧмнас. Пасьтала шоръяс да югыд ваа ёльяс чольгисны-визувтісны. Дугдывтӧг гажаа сьылісны лэбачьяс; лёк звер горзіс аслас ыджыд шытӧвнас — садьмӧдіс вӧрсӧ; пуяс быдмисны зэв вылӧдз, кымӧрлань йывнаныс кыссисны, лӧнь дырйи нораа шарӧдісны корнаныс, тӧла дырйи шуштӧма шувгисны…
Дыр сідзи вӧлі, кузя сідз оліс вӧр сэтшӧм олӧмнас, долыда олісны сэні кывтӧм пемӧсъяс, лунысь лунӧ, воысь воӧ, кытчӧдз эз торк налысь олӧмсӧ Кыккока (морт).
* * *
Коркӧ ӧтчыд друг мыйкӧ гӧгӧр лӧнис. Пуяс дугдісны шувгӧмысь; турунъяс копыртчӧминысь йывнысӧ кыпӧдісны; пӧткаяс лӧнисны сьылӧмысь; лёк звер збодера гоньгӧдіс юрсӧ да мунігкостіыс сувтіс; йӧра дугдіс веж кор ватшкӧмысь; сера кутш лэбигкостіыс ӧшӧдчис аслас сыв кузя бордъяс йылас; шыр петіс му пиысь, тшӧтш торгӧдіс пельсӧ…
Гӧгӧр лӧнь лои, шы ни ру оз кыв: быдӧн кывзысьӧ, видзӧдӧ шемӧс — мый нӧ лои?!
Сійӧ кадӧ сэті мунісны кутшӧмкӧ пемӧсъяс, кодъясӧс некод на некор эз аддзывлы.
Найӧ эз вӧвны мукӧд кодьӧсь, вӧліны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс олысьяс; кутчысьӧмаӧсь да мунӧны — оз мукӧд моз нёль кок вылын, бауӧн, а кык кок йылын, веськыда сувтӧмӧн; туша вылысныс, яйныс, дзик куш, гӧнтӧм; юрныс гӧгрӧс, чужӧмныс восьса, синъясныс — зэв повтӧмӧсь, сюся видзӧдӧны, юрнысӧ вылын кутӧны…
Быдӧн шемӧстісны. Некод оз гӧгӧрво, некод оз тӧд, кытысь босьтсисны тайӧ кык олысьыс, тӧдтӧмашӧр найӧ оланінӧ кытысь мый воисны.
Эз вермы терпитны лев да и юаліс мукӧдлысь:
— Кодъяс нӧ тайӧ татшӧмъясыс, кодъяс?!
— Тайӧ — пемӧсъяс жӧ, — шуис йӧра. — Тайӧяс кужӧны ветлӧдлыны, дивӧыд, кыдзкӧ аслыныс ногӧн, оз миян ног!
— Мыйла нӧ нёльнан кокнаныс оз ветлыны? Ме ногӧн, сідзтӧ ӧдйӧджык эськӧ верман.
— Мый сійӧ кокыд, — шыӧдчис гундыр. — Менам тай нӧ со кокъясыс абуӧсь да, сы понда ветлӧдла, вель на ӧдйӧ вевъяла, ковмас кӧ муннытӧ.
— Ме думысь, найӧ абу пемӧсъяс, — шуӧ колипкай. — Тайӧяслӧн весиг борд ни тыв абу да! Сӧмын юр выланыс гӧнтор.
— Мый гӧнсьыс, шань и сьӧмыс, — горӧдіс сэтчӧ сир, ваысь юрсӧ мыччыштліс да.
— Мукӧдыслы тай лоӧ овны куш ку кежсьыс да, мый керан. Кысь нин бордсӧ да гӧнсӧ, весигтӧ сьӧмыс абу да… — ньӧжйӧник шуыштіс нидзув.
— Тайӧяслӧн бӧжныс абу, кутшӧм тайӧ пемӧсъяс, — чипӧстіс шыр.
— Мый нӧ бӧжсьыс? Менам тай нӧ абу жӧ да, сы понда некод на оз шу, мый ме абу пемӧс, — лявӧстіс сэтчӧ лягуша.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй! — друг горӧдіс лев. — Тонӧ ӧтикыс водз кокнас из босьтіс!!! Ме бара тадзтӧ ог вермы.
— А ме верма, — шуӧ ӧблезяна орангутанг.
— Мый сійӧ, абу на зэв сьӧкыд изторйыд. Ме кӧть мый босьта кокнад, кӧть код кокнам верма шамыртны изтӧ. Сійӧ нӧ мый. Ме сы кындзи на уна тӧда тайӧяс йылысь, верма весиг висьтавны тіянлы…
— Мый нӧ? — горӧдісны ставныс ӧтпырйӧн.
— Тӧда, — вомтырнас кутіс висьтавны орангутанг. — Тӧда, мый тайӧ олысьясыс миян кодь жӧ пемӧсъяс. Сэсся… Тайӧ — эня-ая. Шуӧны тайӧясӧс — Кыккокаӧн. Коркӧ, важӧн тайӧяскӧд менам пӧльясӧй-пӧчьясӧй вӧлӧмаӧсь ӧти вужйысьӧсь-рӧдысьӧсь…
— Со кыдзи, — шуыштіс вом улас лев. — А мыйла нӧ эськӧ тайӧяслӧн абу гӧна куныс, тэ моз?
— Ме сійӧ ог тӧд. Гашкӧ, тайӧяс пӧрччӧмаӧсь кунысӧ да, — шуис орангутанг да лӧнис.
Сӧмын лев эз эновтчы сыысь бурӧн. Кутіс юасьны ӧтитор, мӧдтор.
— Тэ шуан, тайӧ Кыккокаясыскӧд ӧти рӧдысьӧсь вӧлӧмныд коркӧ, ӧти ай-мамысь петлӧмныд, мыйла нӧ эськӧ сэтшӧма тӧдтӧмтан найӧс, мыйла он матыстчы на дінӧ да сёрнитышт кӧть?
— Мый нӧ мем найӧ, веськодь, эмӧсь кӧть абу, — кутіс соссьыны орангутанг. — Ме весиг ог тӧд тайӧясӧс. Мукӧдлысь тай висьталӧмсӧ кывлі да сы кузя шуа-а, ачымсӧ эг на весиг и аддзывлы татшӧмъяссӧ. Висьтавлӧны тай вӧлі: Кыккокаясыс пӧ вӧвлӧмаӧсь ӧти ӧблезяна котыр рӧдысь да коркӧ важӧн нин кытчӧкӧ вошлӧмаӧсь… Сы мында и тӧда. Сэсся нинӧм ог вермы висьтавны, менсьым эн юась.
— А видзӧдӧм серти кӧ, тайӧяс зэв чӧскыдӧсь, — вом дорсӧ нюлыштіс да шуыштіс лев. — Кутшӧм бара тайӧяслӧн яй кӧрыс-а?
— Мый нӧ эськӧ видзӧдан, мун видлы, — шуӧ орангутанг, а ачыс оз лысьт матыстчыныс. Сэсся недыр мысти ышловзигтыр шуыштіс: — Кӧть кыдз, а тайӧясысь бур не на виччысьны ми воклы… Аслыныссӧ, эськӧ, медбӧрти омӧль жӧ лоӧ помыс да…
Сэк кості лев зэв збоя мӧдӧдчис Кыккокаяслань. Сӧмын мыйӧн матыстчис — пыр и повзис. Ачыс оз тӧд, мый сыкӧд лои: ӧнӧдз на лев некодысь эз повзьыв, некутшӧм зверысь-олысьысь — ассьыс быдӧн полісны, сійӧ ӧд медся ыджыд вӧлі став вылас…
— Мый нӧ лои?! Этайӧ, Кыккока пемӧсъясысь куті повны? Гыж ни пинь абу асланыс, а повзьӧдӧны?
Повзис лев. Сьӧлӧмыс ёкмуні, вӧрзис. Оз лысьт матыстчыны Кыккокаяс дінӧ, бӧрыньтчис. Сэсся юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, бугыльнас видзӧдігтырйи, койтов-койтов муніс бокӧ.
— Мыйла нӧ тайӧясӧс эн сёй? — юаліс левлӧн эньыс.
— Мем оз на ков сёйныс, пӧт, — шуыштіс гӧтырыслы лев да турун пӧвсӧ водіс, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. А ачыс куйлігмозыс пыр мӧвпаліс талунъя шемӧс йылысь, некыдз эз вермы гӧгӧрвоны.
Мукӧд пемӧсъяс тшӧтш, сы вылӧ видзӧдӧмӧн, пыралісны асланыс позъяныс да лӧнисны. Быдӧн аслыныс мӧвпалісны-арталісны талунъя дивӧ йылысь, быд ногыс тӧдмалісны, сӧмын некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны.
* * *
Кыккока гозъя пыр мунісны ӧтарӧ водзӧ. Мунісны нюмъялігтыр, нимкодясисны аслыныс. На бӧрысь вӧтчисны-мунісны вӧрса пемӧсъяс — то ӧти, то мӧд ёна шензисны Кыккока олысьяс вылӧ. Кыккокаяс весиг оз и тӧдны, мый на вылӧ зэв ёна видзӧдӧны шемӧс лоӧмӧн ставыс. Пуяс вашкӧдчыны кутӧны, мыйӧн казяласны Кыккокаяслысь мунӧмсӧ, пӧткаяс-лэбачьяс бӧрсяньныс юр весьттіныс лэбӧны, быд пу сайсянь, быд ув вывсянь видзӧдӧны на вылӧ вӧрса пемӧсъяс чуймӧм синъясӧн.
Мунісны-мунісны сідз Кыккока гозъя вӧрӧд, сэсся воисны коркӧ дзоляник эрд вылӧ. Эрд вылын зэв вӧлі гажа: гӧгӧрыс джуджыд мича пуяс сувтӧмаӧсь; шӧрӧдыс визувтӧ ичӧтик ю — зэв сӧдз ваа; вадорас веж турун быдмӧ, уна сикасӧн дзордзалӧ…
* * *
Лӧсьыд кажитчис Кыккокалы тайӧ местаыс.
— Татӧні ми шойччыштам, — нимкодьпырысь шуис Кыккока эньыслы.
— Огӧ сэні, этані! — юркнитіс гора гӧлӧснас гӧтырыс да котӧрӧн мӧдӧдчис шондіводз пуяс сайӧ.
— Татчӧ лок, татчӧ, — кутіс чуксавны верӧссӧ. Пуяс улын вӧлі горнича керкаын кодь: гож сай, шонді оз сот, ыркыд да лӧнь, юр весьтаныс пулӧн коръясыс лӧсьыда шаркӧдчӧны, увъяс вылас сьылӧны лэбачьяс, под улӧдыс веж небыд нитш вольсасьӧ мича джодждӧра моз.
— Кутшӧм тайӧяслӧн сёрниныс, шытӧвныс лӧсьыд! — шензьыны кутіс колипкай, мыйӧн кыліс Кыккока гозъялысь сёрнинысӧ. — Кылан, тайӧяс сёрниын унджык кылӧ мича шыясыс миян сьылӧм шыын дорысь?
— Поснидӧсьджыкӧсь кӧ эськӧ вӧліны тайӧяс, ме эськӧ тшӧкті найӧс вӧчны аслыныс познысӧ менам позкӧд орччӧн, — шуис колипкайлы ёдіюр.
Кыккока гозъя регыдик олыштісны сэні да мунісны сэсся водзӧ. Мунігмозыс пыр найӧ шензисны гажа местаяс вылӧ, быдлаті налы кажитчис лӧсьыд — выльысь выль, гажысь гажа. Коркӧ сэсся найӧ паныдасисны понкӧд. Сылӧн кокыс доймӧма, да зэв ёна вӧлі чотӧ. Кӧсйис эськӧ сійӧ кежны Кыккокаяс мунан туй вылысь да доя кокнад эз вермы. Эньыс Кыккокалӧн сувтӧдіс понйӧс да кутіс видлавны сылысь дояинсӧ, сэсся шуис:
— Энлы, ме отсышта тэныд, коньӧрлы. Кодкӧлун менам аслам бытшкысьліс тадзтӧ кокӧй да, ме сійӧ дойсӧ ачым бырӧді турун корйӧн, — шуис турун кор ӧктыны котӧртігмоз. Сэк кості ачыс Кыккокаыс матыстчис да кутіс понйӧс малавны. Понлы кажитчис малалӧмыс, эз кут повны. Сэсся локтіс эньыс, вайис турун коръяс да кӧрталіс-тӧбис понлысь коксӧ.
— Мун сэсся, котӧрт! Аски тэнад дзикӧдз кокыд бурдас, оз нин кут висьны.
Кыккока гозъя бара мунісны водзӧ. Пон, кытчӧдз эз саявны найӧ, пыр видзӧдіс бӧрвыланыс бӧжсӧ легӧдӧмӧн. Пон дінӧ локтісны мукӧд пемӧсъяс да кутісны юасьны сылысь:
— Тэ сёрнитін найӧяскӧд? Мый нӧ тэныд висьталісны?
— Тайӧяс шаньӧсьджык быдӧн дорысь, со кокӧс менсьым бурдӧдісны дай малалісны. Некор ме ог вунӧд налысь бурсӧ.
Вӧр пасьта разалі юӧрыс — пельысь пельӧ, вомысь вомӧ вӧрса пемӧсъяс костын: понлысь пӧ коксӧ бурдӧдӧмаӧсь… Понйӧс пӧ шыльӧдӧмаӧсь…
Пуяс мӧда-мӧдныскӧд вашкӧдчисны-сёрнитісны сы йылысь; турунъяс, дзоридзьяс ышлолалісны; дзодзувъяс сюся визлалісны-тювкъялісны турун пӧвсті — разӧдісны-нуисны сійӧ юӧрсӧ водзысь-водзӧ… Колипкай, мыйӧн кыліс — лӧсьӧдіс сьыланкыв Кыккока гозъя йылысь да дугдывтӧг дзольгис-сьыліс.
Кыккока гозъя мунісны кытчӧдз дзикӧдз эз мудзны. Мудзисны да сэсся пуксисны шойччыны шор дорӧ. Юисны, сёйисны пу йыв вотӧсъяс, да мыйӧн шондіыс кутіс лэччыны, водісны узьны турун вылӧ.
На дінӧ, матіник костӧн, тшӧтш нюжӧдчис бок вылас пон (сійӧ исалӧма налысь туйсӧ да пыр бӧрсяньныс вӧтчӧма).
Вой. Енэжын кыпӧдчис тӧлысь, кельыд чужӧмнас вашъявны кутіс, югдӧдны Кыккокаяслысь узяніннысӧ.
Пон кындзи Кыккокаяс дінын тшӧтш вӧлі ӧш. Сійӧ кык пу костӧ юрсӧ сюйӧмӧн видзӧдіс на вылӧ. Видзӧдіс-видзӧдіс да сэсся зэв кыза бакӧстіс: «Буу!..»
— Бее! — нерыштіс ӧшкӧс бӧрсяньыс тӧлысь. Сэсся юаліс: — Мый нӧ сэн дувган, синтӧ паськӧдӧмыд да?
— Мый… тӧдан нин — мый. Узьысьяссӧ тай тайӧясӧс. Кодъяс нӧ татшӧмъясыс? Тэ он тӧд?
— Тӧдлывлі эськӧ коркӧ да, ӧні вунӧма нин, — шуӧ тӧлысь. — Коркӧ эськӧ, буракӧ, тайӧяс и ме вывті на ветлӧдлісны, да ог нин помнит дзиксӧ, ог лысьт шуны, вунӧма нин… Уна сюрс во нин сысянь коли, ог нин вермы тӧдныс, юр вежӧрӧй дзикӧдз бырӧма да. Ӧні тӧда ме, сӧмын кыдзи кытшлавны-бергавны му гӧгӧр.
— Да и менам юр вежӧръясӧн зэв ылӧдз он мун, — шуӧ ӧш. — Мыйкӧ тай нӧ зэв делӧ кутіс меным лоны бӧръяпом… Мыйысь нӧ?
— Тэ полан тайӧ узьысьяссьыс? — юаліс тӧлысь.
— Ачым ог тӧд, пола ли, ог ли, — шуӧ ӧш. — Мыйкӧ тай сьӧлӧм вылын зэв шог-а… Ме ог тӧд мыйысь. Сӧмын зэв ёна менам лӧгӧй петӧ тайӧяс вылӧ, а мыйысь — бара жӧ ог тӧд.
— Лӧгыд кӧ петӧ, босьт да ви найӧс…
— Ог лысьт, — шуӧ ӧш. — Ӧтнам ме пола.
— Но, мый верман, сійӧ и вӧч! — шуыштіс тӧлысь да водзӧ шлывгыны мӧдӧдчис. Ӧш ӧтнасӧн коли мӧвпалан, сӧмын аслас ичӧтик юр садьнас нинӧмӧ эз вермы воны.
Сулалӧ, рӧмидзтӧ сідз, дувгӧ-видзӧдӧ, синъяссӧ оз чӧвтлы Кыккока гозъя вылысь.
— Тайӧяс нӧ унмовсисны? — тӧдтӧмашӧр, друг юаліс ыж. Ӧш ичилика кок йывсьыс эз усь повзьӧмысла. Коркӧ сэтчӧ ыж нин волӧма дай. Сэсся видзӧдавны кутіс да — гӧгӧр олысь! — став вӧрса пемӧсъяс кыськӧ-мыйкӧ лоины тшӧтш. Шызис вӧр. Гӧгӧр жуны кутісны. Быдӧн локтӧмаӧсь: лунын олысь пемӧсъяс и, войын кыйсьысьяс и — ставныс ӧтлаӧ чукӧртчӧмаӧсь тшӧтш. Дивӧ ӧд — мӧда-мӧдсьыс оз повны, мӧда-мӧд бӧрысь вӧтлысьӧмысь, ӧти-мӧдӧс сёйӧмысь!..
Скӧр лев орччӧн сулалӧ раминик кӧркӧд, кӧин — ыжкӧд, шыр — канькӧд. Вӧв, ӧш… Унаӧн ӧтлаын орччӧн-орччӧн сулалӧны, куйлӧны, ӧти-мӧдысь повтӧг… Сера кутш пукалӧ ув вылын посни лэбачьяс пӧвстын, и некод сыысь оз пов; руч — курӧгъяс дінын; вурдъяс да дзодзӧгъяс шор дорын тшӧтш уялӧны.
Быдӧнлӧн дум вылас вӧлі ӧтитор, быдӧн юраныс кутісны ӧтикӧс… дыр некод нинӧм эз шу. Медводзын шыӧдчис лев:
— Вайӧ ставӧн ӧтлаын сӧвет кутны!
— А тэ пӧт? — юаліс сылысь ӧш.
— Пӧт ли, абу ли — тэ эн пов. Талун ставӧн бурысь оламӧй, некод мӧда-мӧднымӧс ог вӧрзьӧдӧй, талун сэтшӧм лун!
— Вайӧ, сідзкӧ, сӧвет кутны!
Восьтісны «скод». Левӧс бӧрйисны юралысьӧ. Лев водз лапасӧ лэптіс, да ставныс лӧнисны.
— Медводдза кыв сетсьӧ ӧшлы! — гораа шуис юралысь лев.
— Ме думысь, колӧ вины тайӧясӧс, Кыккока гозъясӧ. Виамӧй! — лёкысь кутіс буавны ӧш.
— Мый нӧ тэ лоин? — кутіс шензьыны лев. — Ӧнӧдз на пыр сэтшӧм рам вӧлін, олан да турун йиран, некодӧс ловъя лолӧс эн вӧрзьӧдлы, ӧні мыйкӧ виӧмӧдз воин, вир кӧсъян кисьтны?!
— Ме ог тӧд, мый мекӧд лои… Ме ачым ог гӧгӧрво, мый мем колӧ. Менам сьӧлӧмӧй мыйкӧ зэв ёна полӧ. Колӧ вины найӧс! Наысь бур оз ло. Ок, лёк лоӧ миян олӧмнымлы! Коркӧ казяланныд асьныд, он кӧ кывзӧй, да сёр лоӧ.
Ӧш бӧрын сэсся шыӧдчис вӧв:
— Ме сідз жӧ чайта лоиг. Вины найӧс ӧдйӧджык колӧ, вины!
— Виамӧй! Виамӧй! — горзыны кутісны сэки ыж, кӧза, кӧр, дзодзӧг, чипан — ставныс.
— Аттӧ, дивӧ! — шензьӧ лев. — Медся рам да полысь пемӧсъясыс тай нӧ виӧм йылысь сёрнитӧны. Мый нӧ тіянлы найӧ лёксӧ вӧчисны?
— Ме ог тӧд, — шуӧ вӧв. — Сӧмын сьӧлӧмӧй водзвыв тӧдӧ — тайӧ Кыккокаясысь бур оз ло. Менам полӧмӧйла кокъясӧй весиг тіралӧны.
— Кор ме мӧвпышта тайӧяс йылысь, быттьӧ менсьым кучикӧс кульӧны, сэтшӧм лоӧ лӧсьыдтӧм, — бара шыасис ӧш.
— Менӧ кынтӧ, быттьӧ кушӧдз гӧнӧс шырӧмаӧсь, — кутіс лябсьыны-норасьны ыж.
— Меным зэв жӧ лӧсьыдтӧм мыйкӧ, быттьӧ би вылын пӧжалӧны да сёйӧны, — шуӧ дзодзӧг.
— Менӧ быттьӧ куштӧны, — котсӧ чипан.
— Ог вермы гӧгӧрвоны, — шуӧ лев, — мый ті лоинныд. Мый нӧ тайӧяс вермасны тіянлы вӧчны лёксӧ? Некодӧс на ӧнӧдз эз вӧрзьӧдлыны, сёйӧны вотӧс да, мый да. Ветлӧдлӧны кык кок йылын, кӧть и нёль кокаӧсь да. Мыйкӧ кӧ ӧд кутасны керны, ті верманныд пышйыны наысь, тіян кокъясныд сюсьӧсьджык на тайӧяслӧн дорысь! Сэсся ӧд ті пиньяснад, гыжъяснад да кокъяснад на верманныд водзсасьны накӧд и. Мый нӧ сэсся повныс тіянлы?
— Ок, каитчан коркӧ, — ышловзис ӧш. — Тайӧ выль пемӧсъясыд бырӧдасны миянӧс дзикӧдз. Тэныд сідзжӧ миянкӧд лоӧ пом!..
— Ме нинӧмысь ог тӧждысь, ме некодысь ог пов! — шуӧ лев. — Но мый нӧ некод онӧ дорйыштӧй Кыккокаяссӧ?
Сэк шыӧдчис орангутанг:
— Тайӧяс кӧ эськӧ эз вӧвны менам рӧдысь-вужйысь, ме эськӧ тшӧтш шуи вины. Сӧмын, мӧд ногӧн кӧ, бара жӧ абу лӧсьыд ассьыд рӧднятӧ ошкыныд. Мед оз ло торъя дорйысьӧма, ме со мый тіянлы шуа: мед оласны кыдз аслыныс гажныс, кытчӧдз оз кувны. Лёк вӧчны тайӧяс миянлы оз вермыны.
— Сідзкӧ, и ме шуа ӧти кыв на дор, — шыӧдчис пон. — Ті пыр лёк да лёк шуанныд тайӧяс йылысь, а со меным найӧ бур нин вӧчисны — доя кокӧс бурдӧдісны. Сэсся, ме чайта да, Кыккокаясыд быдӧн дорысь вежӧраӧсьджык… Ме некор ог вунӧд налысь бурсӧ.
— Сідз, сідз, — шуис понлы лев. — Тэ шань пемӧс, лёк ногӧн он шыась. Ме сідз жӧ думайта: нинӧм миянлы повны. Некодӧс найӧ оз вӧрзьӧдны, и ме ачым чуньӧн ог вӧрзьӧд асьнысӧ. Дерт, тшыг дырйи кӧ сюрасны мем, сэки ог жалит, сёя. Та йылысь, ме чайта да, некод оз вензьы: тшыг дырйиыд быдӧн сэтшӧмӧсь. Талун ме пӧт, сэсся узьны муна. Мунӧй быдӧн гортъясаныд, узьӧй. Бура вӧтасьны тіянлы! — шуыштіс лев да муніс гортас.
Сэсся сы бӧрын некод нин кыв ни джын эз шу, вочасӧн ставныс разӧдчалісны.
Коли вой. Коркӧ югдыны кутіс. Лӧнь. Быдӧн на узьӧны. Кыськӧ-мыйкӧ друг уськӧдчисны эрд вылӧ, Кыккока гозъя узянінӧ ӧш да, вӧв да, ыж да, кӧза; кутісны лёкысь котравны сэті. На бӧрся шлуп-шлап вӧтчӧны тшӧтш дзодзӧг да чипан. Медводзын ӧш, юрсӧ муӧ сюйӧмӧн ветлӧдлӧ, сэсся буалігтырйи кутіс матыстчыны Кыккокаяс дінӧ, кӧсйӧ люкавны. Сӧмын эз удит. Уськӧдчис кыськӧ на вылӧ пон да гораа кутіс увтны. Кыккока гозъя садьмисны — вирскӧб чеччисны. Пемӧсъяс зэв ёна повзисны, садьтӧгныс уськӧдчисны пышйыны сэтысь. Кыккока ошкыштіс да малыштіс понйӧс, а гӧтырыс кутіс видлавны сылысь доя коксӧ да сёрнитӧдны…
Пон надзӧникӧн легӧдӧ бӧжсӧ да нюлӧ налысь кинысӧ.
Сэсся Кыккока гозъя шор дорын мыссисны да кутісны сёян корсьны. Айыс кайис яблӧг пу вылӧ да кутіс нетшкыны, шыблавны яблӧгсӧ гӧтырыслы муас. Сэні пу вылас вӧлӧма орангутанг. Кыккока кутіс вӧтлыны сійӧс:
— Мун татысь, мисьтӧм чужӧм! Тайӧ менам пуыс, тӧд водзӧ кежлӧ. Эн лысьт вӧрзьӧдны тась весиг ӧти яблӧг.
— Вот, колӧкӧ, и вок! — шуӧ орангутанг. — Тадзи тэ мекӧд сёрнитан?! Важӧн-ӧ на ме тэ дор сулалі?! Колян вой на, буракӧ? Ставыс кор шуисны тэнӧ вины, ме ӧтнам кыв шуи тэ дор, сы кузя ӧд и тэнӧ ловйӧн колисны.
— Мун ӧдйӧджык сэсь! Дырджык сёрнит мекӧд, ме бара тэнӧ…
Сэсся Кыккока чегис зэв кузь ньӧр да кутіс нӧйтны орангутангӧс. Орангутанг ойзігтырйи пышйис вӧрӧ.
II. Содтӧд олысь
Лун-войяс ӧтарӧ колины. Вӧрын оръявлытӧг муніс олӧм. Му вылын и, ваын и, сынӧдын и пыр пуис удж, пыр муніс кынӧмпӧт перйӧм быд олысь пемӧслӧн. Энь пӧлӧсъяс пукалісны позъясаныс, пӧжсисны да быдтысисны; ай пӧлӧсъяс, кыдз вермисны, зілисны-корсисны сёян асланыс челядьлы… Сідз олісны вӧрын пемӧсъяс.
Кыккока гозъя поздысисны ю ді вылӧ. Водзтісӧ найӧ олісны-узьлісны кӧн веськалӧ, эз бӧрйысьлыны местаӧн. Ӧні мыйкӧ кутісны дзебсясьны, быттьӧкӧ полӧны. Полӧмныс налӧн, дерт жӧ, вӧлі. Ӧтчыд Кыккока гозъя мунӧны вӧр дорті. Налы паныдасис лев. Лев кежис бокӧ туй шӧрсьыс да вежӧн мунігмозыс зэв лёкысь видзӧдліс на вылӧ. Кыккокалӧн гӧтырыс казявліс сійӧс да быдсӧн кезмуні, повзис. Сэсянь сійӧ кутіс повны, оз лысьт ӧтнасӧн кольччыны. Ӧтчыд эньыс и шуӧ верӧсыслы:
— Тайӧ левыс сёяс коркӧ миянӧс, ме пола. Ӧні бара ме сэсся куш му вылад ог лысьт узьлыныд.
Сы бӧрын Кыккока вӧчис ю ді вылӧ лӧсьыдіник, пелькиник чом; вевттяліс турунӧн да вольсаліс корйӧн. Луннас найӧ ветлӧдлісны матігӧгӧр да корсисны сёян, вой кежлас узьны волывлісны чомйӧ. Вӧрса пемӧсъяс, матігӧгӧр олысьяс, вочасӧн велалісны на дінӧ да эзджык нин кутны сэтшӧма шензьыны, дугдісны быд здукйӧ вӧтлысьны на бӧрся. Ӧтнас пон эз кольччы наысь. Сійӧ быд асыв волывліс видлыны найӧс: пуксяс ю дорӧ ді весьтас да увтчыны кутас.
Коркӧ, ӧти войӧ, Кыккока гозъялӧн чужи пи. Сы йылысь юӧрсӧ пемӧсъяслы вайис медводзын пышкай.
— Кыккока гозъялӧн содтӧд лов эм! — висьталӧ пӧткаяслы пышкай.
— Час ме ветла каганысӧ налысь видлыны, — шуӧ колипкай гӧтыр. — Гашкӧ, менам колькъясӧй оз кӧдзавны дзикӧдз, регыдик кӧ эновтла.
Руч важӧн нин котӧртіс сэтчӧ. Дзодзӧг шлапсьӧдӧ сэтчӧ жӧ… Ю дорын зэв нин унаӧн чукӧрмӧмаӧсь. Став энь пӧлӧс олысьыс эновтӧмаӧсь гортнысӧ да локтӧмаӧсь Кыккока гӧтырлысь кагасӧ видлыны. Кыккока гӧтыр вӧлі пукалӧ чом дорас. Кагасӧ моздорас кутӧ. Ачыс Кыккокаыс сэн жӧ орччӧн пукалӧ.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм кагаыс мича, — шуӧ ёдіюр.
— Бурӧтш мича, — шыӧдчис сэтчӧ йӧра гӧтыр. — Номыр тай быттьӧ веглясьӧ, весиг кок йылас оз на вермы сулавны. Пышкай шуӧ, тӧрыт нин пӧ чужлӧма. Менам пиӧй чужӧ да пырысь-пыр и заводитас котравны ас кокнас.
— Кагаыс синма нин! — шензьӧ руч. — Менам челядьӧй ӧкмыс лун синтӧмӧсь чужӧм бӧрас!
Сэсся мам пемӧсъяс кутісны Кыккока гӧтырлы сӧветъяс сетавны, кыдзи колӧ вердны да быдтыны писӧ.
— Тэ гутъясӧн кагатӧ верд, ӧдйӧнджык быдмас, — висьталӧ Кыккока гӧтырлы пышкай.
— Эн, эн! Номыръясӧн, номыръясӧн! — горзӧ ёдіюр. — Номырӧн кӧ вердан, зэв тшӧг кагаыд лоӧ.
— Тэ войнас вылас вод да сідзи кагатӧ узьтӧд, шоныдджык сылы лоӧ, — велӧдӧ пышкай.
— Эн кывзы тайӧяслысь, — шыӧдчис кӧр гӧтыр. — Верд ёнджыка йӧлӧн, сэсся нинӧм оз ков. Йӧлыд кӧ аслад бырӧ, ме ордӧ волы.
— Кутшӧм мича кагаыс Кыккока гӧтырлӧн! — дзольгӧ колипкай гӧтыр.
Дыр на сідз энь пемӧсъяс велӧдісны, ошкисны да вӧйписны Кыккока гӧтырӧс ас костаныс, сэсся разӧдчалісны бӧр гортъясаныс гусьӧник, мед оз тӧдлыны верӧсъясыс.
Кыккока гӧтыр нинӧм эз кывлы налысь сёрнинысӧ. Сійӧ ӧтнас ачыс нимкодясис каганас, нёньӧдіс, унмовсьӧдіс да пыртіс чомъяс.
— Час ме ветла, мыйкӧ сёянтор корсьышта тэныд, — шуис Кыккока гӧтырыслы. — Тані матігӧгӧрын некутшӧм вотӧс нин весиг абу, ылӧджык ветла.
— Ветлы, да эн бара дыр, — шуӧ гӧтыр. — Тэ тӧдан, ме пола.
Кыккока муніс да регыд бӧр воис. Локтіс — скӧр, нинӧм абу сюрӧма чӧскыдджык вотӧс да. Пукалӧны-сёрнитӧны, кыдз эськӧ бурджык сёянтор корсьны. Найӧ олан ді вылын нинӧм нин абу кольӧма, ставсӧ вотӧмаӧсь, ылӧджык ветлыны эз кутны лысьтны бӧръяпом.
— Тӧрыт ме аддзылі: вурд вӧлі кутӧма зэв ыджыд чериӧс ваысь да сёйӧ, — висьталӧ гӧтырыслы Кыккока. — Огӧ-ӧ ми тшӧтш видлӧ, гашкӧ, чӧскыд да?
— Мун ветлы. Менам кынӧмӧй зэв ёна сюмалӧ, кӧть мый сёя, — шуӧ гӧтырыс. Кыккока лэччис ва дорӧ. Келаліс, келаліс да аддзис сирӧс. Сир Кыккокаысь эз и пов. Кыккока кватитіс сирӧс веськыда кинас да шыбитіс лыа вылӧ. Косінад воис да сир кутіс караул горзыны, вомсӧ паськӧдлыны. Сӧмын регыд лӧнис, кулі. Кыккока босьтіс да катӧдіс чомъяс. Видлісны — чӧскыд. Чӧсмасигтырйи сёйисны гозъя.
— Аски ещӧ на татшӧмтӧ вай, — шуӧ гӧтырыс Кыккокалы. — Вотӧссьыд ме уми нин, номсӧдлӧ мукӧдтор вылӧ.
Мӧд луннас Кыккока ва дорӧ лэччис, да сэні вурд уялӧ, куталӧ чериясӧс.
— Мый сэні гусясян! — горӧдіс Кыккока вурд вылӧ. Вурд чуймис.
— Гусяся?! Ме татчӧ тэ дорысь водзджык овмӧдчылі, — шуӧ вурд. — Юыс менам.
— Дыр сёрнит! Ме бара тэд… — шуыштіс Кыккока, кватитіс вадорысь шӧдзыртмӧнъя из ёкмыль да шыбитіс вурдлы. Вурд пышйис. Кыккока куталіс чериясӧс да катӧдіс гӧтырыслы.
Вурд войнас вӧлисти лысьтіс ваысь юрсӧ кыпӧдны. Видзӧдӧ, сэні орангутанг пукалӧ. Вурд кутіс норасьны сылы Кыккока вылӧ.
— Да, ме аддзылі пу вывсянь, кыдзи тэнӧ Кыккокаыд пиняліс да изйӧн лыйис. Менӧ тшӧтш жӧ нин сійӧ вомавліс пу вылысь яблӧг нетшкӧмысь.
— Коркӧ меным паныдасьлас! — кеслӧ пиньсӧ вурд.
— Ми сыкӧд аддзысьлам на! — содтыштіс орангутанг. — Абу ӧд сылы век ульлун, коркӧ и миянладорын празьникыс лолӧ!
Сідзи грӧзитчисны кык пемӧс Кыккока олысьлысь босьтны водзӧс.
III. Киссис вир
Ӧти кадӧ, кыдзкӧ, зэв дыр эз зэрлы. Шонді ёна сотіс — косьтіс мусӧ. Турунъяс, пуяс нюкыртчисны дзикӧдз. Юяс, шоръяс зэв ёна ямисны, мукӧдлаас черияс колины ді вылӧ. Пемӧсъяс пошкисны-куйлісны гож сайын, вӧрзьӧдчывтӧг олісны жугыля. Быдӧнлы вӧлі сьӧкыд. Кыккока гозъялы сідз жӧ. Сӧмын чодзувъяслы да гундыръяслы вӧлі масьт: кышакылісны-тювкъялісны кос турун пӧвсті.
Сэсся ӧти лунӧ коркӧ мӧдӧдчис зэрны да зэрны. Шливгыны кутіс пельса дорысь моз, енэжыс и муыс ӧтлаасис, быттьӧ син ни пель, зэр пырсяыс нинӧм оз тыдав. Шоръяс тузисны-быгзисны, петісны кырйысь. Муыс зэв горша зэр васӧ юис. Пуяс, турунъяс ловзьыны кутісны бӧр, вежӧдны нюдза. Зэрыс ӧтарӧ киссьӧ и киссьӧ. Шӧрт помтӧг кӧтасисны Кыккока гозъя. Ді вывныс налӧн кутіс ойдны, ва улӧ пырны. Кыккока гозъялы лои эновтны чомнысӧ да пышйыны ді вылысь. Вуджисны ю вомӧн да кайисны пу вылӧ. Увъяс костӧ вӧчисны лэбув, но зэрысь видзны сійӧ эз вермы, пырыс кутіс пожнавны-кисьтны. Кыккока гӧтыр кутіс тӧждысьны кагаыс вӧсна.
— Каганымлы кӧдзыд, — лябсьӧ верӧсыслы. — Да и меным йирмӧг лоны кутіс.
— Мый ме шулі, а? — кутіс лёкысь нимкодясьны орангутанг мукӧд пемӧсъяс водзын. — Мися тай тайӧяс кулӧны. Кысь нӧ: гӧн ни, бордтыв ни абу да тайӧяслы зэрысь сайӧдчыны! Кулӧны, кулӧны найӧ, тшыгла кӧ оз, кӧтасьӧмысла изӧймитасны.
— Вылысас вод, вылысас, да сайӧд кагатӧ зэрсьыс, — тӧждысьӧ колипкай Кыккока гӧтыр вӧсна. — Ме тай сідзи шонтывла ассьым челядьӧс-а.
Кыккока гӧтыр сылысь эз кыв. Кага кутіс бӧрдны да некыдз оз бурась. Зэр пыр на шливгӧ и шливгӧ, оръявлытӧг киссьӧ.
Матын сэн лун вылын вӧлі йирсьӧ ыж. Йирсяс-йирсяс да пыркнитчас зэр ваысь да бара йирсьыны кутас.
— Эсійӧ ыжыслы ӧд мый овныд. Со, пасьыс кутшӧм шоныд. Оз бара кынмы менам кага моз, — видзӧдӧ Кыккока гӧтыр ыж вылӧ да аслыс вом улас ньӧжйӧник шуыштіс.
Кыккока кывліс гӧтырыслысь сійӧ кывъяссӧ, но нинӧм эз шу. Сӧмын видзӧдӧ ыж вылӧ да мыйкӧ ёна аслыс мӧвпалӧ.
Сэсся думайтіс, думайтіс да лэччис пу вылысь муӧ. Сэн бара мыйкӧ думайтны кутіс зэр киссьӧм шыас. Сэсся мыйкӧ корсьысьны, кияснас маласьны кутіс.
Киас из ёкмыль лои. Кыккока топыда шӧдзыртіс да мӧдӧдчис ньӧжйӧник ыжлань, кыйӧдчигтырйи. Ыж йирсьӧ, коньӧр нинӧм оз тӧд. Кыккока мыйӧн матысмис — котӧрӧн уськӧдчис ыж вылӧ.
— М-е-е-е!.. М-е-е-е!.. — кутіс горзыны ыж. Сэсся нинӧм нин эз удит шуны. Кыккока кутіс ыжӧс шошаӧдыс да мый вынсьыс изнас вачкис юрас. Ыж уси да кулі. Кыккока кыскис ыжлысь шойсӧ пу улӧ да кутіс ёсь изйӧн кырлавны кучиксӧ да кульны. Пу вывсянь лэччис гӧтырыс да тшӧтш кутіс отсавны сылы. Мукӧдлатіыс изнад кучикыс абу вундассьӧма, да Кыккока пиньнас кутіс йирны да орйӧдлыны.
— Кутшӧм чӧскыд! — горӧдіс Кыккока, мыйӧн кыліс яй кӧрсӧ кыв вылас. — Видлы жӧ! — шуӧ гӧтырыслы. Кутісны сэсся кыкнанныс сёйны.
— Вай каганымӧс эшкыннас шебрӧдам да бара на сёйыштам, — шуӧ гӧтырыс.
Кагаӧс шебрӧдісны ыж ку эшкынӧн. Кага шоналі да лӧнис бӧрдӧмысь. Асьныс бара лэччисны пу улӧ ыж яй сёйны.
Мыйӧн пӧтісны, Кыккока сувтіс да шуӧ:
— Ме некор на татшӧм ён эг вӧвлы, талунъя кодь! Мед ӧні волас левыд ме дінӧ! — кутіс ошйысьны гӧтырыс водзын.
Коляссӧ ыж тушалысь катӧдісны чомъяныс да рытладор бара на сёйисны. Сёйигас гӧтырыс верӧсыслы шуӧ:
— Меным тшӧтш колӧ татшӧм пасьыс.
— Лоӧ и тэныд, — шуис верӧсыс лы вильӧдігтырйи. — Аски ме мӧд ыж кыя. Ог ӧтикӧс, а унаӧс, мед чом вевттьымӧн лоӧ. Сэки оз кут миян виявны чомным, кӧть кутшӧма зэрас.
— Кыян? Мыйтӧм яйыд миян лоӧ! — нимкодясьны кутіс гӧтырыс.
— Дерт. Ӧні ми быд лун кутам яй сёйны. Чериыд мустӧммис нин, дай и кутавныс сьӧкыд лои: повны кутісны меысь.
— Тэ бара видзчысигтырйи жӧ, пемӧсъясыд вӧтлыны кутасны да, — тӧждысьӧ гӧтырыс верӧсыс вӧсна.
— Нинӧм… Аски ме унджык изсӧ чукӧрта да, мед ӧти кӧ вошӧ, мукӧдыс вӧлі дась. Ме сэсся со мый кӧсъя вӧчны… Кӧртала изсӧ шатин йылӧ, да сідз оз-ӧ позь ылісянь шыбитны… Гӧгӧрвоан? Матысяньыс оз сибӧдны, да мед позяс ылісянь лыйны…
Сідзи мӧвпаліс Кыккока да висьталіс гӧтырыслы ассьыс юрас воӧм мӧвпъяссӧ. Сэк кості чукӧртчӧмаӧсь пемӧсъяс да сёрнитӧны ас костаныс.
— Кыккока ыжӧс вийӧма! — разӧдӧ быдлаӧ, новлӧдлӧ водзысь водзӧ сійӧ юӧрсӧ пышкай.
— Кыккока пӧ виӧма ыжӧс и, ӧшкӧс и, кӧзаӧс, — каргӧ пу йывсянь рака.
— Ланьт! Ме ловъя на, — шыӧдчис ачыс ӧшкыс. — Мый сэн тунасян?
Кымын водзӧ муніс юӧр, сымын содталісны.
— Кыккока пӧ вийӧма став пемӧсъяссӧ нин, — лэбигмоз ёдіюр кодлыкӧ шуис. — Ӧні пӧ левӧс нин виӧма да сёйӧ пу улын!..
Сійӧ шыӧ чукӧрмисны став пемӧсыс Кыккока олан эрд вылӧ. Локтіс и лев.
— Кутшӧм тан зык? — горӧдіс сійӧ.
— Энлӧ! Сетлӧй вай меным кыв шуны, — горзӧ орангутанг. — Ме аддзылі ставсӧ, тӧда став мыжсӧ Кыккокалысь.
— Тэ? Ассьыд рӧднятӧ кӧсъян мыждыны?! — шензьӧ сэн лев.
— Кутшӧм меным сійӧ рӧдня! Ме весиг ог кӧсйы шусьыны тӧдсанас, недӧкмыйыштӧ рӧдняӧн. Но мый аддзывлі, ог соссьы. Ме вӧлі пукала пу вылын да лӧсьыда аддзылі, кыдзи Кыккока локтіс да виис ыжӧс, сэсся шойсӧ нуис аслас чом дорӧ да кучиксӧ кулис, а яйсӧ сёйис…
— Сы мында и ставыс? — кутіс шензьыны лев. — Ме тай нӧ кымын ыж нин ас нэмӧн сёйлі да, некод нинӧм оз шулы?! Мыйла нӧ Кыккокалы яйсӧ сёйныс оз позь, сійӧ ӧд сэтшӧм жӧ пемӧс?
— Энлы, — шыӧдчис ӧш. — Тэныд, лев, лӧсьыд сідзтӧ сёрнитныд, тэнӧ некод оз лысьт вӧрзьӧдны да. А ми воклы кутшӧм? Но и тэд тшӧтш колӧ думыштлыны водзӧ йылысь. Шуам, ӧні тайӧяс куимӧнӧсь на сӧмын, оз на уна ков сёйны куимыдлы… Но ӧд тайӧяс йывмасны (рӧдмасны) да, уна ковмас. Сэк найӧ став ыжсӧ сёясны!
— Но ӧшъясыс кольӧны на меным, — сералігтыр шуыштіс лев.
— Дерт, кольӧны… — шуыштіс ӧш полігтырйи да вешйис ылӧджык лев дінысь.— Но, — оз бурась сьӧлӧмыс ӧшлӧн, бара шыӧдчис, — ӧтчыд кӧ Кыккока видліс пӧсь вир кӧртӧ, сійӧ куш ыж кежысь оз на кольччы, воас и ӧшъясӧдз черӧд, горшыс ӧд сылӧн паськыд…
— Мм! — мурӧстіс лев. — Сідзнад — сідз, тэ збыльтор сійӧ шуан. Но абу лӧсьыд няргыныс сы вӧсна… Лоӧ сёрнитлыны Кыккокакӧд аскӧдыс та йылысь.
Лев мӧдӧдчис Кыккокаяс оланінӧ. Матыстчис пу дорӧ, чатӧртіс пу вылӧ юрсӧ да горӧдіс: «Кыккока!» Мукӧд пемӧсъяс полігтырйи ылісянь видзӧдісны, мый лоӧ Кыккокаа-лева костын. Пу вылын лӧнь, некод оз шыӧдчы.
— Кыккока! — бара горӧдіс лев, но и мӧдысьсӧ на некод эз шыась.
— Вот дивӧыс! Левлы оз шыасьны. Мый нӧ тайӧяс лоӧмаӧсь? — кутіс шензьыны орангутанг.
— Гашкӧ, весьӧпӧрины Кыккока гозъяыд повзьӧмнысла да? Либӧ вывті сёйӧмнысла куліны? — кутісны шуны полысьджык пемӧсъяс.
— Сёйӧмысь оз кувлыны, а кувлӧны тшыгла. Кымын ёна сёян, сымын ёна тшӧган, — рукӧстіс сэтчӧ порсь.
Лев дӧзмыны кутіс дыр шыасьтӧмыд вылӧ: бӧжсӧ кутіс бокъясас швачӧдны, гыжъяснас чашйыны кок увсьыс мусӧ. Сэсся ӧдӧбтіс да коймӧдысь равӧстіс-горӧдіс, да сэтшӧм чорыда, весиг кодсюрӧ посниджык пемӧсъяс кок йывсьыныс усины. Сы бӧрын вӧлисти шыӧдчис Кыккока. Сійӧ вӧлӧм сёйӧм бӧрад чорыда унмовсьӧма да абу и кывлӧма левлысь чуксасьӧмтӧ.
— Коді сэні лысьтӧ горзыны менам узигӧн? — скӧрысь юаліс Кыккока.
— Ме… лев.
— Лев… Став пемӧсъяс вылын ыджыдыс, — кутісны шуны пемӧсъяс вежа-вежмысьт. — Мый тэ сы дыра он шыась?
— Ас керкаын ме ачым ыджыд! — горӧдіс на вылӧ Кыккока. — Мунӧ сэсь! Узьны он лэдзӧй.
— Лев вылын лысьтӧ лёкавны!.. Кутшӧм збой, — шензьӧны пемӧсъяс.
Кыккока кватитіс вильӧдӧм ыж черлы да лыйис левлы юрас. Лев равӧстіс да пышйис пу улысь. Мукӧд пемӧсъяс сюв-сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ садьтӧгныс. Дыр на кыліс левлӧн горзӧмыс вӧрын, сэтшӧма сійӧ повзьӧма Кыккока збойлунысь, медсясӧ нӧ горзіс яндзимысла, эз вермы ассьыс лёксӧ песныс да. Кыккока бӧр водіс аслас чомйӧ да узис мӧд лун асылӧдзыс.
Аскинас садьмис да видзӧдліс пу улӧ: сэні куйлӧ пон да вильӧдӧ тӧрытъя шыбитӧм лысӧ. Сэсся лэччис пу вылысь да кутіс понйӧс шыльӧдны.
— Тэ эн пов меысь, ме тэнӧ нинӧм ог кер. Тэ менам отсасьысь лоан: кутан видзны войясын, медым некод оз лок чом дорӧ, а кыйсигӧн корсьысьны кыянтор да отсасьны… На тэныд, сёй, — Кыккока сетіс понлы ыж тушаысь коляс яйсӧ. Пон леститчис да ки пыдӧссӧ нюліс Кыккокалысь. Сэксянь пон да Кыккока лоины другъяс, эз нин янсӧдчывны мӧда-мӧдсьыныс.
IV. Кад мунӧ — олӧм вежсьӧ
Зэра поводдя помасис. Бара кутіс шонді енэжсянь пӧжны. Сы бӧрын сэсся бара зэра пуксис, — сідзи пыр вежласис-муніс му вылын, кытшлаліс ӧти кадысь мӧд кадӧ ывлавыв олӧм. Вежсис тшӧтш вочасӧн и мувывса пемӧсъяслӧн олӧмныс.
Кыккока гозъялӧн выль оланін нин. Бӧръя оланінсьыныс, пу вылысь, найӧ мунісны, овмӧдчисны керӧс бокша гуӧ. Сэні вӧлі лӧсьыдджык лыс чомъяд дорысь: вывті пӧсь шондіа дырйи — ыркыд, зэригӧн ыркыд дырйи — шоныд. Вой кежлӧ вӧлі позьӧ гу вомсӧ тупйыны изйӧн да лӧптӧн, мед оз пырны пытшкас мукӧд пемӧсъяс. Пытшкӧссӧ Кыккока вольсаліс небыд нитшкӧн да гӧна куясӧн. Лӧсьыд лои оланіныс сылӧн. Сӧмын сьӧкыд лоны кутіс кынӧмпӧтсӧ перйыны. Удж ӧтарӧ соді и соді. Челядьыд кутіс йывмыны, да унджык ковмис сёйныд. Сэк кежлӧ Кыккока гозъялӧн лои куим челядь нин. Быдмӧны ӧдйӧ, но и сёйӧны ёна. Пемӧсъяс повны кутісны Кыккокаысь, пышъялӧны сыысь, сьӧкыд лои кыйсьыны. Сэсся вӧлі лоӧ повны левысь. Лев кутіс лӧг кутны: Кыккокаыд сійӧс ёна дӧзмӧдӧма юрас лыйӧмнас. Сэксянь сійӧ пыр корсьысис-кыйӧдчис Кыккокаӧс сёйны. Да и мукӧд пемӧсъяс эз бурысь видзӧдны Кыккока вылӧ, мыйӧн казялісны сылысь повтӧмлунсӧ да видлісны ас выланыс сылысь кыйсян кӧлуйсӧ. Повзьӧдчанторйыс Кыккокалӧн вӧлі ёсь йыла шы, кык шы кузь воропа — сійӧн вӧлі ачыс кыйсьӧ — да ещӧ коймӧд, ичӧтджык шыӧн вӧлі велӧдчӧ кыйсьыны ыджыдджык пиыс Кыккокалӧн. Пон вӧлі пановтас Кыккокалы кыянторсӧ, а сійӧ — шынас ньӧвйӧн моз лыяс. Сідзнас Кыккокалы оз вӧлі ков воддза мозыс котравны-вӧтлысьны кыянтор бӧрсяыс.
— Кыккокаыд бурджыка ме дорысь кужӧ кыйсьыныд, — шуӧ ӧтчыд лев аслас энь пӧлыслы. — Талун ме вӧлі кыйӧда кӧрӧс, а сійӧ кысянькӧ лыйис шынас да менсьым кӧртӧ и мырддис.
— Мыйла нӧ эськӧ тэ эн мырддьы дась кыйӧмсӧ? — дивитӧ левӧс эньыс.
— Эг лысьт, — шуӧ лев. — Сылӧн киас мӧд шы на вӧлі да… Сэсся пиыслӧн тшӧтш вӧлі киас сэтшӧм жӧ шы. Ме ог тӧд, кутшӧм налӧн сэтшӧм кыйсянтор — кодӧс лыясны, сійӧ и усьӧ да кулӧ.
— Сідзкӧ, тэ полан сыысь? Сідзкӧ, вӧрас сарыс сійӧ, а абу тэ! — горӧдіс эньыс.
Лев сэтчӧ нинӧм эз лысьт шуны. Но думнас сӧмын чорыда кӧсйысис аслыс — босьтны водзӧс Кыккокалысь.
Мӧд лунас лев водз локтіс Кыккока гу чом дорӧ, дзебсис туруна куст пӧвсӧ да кыйӧдчыны кутіс. Видзӧдӧ, синсӧ оз чӧвтлы, дыр-ӧ оз воссьы гу вомыс. Коркӧ шонді петан гӧгӧр кодкӧ, кылӧ, садьмис да кутіс гу вом дорсьыс изсӧ вештыны. Лев зэвтчис зырӧдны. Мыйӧн чомйысь мыччысис кодкӧ, лев чеччыштіс сы вылӧ, тшапкис да кыскис турун пӧвсӧ. Лев эралӧм-мурзӧм шыӧ чом ӧдзӧс дорын мыччысис кодкӧ мӧд. Лев чуймис. Видзӧдӧ: ачыс Кыккокаыс. Сылы, сідзкӧ, сюрӧма Кыккокалӧн пиыс. Сьӧлӧмыс эз бурмы левлӧн: вӧлі кӧсйӧ вины Кыккокаӧс, а сійӧ ловъя на. Сыысь ёна скӧрмис лев, лӧсьӧдчӧ мӧдысь чеччыштны, но эз удит — Кыккокалӧн кыкнан киас лои шы. Ӧтинас лыйис левӧс да эз веськав. Мӧднас кӧсйис да, — лев пышйӧ нин ылын.
Бӧрдігтырйи петісны Кыккока гозъя чомсьыныс да пыртісны пиыслысь шойсӧ. Лев, повзьӧмысла, садьтӧгыс пышйис вӧрӧд, кытчӧдз эз мудзысла сувт. Пемӧсъяс аддзылісны пышйӧмсӧ сылысь да кутісны гусьӧник вашкӧдчыны:
— Лев пышйӧ Кыккокаысь… Кыккока бытшкӧма левӧс аслас шынас… — водзысь водзӧ разӧдісны сійӧ юӧрсӧ.
— Кыккока виӧма левӧс, ӧні пӧ сэсся эньсӧ сылысь кӧсйӧ вины, — чипсӧ-висьталӧ шыр.
Рытӧдзыс лев эз лысьт гортас локны яндзимысла. Локтіс да, гӧтырыс юалӧ:
— Тэ ловъя на, пӧрысь выжывӧй? Вӧр пасьталаыс нин тэнӧ виӧм йылысь сёрнитӧны. Мый нӧ Кыккокаыдкӧд?
— Менам сылысь писӧ висьӧма, — шуыштіс лев.
— А мый нӧ бурыс сыысь? — эльтӧ левӧс гӧтырыс. — Батьыс ловйӧн коли?
Нинӧм эз куж шуны сэтчӧ лев.
Пемӧсъяс костын сэки муніс сэтшӧм сёрни:
— Лев пышъялӧ Кыккокаысь… Лев полӧ…
— Ме тай тіянлы шулі, — шыӧдчис ӧш. — Мися, вины вӧлі первойсяньыс колӧ Кыккокатӧ!
— Колӧма и эм да… — ышловзис вӧв. — Ок, мыйла нӧ левыд сэки эз кывзы миянлысь. Ӧні эськӧ, кӧнкӧ, ачыс каитчӧ да, он босьт.
— Колӧма, колӧма… — горӧдісны тшӧтш дзодзӧг да курӧг.
Сӧмын орангутанг ӧтнас ветлӧдліс да мӧвпаліс аслыс:
— Менам воча вокӧй, тыдалӧ, абу йӧй вӧлӧма, кыдзи ме вӧлі водзынсӧ чайта. Молодеч! Мый эськӧ, сы моз жӧ кӧ ме вӧча? Ме ӧд сы кодь жӧ? Кута кӧ сы моз жӧ уджавны, лӧсьыда верма овмӧдчыны.
Сэсся босьтіс орангутанг ыджыд зор киас да кутіс ветлӧдлыны Кыккока моз. Аслыс нимкодь, вомыс оз топав.
— А нокӧ, Кыккока моз кыйсьыны заводитла! — шуис да мӧдӧдчис мунны. Аддзис пемӧсъясӧс, да лёкгоршӧн горзігтырйи, кутіс вӧтлысьны-шенасьны зорнас на бӧрся. Пемӧсъяс сыысь эз повзьыны, гӧгӧртісны да асьсӧ тешвыв босьтісны. Руч пиньнас кватитіс да нетшыштіс зорсӧ, ӧш люкыштіс мышкуас сюрнас, вӧв чужйис бӧр кокнас сюрсалы помас. Пӧттӧдзныс дурисны пемӧсъяс орангутанг вылын. Орангутанглы лои яндзимсорӧн пышйыны да дзебсьыны пу вылӧ.
Коркӧ ӧтчыд вӧрын зэв ёна кутіс курӧг горзыны, став пемӧссӧ кок йылӧ кыпӧдіс аслас горзӧмнас:
— Ок!.. Ок…ок…ок!.. Ок!.. Ок…ок…ок! Шог!.. Шог… шог… шог! — горзӧ вӧр тырӧн курӧг.
— Мый нӧ лоин? — чукӧртчисны да юалӧны пӧткаяс.
Локталісны тшӧтш сійӧ зык шыӧ мукӧд пемӧсъяс.
— Кыккокаыд дзонь поз тыр кольк менсьым пӧжигкості босьтіс, — норасьӧ курӧг.
— Сійӧ ӧд эз нин ӧтилысь босьтлы, — нора шуис дзодзӧг.
— Менсьым став бордтывйӧс нин нетшкис, — лябсьӧ мича борда павлин.
— Менам юысь став чериыс нин кутіс бырны, — броткӧ вурд.
— Оз позь весиг йирсьыштны петавлыны эрд вылӧ, — шуӧ кӧр.
— Некод нин оз дорйышт миянӧс, — нора бакӧстіс ыж.
Быдӧн сідз лябсисны-норасисны Кыккока вылӧ, сӧмын дорйысь некод эз пет. Левлысь юалісны, да сійӧ кывсӧ эз лысьт шуны:
— Мый нӧ ме верма вӧчны? Быдӧнлӧн ӧд кынӧмыд сюмалӧ. Кыккокалӧн сідз жӧ.
Эз бурась сьӧлӧмныс пемӧсъяслӧн сійӧ кывйӧн. Жугыльӧсь бӧр разӧдчисны гортъясаныс.
V. Кыккока паськӧдчӧ овмӧснас
Кыккока вӧлі пукалӧ чом дорас. Гырддзавыв лэччысьӧма да ёна мӧвпалӧ. Сэн жӧ кытшыльтчӧма да куйлӧ сылӧн понйыс. Чомъяс гӧтырыс Кыккокалӧн лӧсьӧдӧ сёян.
Мӧвпалантор Кыккокалӧн вӧлі уна, медсясӧ кынӧмпӧт вӧсна тӧждысьӧм. Талун ветлӧма кыйсьыны да некутшӧм пӧтка абу шедӧма. Пемӧсъяс кутісны повны сыысь да дзебсясьны. Муртса на вӧлі казяласны Кыккокаӧс, пырысь-пыр пышъясны. Тӧдны весиг кутісны кыйсян кадсӧ Кыккокалысь. Матігӧгӧрын пемӧсъяс эз кутны овны; ыж ни, ӧш ни, кӧза ни эз кутны волыны важ мозыс чом дорӧ. Лоӧ вӧлі ылӧ ветлыны да корсьысьны. Тшӧкыд вӧраинӧ Кыккока вӧлі видзчысьӧ пырны, тӧдӧ — сійӧс пыр кыйӧдӧ лев… Эз вӧв гажа думъясыс Кыккокалӧн.
— Мый, другӧ, — шуӧ понйыслы, — омӧль ӧд олӧмным кутіс лоны. Ковмас, тыдалӧ, мыйкӧ выльтор мӧвпыштны да лӧсьӧдны.
Пон сӧмын бӧжнас люг-лег керис. Сэсся Кыккока зэв зіля кутіс шыяссӧ кеслыны. Сёйигас шуӧ гӧтырыслы:
— Мый эськӧ тэ шуан, бурджык оз ло, ыжъясӧс быд лун виалӧм дорысь кӧ кутам ловйӧн кымынӧскӧ да видзам гортын? Налӧн лоӧны баляяс, вермам сідзнас йывмӧдны унаӧс. Вочасӧн сэсся кутам начкавны. Сэк оз ков сэсся быд здукӧ корсьысьны-кыйны.
Гӧтырыслы тайӧ кывъясыс зэв кажитчис. Дыр кыкӧн сёрнитісны сы йылысь. Сійӧ луннас жӧ сэсся Кыккока гартіс турунъясысь гез да мӧдӧдчис кыйсьыны. Мунісны сыкӧд тшӧтш кыкнан пиыс. Ылісянь кутіс Кыккока кыйӧдчыны ыж дінӧ, мыйӧн матысмис, шыбитіс гезсӧ шыркӧтшӧн ыжлы сьыліас. Гез гартыштчис голя гӧгӧрыс, да ыж шеді. Сэсся Кыккока кутіс кыскыны ыжӧс няртала йылын. Ыж баксӧ, пессьӧ сэн, сӧмын гезйыс ӧтарӧ зэлалӧ и зэлалӧ. Баляяс вӧтчисны мамныс бӧрся. Гортас Кыккока воис да домаліс ыжӧс пу бердӧ. Ӧтик балясӧ начкисны, мӧдсӧ колисны видзны. Челядьясыс Кыккокалӧн нетшкисны турун да вердісны ыжӧс.
— Тэ менӧ тшӧтш жӧ сёян? — юалӧ рытнас Кыккокалысь ыж.
— Ог, эн пов. Ме тэнӧ кута видзны. Эн гажтӧмтчы, ме тэныд аски вайӧда верӧстӧ, тшӧтш кутанныд овны.
Кыккока гӧтыр сійӧ луннас жӧ шырис ыжлысь вурунсӧ. Ыж ёна горзіс да пессис.
— Кыдз нӧ ме кута овны зэра дырйиыс, пасьтӧгыд ӧд дзикӧдз турда? — лябсьӧ ыж.
— Эн тӧждысь. Зэра дырйи ми тэнӧ кутам керкаӧ йӧртлыны.
Войбыд ыж эз узь, мӧвпаліс аслас олӧм йылысь. Коркӧ, войнас, видзӧдліс бокӧ, да мыччасьӧны пу сайсянь пемӧсъяс: ӧш да, кӧр да, кӧза да, вӧв да.
— Мый нӧ Кыккокаыс тайӧ кутіс керсьыны?! Тэнӧ со шырӧма нин и? — юалӧ ӧш.
— Шырис… баляӧс нин сёйис и… Сэсся кӧсйӧ межӧс вайӧдны ме дінӧ…
— Мый нӧ эськӧ он орӧдчы да пышйы? — велӧдӧ ӧш. — Ме кӧ, пышъя.
— Заводитлі нин да некыдз ог мын. Мӧд ногӧн кӧ эськӧ, бур жӧ да: дась турунӧн вердӧ Кыккокаыд.
— Невӧляын олӧм дорысь, ме ногӧн кӧ, бурджык кувны! — шыӧдчис кысянькӧ кӧин. — Ме регыд баляыдлы пом вӧча… — шуыштіс да уськӧдчис баля вылас. Баля эз удит весиг горӧдныс — кӧин джагӧдӧма нин. Ыж кутіс баксыны. Кыліс Кыккока да чомсьыс петіс.
Пемӧсъяс быттьӧ абу и вӧлӧмаӧсь — пышйисны. Кыккока тӧрӧпитіс понйӧс.
— Тэ, тыдалӧ, другӧ, узьӧмыд? Тадзи оз позь. Кӧинлы вылӧ ме ог быдты баляястӧ.
Мӧд луннас жӧ Кыккока пияныскӧд петісны да сутшйӧдлісны чом гӧгӧрыс кузь майӧгъяс, а костъяссӧ гартлӧдлісны ньӧрйӧн. Лои потшӧс кодь. Став овмӧсыс Кыккокалӧн лои йӧр пиын, быттьӧ крепӧсьт гӧгӧрыс.
Кык лун бӧрын Кыккока кутіс межӧс да вайӧдіс ыж дінӧ. Сы бӧрын заводитчис кыйсьыны мукӧд пемӧсъяс вылӧ. Сідзи сійӧ куталіс мӧскӧс, ӧшкӧс да куканьӧс. Йӧрыс дзескыд лоны кутіс, лои паськӧдчыны. Турун оз тырмы, кӧть и ставныс челядьыс вӧлі нетшкӧны, да видзан пемӧсъяс пыр баксісны. Войяснас пемӧсъяс унаысь сёрнитлісны ас костаныс.
— Ӧти ногӧн кӧ, сьӧкыд тані миянлы, пыр дом йылынӧсь да, — шуӧ ыж, — мӧд ногӧн кӧ артыштан, и бурыс эм. Вӧля вылад пыр вӧлі лоӧ повны кодыськӧ да кодыськӧ: левсьыд и, кӧинсьыд и… А ӧні сійӧ шог абу.
— Сійӧтӧ — сідз… — шыӧдчис мӧс. — Сӧмын зэв абу лӧсьыд, кодыр кутасны някъясӧдыд (нёньясӧдыд) нетшкыны, сідзи и кокыд кыптӧ чужйыны.
— Оз дыр тадзтӧ вердны, — шуис сэтчӧ ӧш. — Регыд начкаласны, мыйӧн йывмыштам…
Ёна полісны гырысь пемӧсъяс Кыккокаысь да тӧждысисны асланыс лов понда. Сӧмын кодсюрӧ посни пемӧсъяс (гутъяс, гагъяс) эз повны на Кыккокаысь.
— Мый нӧ миянлы, — шуӧ ӧтчыд гут, — мед гырысьясыс поласны, а миянлы веськодь. Ме, Кыккока дорсьыд, ёнджыка пышкайысь пола.
Регыд сэсся Кыккока воис и гагъясӧдз.
— Некод ӧні оз лысьт ошйысьны вӧрзьӧдтӧмысь да повтӧмысь, — дзизгӧ малязі. — Тӧрыт менсьым Кыккокаыд гусяліс маӧс позсьым.
— А менсьым кодкӧ лун кватитіс вокӧс, пысаліс вугыр йылӧ да шыбитіс черияслы ваӧ, — лябсьӧ нидзув.
VI. Мунӧны выль оланінӧ
Дзескыд лоны кутіс Кыккокалы турунысь. Видзан пемӧсъяс уна, а турун вӧлі лоӧ ваявны ылысь. Ӧтчыд Кыккока шуӧ гӧтырыслы:
— Вай мунам татысь выльлаӧ. Тані, керӧс йылад, туруныс абу, пыр лоӧ ваявны видз вылысь… Лэччам сэтчӧ уйт вылас, туруныд лоӧ дінад, оз ковмы нетшкысьны да новлысьны; пемӧсъясыд миян асьныс кутасны йирсьыны.
— Туруныс кӧ нӧ бырӧ? — шуӧ гӧтырыс.
— Бырӧ кӧ, бара выльлаӧ мунам.
— А кытӧн эськӧ кутам овны? Сэтӧн ӧд татшӧм лӧсьыд дась чомйыд оз сюр?
— Чомтӧ ми асьным вӧчам, — шуӧ Кыккока. — Тэ унджык кы вурунтӧ, мед лоӧ дась чомтӧ эжныд, а вевтыд миян эм, кучикыд уна нин чукӧрмис. Кучик пырыд оз кут виявны зэр ваыд.
— Пемӧсъясыд нӧ оз пышйыны нуигад? — тӧждысьӧ гӧтырыс.
— Оз. Видзысьясыс тай эмӧсь: пон и, челядь и…
Сідзи сёрнитісны гозъя выль оланінӧ мунӧм йылысь.
Мӧд луннас Кыккока петіс да кутіс косявны чом гӧгӧрсьыс потшӧссӧ. Чуймисны пемӧсъяс.
— Оз-ӧ Кыккокаыд кӧсйы миянӧс вӧля вылӧ лэдзны?! — шензьӧ мӧс.
— Ме бара ог мун…— бӧрдны-баксыны кутіс сэн ыж. — Менӧ лудад кӧинъяс сёясны… оз кӧ, кула жӧ кынмӧмӧйла-а… Ме лутшӧ кольчча да дась турунсӧ кута сёйны.
— Тэ дзикӧдз нин ассьыд мездлунтӧ вунӧдӧмыд, рабӧ пӧрӧмыд, — дивитӧ ыжӧс ӧш. — Меным кӧ эськӧ стрӧка сюрлас, ог зэв дыр ов тані, регыд весала под дінӧс.
Кыккока косялӧ потшӧссӧ, а гӧтырыс чукӧртӧ кӧлуйсӧ чомсьыс. Сэсся кӧлуйсӧ сӧвтісны ӧш вылӧ да кӧртавлісны гезйӧн. Ӧш да мӧс зэв ӧдйӧ котӧртісны. Пон уськӧдчис пановтны найӧс, ӧш бергӧдчыліс да чорыда люкыштіс сійӧс. Кыккока вӧтчыліс да эз нин су. Сідзи и пышйисны.
— Онӧ дыр пышъялӧ! — шуыштіс Кыккока да заводитіс чом вӧчны. — Аски жӧ и бӧр ме тіянӧс кута.
Паськыд эрда туруна уйт вылӧ овмӧдчис Кыккока. Чомсянь ылӧдз гӧгӧрыс тыдалӧ. Матын сэн визувтӧ шор. Ыжъяс видз вылын йирсьӧны, на гӧгӧр кытшлалӧ пон, пышйӧмысь да кӧинъясысь видзӧ. Кыккока куталіс дзодзӧгъясӧс да курӧгъясӧс. Бордъяссӧ вундаліс, медым оз пышйыны. Дырӧн Кыккокалӧн чукӧрмис-йывмис кӧзаыд да ыжыд вель уна. А мӧс да ӧш век на абуӧсь.
Коркӧ дум вылас усьӧма гӧтырыслы да верӧсыслы и шуӧ:
— Зэв нин ёна гаж быри мӧс йӧлысь… Вай жӧ мун да кыдзкӧ кут, дыр-ӧ нин найӧ пышъяласны.
Кыккока босьтіс шы, гез да мӧдӧдчис мӧскӧс корсьны. Мыйӧн мӧс казяліс Кыккокаӧс, эз ӧмӧй ӧдйӧ ризӧд-пышйы, Кыккока сулалан коли. Сэні вӧлі йирсьӧ вӧв, сійӧ аддзыліс мӧслысь пышйӧмтӧ да окота лои Кыккокаӧс эльтыштны.
— Мый, он вермы суӧдныд? — шуӧ Кыккокалы вӧв. — Оз-ӧ ков тэныд менам нёль кокӧй?
Сюся, видзчысьӧмӧн матыстчис Кыккока вӧв дінӧ, няртала гезйыс сылӧн вӧлі киас. Вӧв эз на удит бокӧ вешйыны, кыдзи тай Кыккока шыбитас гезтӧ да шыркнитас сьылі гӧгӧрыс! Вӧв Кыккокаысь повзьӧмла чеччыштас да мӧдӧдчас гӧнитны. Кыккока оз лэдзчысь гезсьыд. Вӧв гӧнитӧ, бӧрсяньыс гез йылын кыссьӧ Кыккока. Гез шыркӧтшыд сьыліас ӧтарӧ зэлалӧ и зэлалӧ. Вӧв мудзис дырӧннад да сувтіс лолыштны. Сэк костті Кыккока ӧдӧбтіс да звиркнитіс-чеччыштіс сылы вылас. Чепӧссис садьтӧгыс вӧв. Дыр новлӧдліс видз кузя Кыккокаӧс. Унаысь кӧсйыліс шыбитны вывсьыс сійӧс: кыккокйыв сувтлас и, улӧ юрсӧ лэдзӧмӧн чужйыштчылас и; но Кыккока оз лэччысь; шашаритчас-кутчысяс шошаас, быттьӧкӧ сибдӧма. Коркӧ дырӧн вӧв мудзис да кевмысьны кутіс:
— Вай лэдз, мый нӧ тэд бурыс меысь: яйӧй чӧскыдтӧм, йӧлӧй — шома, вурун менам абу. Мый меӧн керан?
— Сюсь кокъясыд тэнад меным колӧны, со мый, — шуӧ Кыккока. — Ноко, вай вӧтӧд эсійӧ мӧссӧ!
Регыдӧн и суисны мӧскӧс. Мӧс эз слӧймы весиг пышйыныс шензьӧмысла, сэтшӧм дивӧ кажитчис сылы Кыккокалӧн вӧв вылын пукалӧмыс. Шыркнитіс мӧскӧс гезнас да кутіс кыскыны гортас. Гортас воис да домаліс потшӧсӧ вӧлӧс и мӧскӧс, челядьыс турун вайисны да кутісны вердны. Кыккока пырис чомъяс. Вӧв норасьӧ мӧслы:
— Вай орӧдчам да пышъям.
— Ме бара сэсся ог нин пышйы. Дерт жӧ, бӧр кутас Кыккокаыд-а, — шуыштіс мӧс, турунсӧ рӧмидзтігтырйи.
VII. Кыккока кӧдзӧ
Видзан пемӧсъясыс Кыккокалӧн йирисны став турунсӧ матігӧгӧрысь, лои сылы вешйыны чомнас мӧдлаӧ. Сідзи ветлӧдліс Кыккока овмӧснас местаысь местаӧ, а видзан пемӧсъяс сылӧн пыр содісны, рӧдмисны. Соді Кыккокалӧн и семьяыс тшӧтш — уна ныв-пи нин уджалысь-отсасьысь лои. Ачыс сӧмын пыр ӧтарӧ жебмыны кутіс, сьӧкыд лои кокйӧрыс, регыд кутіс мудзны. Частӧ кутіс Кыккока мӧвпавны ассьыс оласногсӧ вежӧм йылысь. Мукӧд войнас весиг оз узьлы, пыр мыйкӧ мӧвпалӧ. Коркӧ ӧтчыд Кыккока шуӧ гӧтырыслы:
— Дышӧдіс нин мем тайӧ, местаысь местаӧ ветлӧдлӧмыд…
— А мый нӧ вӧчан? Кыдз нӧ ветлӧдлытӧгыс? Мыйӧн нӧ скӧттӧ вердан? — шуӧ гӧтырыс.
— Сійӧ и эм… Ставыс сы сайын… Тӧдан, оз-ӧ позь кыдзкӧ мӧд ног? Ме чайта да, позьӧ. Турунъясыд ӧд кӧйдысысь жӧ быдмӧны…
— Мый нӧ эськӧ? — шензьӧ гӧтырыс.
— Ме чайта, позьӧ турунтӧ кӧдзны! Сэки оз ков ветлӧдлыны, позьӧ вӧрзьӧдчывтӧг ӧти местаын пыр овны.
— Ок, эськӧ, кутшӧм сэк лӧсьыд вӧлі! — нимкодьпырысь горӧдіс гӧтырыс.
— Сэк эськӧ ми вермам бурджыка стрӧитчыны: чом пыддиыд вӧчам керъясысь керка, скӧтнымлы — карта. Кутам ӧти местаын воясӧн овны…
Сідз сёрнитісны-тӧлкуйтісны Кыккока гозъя. Коркӧ сэсся Кыккока мӧдӧдчис вӧв вылын овмӧдчанін бурджыкӧс корсьны. Дыр ветлӧдліс, бӧрйис-видлаліс турунъясӧс, местаяссӧ, кӧні бурджыка быдмӧны… Ӧтчыд ветліс, дай мӧдысь. Коркӧ нуӧдіс челядьсӧ тшӧтш да тшӧктіс ӧктыны турун кӧйдыссӧ. Кутшӧм турунъяс скӧт озджык сёйны, сэтшӧмъяссӧ эз тшӧкты чукӧртны. Ачыс гырысь пияныскӧд кутіс кокавны му, лӧсьӧдны кӧдзанін. Сэсся кӧдзис видлӧг вылӧ, неылӧ чомсяньыс, мыльк йылӧ. Ёна нимкодясисны Кыккокаяс, ӧттшӧтш кутіс быдмыны туруныд да, медся нин нимкодь вӧлі аслыс пӧрысь Кыккокалы. Дыр вӧлі пуксяс да видзӧдас аслас киподтуй удж вылас, кыдзи лунысь-лун вочасӧн содӧны быдманторъяс, кӧйдыссялӧны. Турун быдмигмоз тшӧтш быдмисны Кыккокалӧн юрас ыджыд мӧвпъяс… Челядьяс Кыккокалӧн вӧлі воласны да сёйӧны турун йыв кӧйдыссӧ вотӧс пыдди. Мукӧд туруныслӧн чӧскыдджык тусьыс да, сэтшӧмъяссӧ ёнджыка ӧктӧны. Сэкисянь Кыккока котырлӧн лои яй сёян кындзи да вотӧс сёян кындзи тшӧтш нянь сёян.
Колины вояс. Кӧдза видлӧгсянь Кыккока босьтчис нин прамӧя му уджавны. Сьӧкыд уджъяссӧ аслас пельпом вылысь лэдзис видзан пемӧсъяс вылӧ. Сідзжӧ вежис му небзьӧдан кокансӧ ассьыс: кокан воропсӧ бергӧдіс мӧдарӧ — лои вож. Вож помас доддяліс ӧшкӧс. Букшасигтырйи кутіс кыскавны ӧш сьӧкыд биаиз амыся гӧр, но регыд раммис, — руннявны-ветлыны кутіс, быттьӧкӧ сы вылӧ и чужлӧма.
Увтас вылын олӧмыд Кыккокалы эз кут кажитчыны. Чукӧрмис эмбур — ковмис видзанін; скӧт соді — эз кут тӧрны суӧд улӧ. Аслас семьялы сідзжӧ дзескыд лои ёсь юра чомйыс. Кыккока бара мӧдӧдчис видласьны, выль оланін корсьны. Ветліс ӧтчыд дай мӧдысь. Коркӧ сэсся нуӧдіс став семьясӧ ассьыс.
Джуджыд мыльк йылӧ катӧдіс ассьыс семьясӧ: ӧтарладорсяньыс вӧлі тыдалӧ вӧр, мӧдарла дорсяньыс — паськыд дав; ылын, дав саяс, тыдыштӧ лӧзалӧ ю; мыльк нюкӧсӧдыс вӧрсяньыс лэччӧ-визувтӧ ёль…
Видзӧдліс Кыккока ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧгӧрыс, шеныштіс кинас да шуис:
— Татчӧ ми овмӧдчам… Татӧні ставыс эм, мый колӧ миянлы: со — вӧрыс, со — видзьясыс, ваыс (чериыс сэні и), гӧранныс; а мед оз ковмы ватӧ ылысь катлыны, тані со ёль эм… Татчӧ ми вӧчам аслыным керка, скӧтлы — гид да карта, кӧлуйлы — кумъяс…
Семьяыслы зэв сьӧлӧм выланыс воис выль оланіныс.
Босьтчисны Кыккокалӧн пиянъясыс пӧрлӧдлыны пуяс керка кер вылӧ. Швучка-швачкакылӧны, пӧрласьӧны пуяс…
— Тыдалӧ, и миянӧдз Кыккокаыд воис, — ышловзис орччӧн сулалысь пуяслы тыпу.
Пуысь пуӧ вӧр пасьтаыс сы йылысь муніс юӧр. Вашкӧдчисны-шензисны пуяс.
— Мый нӧ тайӧ? Мый мыжысь кулам ми?
— Коланныд, — вӧлі Кыккокалӧн вочакыв налы.
Кыккокаяс вӧчисны мыльк йылӧ керка, вӧчисны гидъяс видзан пемӧсъяслы. Керка гӧгӧрсӧ джуджыда да топыда потшисны, медым оз вермыны войясын пырны бокыса пемӧсъяс. Шоныд ӧні лои видзан пемӧсъяслы зэра дырйи вевт улын.
— Тіянлы тай лӧсьыд сэн вевт улад, — локтӧма ӧти зэра войӧ ӧшинюв йӧр саяс кӧр да шуӧ. — Меным со вой-вой лоӧ кынмыны зэр улын.
— Тӧда, — шыӧдчис ыж, — кыдз вӧлі кӧтасян зэра дырйиыд, кӧть нӧшта ёна сайӧдчан пу улад. Эз на вун важ шогыд миян.
— Сійӧ — збыль сідз, — шуис ӧш. — Да ӧд и кос дырйиыд абу лёк ӧні Кыккока ордад. Водзтітӧ ӧд вӧлі, кодыр туруныд во помнад косьмас нин, вижӧдас да сёйныд оз шогмы, кутшӧма вӧлі лоӧ котравны-корсьны веж турунаинтӧ… Ӧні Кыккокаыд миянлы бур поводдя дырйиыс водзвыв дасьтӧ-лӧсьӧдӧ сёянтӧ.
— Кутшӧма нӧ уджӧдӧ тіянӧс кӧзяиныд? Сьӧкыд абу? — юасьны кутіс кӧр.
Сідзи сёрнитісны пемӧсъяс, да торкис пон, кытысянькӧ уськӧдчис да кутіс увтчыны. Кӧр повзис да пышйис, а видзан пемӧсъяс лӧнисны бӧр.
Йӧръясын Кыккокалӧн мичаа вежӧдісны кӧдзаяс, керка гӧгӧрыс пуктасъяс.
Вежныс ёна петӧ ывлавывса пемӧсъяслӧн чӧскыд кӧдза пуктас вылӧ, войяснас вӧлі волӧны гусясьны.
Ӧти асылӧ, водз, вӧрысь петіс кӧр да матыстчис шобді йӧр дорӧ. Вежыс петіс, эз вермы терпитны — свиркнитіс-чеччыштіс потшӧс вомӧн. Сэсся кутіс йирны да чуксавны потшӧс сайысь пиянсӧ: волӧй жӧ, волӧй! Кутшӧм чӧскыд! Сӧмын эз на удит пӧттӧдзыс йирны, казялӧма ӧшинювсяньыс сійӧс Кыккока да котӧрӧн локтӧ.
— Тіянлы вылӧ ме тайӧс и кӧдзи да! — горӧдіс Кыккока да уськӧдчис кӧр вылӧ шынас. Садьтӧгыс пышйис кӧр вӧрӧ. Пышкай та бӧрын лунтыр лэбаліс да висьтавліс быдӧнлы:
— Кыккока босьтӧма аслыс медтурунаинсӧ да некодӧс пӧ весиг сэтчӧ оз сибӧд! Талун суӧма сэтысь кӧрӧс да сійӧс шуӧма гусясьысьӧн! Мый нӧ сійӧ парсасьӧ став вылас, некодлы овны оз сет?
Шензисны ывлавывса пемӧсъяс, некыдз оз вермы бурасьны сьӧлӧмныс налӧн.
Кыккока, забыльысь, сар кодь лоны кутіс став вылас, пыр водзысь водзӧ паськӧдчис овмӧснас. Кушиныс сылы эз нин кут тырмыны да, кутіс пӧрӧдны вӧрсӧ да гӧрны. Ружтігтырйи пӧрласисны вужнаныс пуяс, чипсісны-пычалісны пу улӧ шыръяс да вурдысьяс…
Войясын ылынджык Кыккока оланінсянь чукӧртчавлісны корсюрӧ пемӧсъяс ас костаныс сёрнитны, олӧм вылӧ лябсьыны; ассьыныс ылӧ кольӧм важ олӧм-вылӧмнысӧ казьтывлісны.
— Некодлы олантуй абу, — норасьӧ пышкай.
— Кодкӧ лун ме вӧлі ӧкта му вывсьыс вотӧс тусьяс да, меным Кыккокаыд шыбитіс изйӧн. Челядьясыс ветлӧны пыр беддяӧсь да содзтырныс из…
— А менӧ Кыккокаыд вӧтліс сус колля пуысь, — лябсьӧ ур.
— Ме кӧсъя вӧлі кватитны сылысь балясӧ да, менӧ лыйис ньӧвйӧн тывбордам, — висьталӧ кутш.
— Менӧ синнас нин оз вермы видзӧдны, — збоякодь висьталӧ кӧин.
— Некӧн нин йирсянін эз ло тайӧ Кыккока вӧсна, — шуӧ кӧр.
— Миянлы нӧ, чайтанныд, зэв лӧсьыд? — сюйсисны сёрниӧ тшӧтш кодсюрӧ турунъяс.
— Миянӧс вӧтлӧ Кыккокаыд асланым му вылысь, оз лэдз быдмыны: шыблалӧ йӧр саяс, потшӧс вылас ӧшлӧ косьмыны-кувны, — лябсьыны кутіс йӧн. — Кутшӧмкӧ жебиник тушаа, идзас кокаясӧс вайӧдӧма да, найӧс кагаясӧс моз пӧлялӧ-быдтӧ…
— Дзик жӧ йӧнмӧс моз и менӧ ӧбӧдитӧ Кыккокаыд, — шыӧдчис петшӧр.
— Йӧн, мый нӧ видзӧдан? Бытшкы дай! — велӧдӧ кылӧ ыджыд кыз тыпу йӧнмӧс.
— Ме эськӧ заводитлі нин водзӧссӧ бытшкавны, да менӧ сійӧ ещӧ чорыда беддьӧн нӧйтіс, скӧрмис да.
— А тэ нӧ эськӧ, петшӧр, мый видзӧдан, он сотышт, мед нэмыс оз вунӧд! — бара шыӧдчис тыпу.
— Лӧсьыд тіянлы, гырысь пуяслы, сёрнитныд да велӧдныд… Ті гырысьӧсь, ёнӧсь, а ми вокыс нӧ мый вермам вӧчны? — шыӧдчис понтільгун дзоридз.
— Ті нӧ эськӧ мыйла онӧй пӧрӧй да лямӧдӧй уланыд Кыккокасӧ, гырысь, ён пуяс? — дивитӧны ёг турунъяс пуясӧс.
— Пӧрны да лямӧдны уланым Кыккокатӧ эськӧ позьӧ да… — кутіс бӧрыньтчыны тыпу, мыйӧн ас вылас воис. — Да ӧд ме абу на медыджыдыс вӧрас… Миян сарыс ӧд лев! Сійӧ мед доръяс миянӧс! Кӧн нӧ левыс?
Ставныс кутісны чатрасьны-видзӧдавны да юасьны:
— Кӧні нӧ миянӧс дорйысьыс, левыс? Кӧн? Кӧні вӧрса сарыс миян?
Лев эз и петкӧдчыв син водзаныс. Некутшӧм буркывйӧ эз воны пемӧсъяс, жугыля разӧдчисны гортъясаныс бӧр.
Пукалӧ Кыккока яблӧг пу улын ӧшинюв йӧрас да нимкодясьӧ аслас киподтуйнас. Керка гӧгӧрыс стрӧйбаяс да вотӧса пуяс. Йӧр саяс — ыб: кӧдзаяс быдмӧны сэні. Ылын, уйт вылас — видзьяс, скӧтыс сэні тыдалӧ йирсьӧ. Вадорысь, чери кыянінысь локтӧ чери тырӧн ӧтик пи Кыккокалӧн. Мӧд, тонӧ, вӧр дорысь петіс, ветлӧма кыйсьыны ньӧввужйӧн. Пельпом вылас тыдалӧ вайӧ кӧзаӧс. Коймӧд пиыс йӧрас ноксьӧ, лӧсьӧдӧ гӧр. Ставныс мыйкӧ да мыйкӧ уджалӧны: челядьяс видзӧны скӧт, нывъясыс изӧны нянь, бергӧдлӧны-гургӧны изкияс. Гӧтырыс Кыккокалӧн керкаас ноксьӧ. Видзӧдӧ гӧгӧрыс Кыккока да арталӧ став олӧмсӧ ассьыс: кутшӧм шогъяс, нуждаяс вӧліны нэмнас; кыдзи вочасӧн босьтсьыны-ёнмыны кутіс — эмбурыс, кӧлуйыс содны, тӧдӧмыс чукӧрмыны, вочасӧн ывлавывсӧ вермыны…
Вӧлі тшыгдыръяс, а коркӧ — вывті пӧт; вӧлі пасьтӧм, юр сюянінтӧм, вежонъясӧн кӧтасьны-кынмыны зэр улын вӧлі лоӧ… Ӧні со сылӧн унатор эм — дасьтӧма-лӧсьӧдӧма водзвыв: кумъясыс тырӧсь няньӧн да яйӧн; сарай-картаыс скӧтӧн да турунӧн… Аскиа лунысь оз нин пов, тшыгла оз кув…
Бурмӧ, небзьӧ сьӧлӧмыс морӧсас Кыккокалӧн, оз нин сэтшӧма лёкав ывлавывса пемӧсъяс вылӧ, мукӧддырйиыс жальыс петӧ, аддзӧ найӧс тшыгӧн либӧ кынмӧмӧн да, аслас воддза олӧмыс дум вылас усьлӧ.
Со и талун кылӧ сылӧн гӧлӧсыс, челядьясыслы шуӧ:
— Кольыштӧй этшаник сёянтортӧ пышкайяслы, медым волывлыныджык кутасны. Лӧсьыда тай чирзӧны да косясьӧны мокасьтъясыд, кӧть и гусясьӧны му вывсьыд, да мед, наӧн оз чин… — нюмъялігтырйи шуыштіс керкаас пыригмоз.
VIII. Пемӧсъяс кутӧны сӧвет
Ёнджыка и ёнджыка кутісны лябсьыны ывлавыв пемӧсъяс асланыс олӧм вылӧ. Лунысь-лун сьӧкыдджык лоны кутіс олӧмныс налӧн.
— Ӧнія дырйи он и тӧд, мый позьӧ да мый оз позь, — шуӧ вурдысь. — Тӧрыт воккӧд ми вӧлі кодйысям Кыккока йӧрын град вылас. Друг кыськӧ локтіс Кыккокалӧн пиыс да беддьӧн и виис менсьым вокӧс, ме муртса удиті пышйыны.
— Нылыс Кыккокалӧн виис менсьым гӧтырӧс, — лябсьӧ черань.
— Менӧ янсӧдіс гӧтырӧйкӧд, — шуӧ таг. — Босьтіс да нуис аслас йӧрӧ садитны.
— Миянӧс йӧртӧ гыркӧса (тӧщӧ) колода пытшкӧ, — дзизгӧ малязі.
— Миянысь ӧвтчӧ да быдлаысь вӧтлӧ, — тіньгӧ кылӧ ном.
— Миянлы Кыккокаыд налькъяс пукталӧ, медым ми шедам, — чипсӧ шыр.
— Мый нин вӧчан сыкӧд: Кыккокаыд став вылас сар кутіс лоны, — шуӧ кӧр. — Ас пӧвсысь миян некод ӧні абу ыджыдным, некодлы дорйыштны миянӧс. Лев сӧмын ас йывсьыс тӧждысьӧ. Сійӧ ӧні абу нин сар. Сарыс — Кыккока.
Сідзи сёрнитігкості пемӧсъяс дінӧ ньӧжйӧник локтіс левлӧн гӧтырыс. Пемӧсъяс повзисны да чепӧсйисны пышйыны, да лев гӧтырыс бурӧдіс найӧс:
— Энӧ полӧй, ме ог вӧрзьӧд тіянӧс. Ме тіян дінӧ локті ассьым шогъясӧс висьтавны-пальӧдны, кыдзи Кыккокаысь мездысьны. Бур ногӧн кӧ эськӧ, дорйысьныс колӧ левлы, сӧмын верӧсӧй менам весиг оз кивыль кер сы могысь. Сійӧ ӧні лун-лун куйлӧ, нинӧм оз вӧч, меным весиг сы вӧсна яндзим.
— Лев отсалас миянлы! Лев сӧмын вермас мездыны миянӧс Кыккокаысь! — кутісны шуны пемӧсъяс.
— Оз, — шогпырысь шуис лев гӧтыр. — Сійӧ весиг жель пом оз бергӧд, ме тӧда нин сійӧс. А со мый ме висьтала тіянлы, кывзӧй.
Пемӧсъяс лев гӧтыр гӧгӧр сувтісны да лӧсьӧдчисны кывзыны.
— Пом воӧ миянлы, — заводитіс лев гӧтыр. — Сійӧс ті тӧданныд? Ме ӧні тӧда нин Кыккокатӧ, кутшӧм сійӧ эм. Быд воськов сылысь тӧда. Став мусӧ, став олысьсӧ му вывсьыс сійӧ кӧсйӧ босьтны ас ки улас да саравны став вылас!
— Сідз, сідз! Сійӧ тыдалӧ нин, — шуисны пемӧсъяс ӧткывйӧн.
— Некод ӧні оз вермы шуны ас йывсьыс, мый лоӧ сыкӧд аскиа лунӧ. Весиг медся ён пемӧсъясыс, медся гырысь пуясыс му вылас!.. Талун кӧ тэ сулалан ловъя, аски верман нин пӧрны да кувны, Кыккокалы кӧ ковмас.
— Сідз, сідз… — шога шуыштісны пемӧсъяс лев гӧтыр кыв вылӧ.
Сизим сывтыръя кыз джуджыд тыпулӧн шогысла кусыньтчисны керка кыза увъясыс муӧдз; мойлӧн пемдіс шӧвк кодь сюгъялан си гӧныс, мазіяс кутісны тірзьыны полӧмнысла.
Лев гӧтыр водзӧ кутіс висьтавны жугыль висьтсӧ ассьыс.
— Мый ми Кыккокаыдлы? Миянкӧд сійӧ оз зэв артась. Сылы сӧмын — колантор да ковтӧмтор! Сылы кӧ сьӧлӧм вылас воас мичаджык быдмантор, босьтас да садитас аслас йӧрӧ, мисьтӧм кӧ, либӧ чӧскыдтӧм дука — талялас кок улас. Со кутшӧм сійӧ! Сэсся кутшӧмкӧ пемӧсысь кӧ чайтӧ пӧльза, кыяс да аслыс кутас видзны: кутас мырдӧн уджӧдны, сы бӧрын начкас да сёяс яйсӧ, кусӧ пасьталас, новлыны кутас. Со кутшӧм сійӧ! Весиг пӧт дырйиыс оз тырмӧдчы, сэтшӧм горш сійӧ, чукӧртӧ, дасьтӧ дыр кежлӧ, уна во кежлӧ: яй, вотӧс, нянь… но — быдтор. Оз миян моз ов сійӧ: ми ӧд талун кӧ пӧтӧсь и — шань, аски — бара кыськӧ да мыйкӧ…
— Сідз, сідз… — бара шуыштісны пемӧсъяс.
— Энлӧй! Ме эг на ещӧ ставсӧ висьтав. Сэсся Кыккокаыдлӧн абу веськыдлуныс кыйсьӧмас. Сійӧ оз миян моз вӧтлысьӧмӧн кыйсьы, оз водзсась пиньнас да гыжнас… Ӧружйӧыс сылӧн ачыс лэбалӧ: кодлы инмас, сійӧ и кулӧ.
— Тӧдам, кутшӧм… — шуыштіс кӧр.
— Ӧтчыд менам пель водзті шутёвтіс да, неуна садьӧй эз быр, — содтыштіс кӧин.
— Тӧдам нин кӧрсӧ сылысь: меным инмис да, борд пӧлӧй чеги… — шуис кутш.
Лев гӧтыр век на водзӧ ёнджыка мыждӧ Кыккокаӧс.
— Весиг сёйӧмнас Кыккокаыд аслыс ног олӧ: яйтӧ, сёйтӧдзыс войдӧр, сійӧ пӧжалӧ би вылын… Сылӧн горъяс биыс оз куслы, пыр ломтысьӧ. Сійӧ олӧ-вӧдитчӧ гусялӧм биӧн. Бисӧ перйӧ кимӧститчӧмӧн.
— Сідз, сідз… — горӧдісны пемӧсъяс. — Сійӧ весиг ладейтӧма битӧ…
— Ставсӧ сійӧ ас улас кӧсйӧ босьтны, — бара кутіс висьтавны лев гӧтыр. — Тадзи кӧ пыр кутас сійӧ ыджыдавны быдтор вылын, регыд ставсӧ му вывсьыс бергӧдас ас ногыс. Некутшӧм пемӧс оз коль, Кыккокалы коланысь ӧтдор; ӧти быдмантор, турун ни пу, сылы ковтӧмтор оз коль — ставсӧ бырӧдас да йывмӧдас (рӧдмӧдас) аслыспӧлӧс быдманторъяс. Дырджык кӧ кутас овны, и миянӧс пӧкӧритас аслыс да уджӧдны-нартитны кутас, а коді оз ков сылы — бырӧдас дзикӧдз.
— Сідз, сідз… Бырӧдас, помалас… — шыӧдчалісны пемӧсъяс.
Лев гӧтыр лӧнис да мыйкӧ мӧвпавны кутіс аслыс. Жугыльӧсь сулалӧны пемӧсъяс сы гӧгӧр. Лӧнь. Друг кыськӧ зэв ылысь кыліс пон увтчӧм шы. Ставныс черӧбтісны.
— Кыланныд? — горӧдіс лев гӧтыр. — Тайӧ пон! Кыккокалӧн казакыс. Сійӧ тшӧтш отсалӧ Кыккокалы миянӧс бырӧдны.
Сэки ставныс кутісны горзыны:
— Пон вузаліс миянӧс Кыккокалы!.. Вины сійӧс колӧ!
Лев гӧтыр лэптіс лапасӧ. Ставныс лӧнисны, кутісны кывзыны водзӧ висьталӧм.
— Помнитанныд онӧй ті сійӧ войсӧ, кор ми чукӧртчылім тадзи жӧ сёрнитны, кодыр тай медводзысьсӧ локтісны Кыккокаясыд да овмӧдчисны татчӧ? Кодсюрӧ пемӧсъяс сэки нин шулісны, колӧ пӧ видзчысьны тайӧясысь… Сідзи, буракӧ, шулісны ӧш, ыж, вӧв да курӧг… Ӧні найӧяс ставныс казачитӧны Кыккокалы. Абу прӧста найӧ тӧждысьлӧмаӧсь. Ӧні тай со кыдз лои. Кутшӧм кокньыд эськӧ вӧлі сэки найӧс помавны: некутшӧм ӧружйӧ налӧн эз вӧв, дзик коньӧръяс кодьӧсь вӧлісны. Сэк жӧ и эськӧ ковлӧма тай виныс да.
— Ковлӧма, ковлӧма вины! — горӧдісны пемӧсъяс ӧткывйӧн.
— Ми мыйлакӧ сэки эгӧй сідз вӧчӧй. Ӧні сэсся и Кыккокаыд ставным вылын лои ыджыд. Тӧданныд, мый помын сылӧн став выныс? Пемӧсъяс сайын. Видзан пемӧсъяссӧ кӧ ми сылысь асладорӧ кыскам, Кыккокаясыд бӧр кольӧны важ кодьыс жебӧсь. Став верктуйныс налӧн видзан пемӧсъяс саяс: найӧ кужӧны уджӧдны найӧс да перйыны на помысь бур. Колӧ видзан пемӧсъяссӧ кыдзкӧ бӧр вайӧдны миян дінӧ, сэки вӧлисти кокняммас миян олӧмным.
— Коді босьтчас тіян пӧвсысь сійӧ уджсӧ вӧчны? Коді ветлас Кыккока оланінӧ да вайӧдас видзан пемӧсъяссӧ сылысь татчӧ?
— Ачыд кӧ тэ ветлан-а, код сэсся? — шуисны пемӧсъяс лев гӧтырлы.
— Ме ог, — шуис лев гӧтыр. — Ме сы вылӧ ог шогмы, меысь Кыккокаыд полӧ да оз верит менсьым. Колӧ сэтшӧм пемӧсӧс ыстывны, кодысь эськӧ ньӧти оз пов Кыккокаыд.
Сёрнитісны, сёрнитісны ас костаныс пемӧсъяс да бӧрйисны сы вылӧ ручӧс. Сійӧ пӧ меднаян пемӧсъяс пӧвсын да кужас ылӧдны. Ручлы эськӧ дыш вӧлі да, бӧрйисны да, быть кывзы.
Руч муніс. Пемӧсъяс водалісны да кутісны виччысьны сійӧс. Руч первой дыр кытшлаліс ыліті, сэсся коркӧ вӧлисти матыстчис Кыккока керка дорӧ. Сулалӧ-кывзысьӧ руч, оз-ӧ кодкӧ шыӧдчы. Эз дыр и ковмы виччысьны ручлы. Пон вӧлі ассьыс уджсӧ тӧдӧ: быд вой кытшлалӧ керка гӧгӧрыс, оз-ӧ кодкӧ лок. Руч веськалі самӧй кытшовтан шӧрас.
— Олан-вылан, вокӧ!.. — зэв лесьта шыӧдчис руч мыйӧн аддзис понйӧс. — Мый нӧ татшӧм сёрӧн тэ гуляйтан?
— Ме ог гуляйт! — воча шуис пон ручлы. — Тэ, гашкӧ, гуляйтан да? Меным гуляйтныс некор, ме видза кӧзяинӧйлысь овмӧссӧ.
— А менам кӧзяиныс некод абу, да некодӧс видзныс. Ме — ачым ас вылын ыджыд. Тэ ӧд коркӧ сэтшӧм жӧ вӧлін, — кутіс панны сёрни руч. — Тэныд колӧ мездысьны сыысь. Лок мунам мекӧд, сэні тэнӧ виччысьӧны пемӧсъяс. Тэнӧ прӧститасны найӧ, тэ кӧ восьтан йӧр дзиръясӧ (ӧдзӧссӧ) да став видзан пемӧсъяссӧ Кыккокалысь вӧля вылӧ лэдзан.
— Татчӧ некодӧс абу йӧртӧма, йиганъяссӧ вӧчӧма ті вок коддьӧмысь пемӧсъяссӧ дорйӧм кузя. Ме ачым ог мун татысь и некодӧс ог лэдз. Миянлы зэв лӧсьыда овсьӧ Кыккока ордад. Тэ вай ӧдйӧнджык весась татысь, мед весиг дукыд эз вӧв! — скӧра шуис пон да тювкнитіс-пырис розьӧд йӧр пытшкас.
Руч коли виччысян, кодӧскӧ мӧдӧс оз-ӧ вермы ылӧдны. Коркӧ мыччысис суӧд йӧр костӧд курӧглӧн юрыс.
— Бур рыт, чойӧ!.. — шуӧ курӧглы руч. — Мый нӧ сэні мыччасян, вай петавлы этатчӧ да сёрнитышт мекӧд, эн пов, — зэв небыда кутіс шуавны курӧглы руч.
— Ог лысьт, — шуӧ курӧг. — Менам эськӧ зэв гаж петӧ кытчӧкӧ ветлыштны да Кыккокасьыд пола, зэв скӧр сійӧ да. Муртса кӧ ылыстчыштан керка дорсьыс — пырысь-пыр вайӧдас ньӧрйӧн бӧр гортас. Сэтшӧм скӧр сійӧ, тӧдан кӧ! Кодкӧ лун сійӧ би вылын жаритіс менсьым чойӧс… — кутіс лябсьыны курӧг.
— Эз жӧ ӧд?! — зэв збыльысь шензьыны кутіс руч. — Сідзкӧ тай зэв омӧль тіян олӧмныд! Пырысь-пыр жӧ колӧ пышйыны тіянлы татысь! Вай лок мунам мекӧд. Ме мезда тэнӧ Кыккокасьыд.
— А кыдз нӧ кутасны менам челядьӧй мамтӧгыс овны? Менам ӧд дас пи эм дай чой-вок тшӧтш. Кытчӧ нӧ найӧс эновта? — кутіс шуавны курӧг.
— Тэ эн тӧждысь, ме найӧ ставнысӧ вочасӧн мездала… Быд вой кута волыны да ӧтикӧн новлыны.
— Ак, кутшӧм тэ шань вӧлӧмыд! — горӧдіс нимкодя курӧг. — А меным висьтавлісны, ті пӧ, вӧрса пемӧсъяс, зэв лёкӧсь…
— Лӧж, пӧрйӧдлӧны тіянӧс, — зэв сьӧлӧмсьыс шуыштіс руч. — Прӧстӧ шуӧны ми вок вылӧ… Да лок нин, мый нӧ сы дыра кӧсъян?!
— Локта, локта… — кутіс ватшсьӧдны курӧг. Но муртса на воис йӧр ортсыӧ, кыдз тай руч тшапнитас да пышйӧдны кутас.
— Куда! К… кок-кок… — кутіс горзыны курӧг мый юрас гӧлӧсӧн. Ньӧв моз уськӧдчис йӧр вомӧн пон, курӧг горзӧм шыӧ, мездыны. Руч чӧвтіс курӧгӧс вомсьыс да кутіс пурсьыны понкӧд. Пон вӧлі ёнджык руч дорысь да вермис: быдӧн курччаліс ручӧс, кытчӧдз сійӧ эз кув. Виис да эновтіс шойсӧ ручлысь места вылас, а курӧгӧс пыртіс йӧрас.
Вӧрса пемӧсъяс дыр виччысисны ручӧс. Эз кут локны да, шуасьны нин кутісны.
— Пӧръяліс ручыд ставнымӧс… — шуӧ кӧр.
— Сійӧс ӧд, кӧнкӧ, мукӧдӧс моз жӧ Кыккокаыд кутіс да кольӧдіс ас дінас казакавны… — шуис колипкай пемӧсъяслы. Войбыд виччысисны пемӧсъяс ручӧс вугралігтырйи. Асывладорыс, югдігӧн вӧлись тӧдісны. Кашкигтырйи, лолыс тырӧма, локтіс да висьталӧ пемӧсъяслы пышкай:
— Ручтӧ виӧмаӧсь… кулӧма… куйлӧ Кыккока йӧр бокын. Ме ачым аддзылі… Тушаыс быдӧн вир… а гӧгӧрыс курӧг гӧн, быттьӧкӧ куштысьӧма…
Гӧгӧрвоисны пемӧсъяс, мый понда кулӧма ручыд. Кыпӧдчис-чеччис лев гӧтыр, а сы бӧрся ставныс сувталісны. Шеныштіс лев гӧтыр лапанас да шуис:
— Ручыд аслас кынӧм понда вӧлӧм тӧждысьӧ сӧмын, а оз став вӧсна. Сійӧн и кулі сійӧ. Та бӧрын сэсся некод огӧ лысьтӧй мӧда-мӧд вылӧ веритчыны…
Некор на татшӧм жугыля эз разӧдчывны пемӧсъяс гортъясаныс, кыдзи сійӧ асылӧ.
IX. Оз вермы бурасьны лев
Дыр эз петкӧдчыв йӧз син водзӧ лев. Яндзим левлы пемӧсъясысь. Яндзим аслас гӧтырсьыс. Яндзим быдӧнысь. А гӧтырыс ӧтарӧ дӧзмӧдӧ-эльтӧ:
— Кутшӧм тэ сар ӧні! Он вермы дорйыны пемӧсъясӧс. Сарыс абу тэ, а Кыккока. Мун ме дінысь, ме весиг тэкӧд ог ов! — шуис да сьӧвзис лев гӧтыр верӧсыслы чужӧмас.
Кывсис и мукӧд пемӧсъяслӧн сы вылӧ шуасьӧмыс, вӧйпсьӧмыс. Чушис сьӧлӧмас вӧрса сарлы, некыдз оз вермы бурасьны лев:
— Менӧ оз пыдди пуктыны, оз нин лыддьыны сарӧн?! Кыккокаысь ёнджыка полӧны! Ме налы петкӧдла на ачымӧс! Час! — сідзи мӧвпаліс-кӧсйысис лев кыпӧдны бӧр ассьыс мича нимсӧ йӧз син водзын.
Вой. Куйлӧ лев аслас гуас.
Оз узьсьы левлӧн. Чорыд думъяс бергалӧны юрас. Курыд гӧрӧдӧн гартыштчӧма шогыс сьӧлӧм гӧгӧрыс. Ку пиас оз тӧр.
— Кыккока! — мӧвпалӧ лев. — Кыккока ставсьыс мыжа! Сійӧ сулалӧ менам туй вылын! Помавны колӧ регыдджык сійӧс! — сідзи кӧсйысис аслыс лев да мӧдӧдчис Кыккока керка дорлань.
— Лев петӧма кыйсьыны! — тіралігтырйи кутісны сёрнитны посни пемӧсъяс, мыйӧн аддзисны левлысь мунӧмсӧ.
— Кутшӧма омӧльтчӧма!.. — шензьӧ кӧр. — Быдӧн ордлыясыс тӧдчӧ.
— Омӧльтчан ӧд, вежонъяснад кӧ он сёйлы, — шуӧ кӧин.
— Дзебсьы, дзебсьы… — шуӧ кӧч аслас эньыслы. — Тонӧ лев локтӧ.
Но лев эз думайт кыйсьӧм йылысь сійӧ войӧ. Муніс веськыда, некод вылӧ эз видзӧдлы да, Кыккока оланінлань. Мыйӧн матысмыны кутіс керка дорӧ, надзмӧдіс воськовъяссӧ, но чорыдджыка кутіс мӧрччӧдавны гыжъяссӧ небыд муас. Воис. Свиркнитіс-чеччыштіс пелька потшӧс йӧр вомӧн лев. Ляскысис му бердас уль кучик моз. Кывзысьӧ. Увтыштіс кытӧнкӧ пон. Оз лолышт лев.
Оз узьсьы Кыккокалӧн мыйкӧ сійӧ войнас. Эштіс жӧ кымыныськӧ бергӧдчыны вольпась вылас. Сёрӧн нин коркӧ муртса ойбыртліс да регыд садьмис пон увтчӧм шыӧ. Петіс ывлаӧ, кытшовтіс керка гӧгӧрыс — некӧн некод абу. Чукӧстіс понйӧс:
— Мый нӧ тэ увтчан прӧстасӧ? Мун да вод аслад чомъяд, — шуис да бӧр пырис керкаас. Эз на удит нюжӧдчыныс — бара зэв лёкысь кутіс увтчыны понйыс. Садьмӧмаӧсь кылӧ видзан пемӧсъяс картаас: мӧсъяс баксӧны, вӧв прыськайтӧ да чужъясьӧ кылӧ, курӧгъяс котсӧны мый юрас гӧлӧсныс.
— Мый нӧ? — чепӧсйис Кыккока, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ. Восьтігмозыс на турун пӧвссьыс матын югнитіс дон ӧгыр моз мыйкӧ. Гӧгӧрвоис Кыккока: ӧдзӧс вугсьыс лэдзчысьтӧдз на крапнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ бӧр да пыкис зорйӧн. Кватитіс медлэчыд шыяссӧ да шӧдзыртіс киас. Чардбиысь ӧдйӧ артыштіс Кыккока ставсӧ: мед эськӧ оз удитны садьмыны пияныс да тӧдтӧг оз петны, мед эськӧ удитас лев зырӧдтӧдзыс бытшкыны. Веськавтӧмысь эз шогсьы. Тойыштіс-восьтіс ӧдзӧссӧ Кыккока да лэдзис мый вынсьыс ӧтик шысӧ сюгъялан ӧгырӧ. Инмис. Лёкгоршӧн ойӧстіс лев. Шыбитчис боквыв, но мӧд шыыс Кыккокалӧн суӧдіс, гырк вомӧныс петіс. Нюжалі-кулі лев. Садьмисны пияныс Кыккокалӧн, унйывсьыныс котӧрӧн петісны ывлаӧ шыясӧн, но левлӧн овсьӧма нин.
Кучиксӧ левлысь Кыккокалӧн пияныс кулисны да ӧшӧдісны кузь зіб йылӧ, тыдаланінӧ.
— Медым пӧ аддзасны ставныс пемӧсъяс, медым пӧ тӧдасны Кыккокаӧс, оз кутны локны мӧдысь кежӧ керка дорӧ матӧ, — шуис Кыккока.
* * *
— Кыккока левӧс виӧма! Кыккока левӧс виӧма! — лолыс тырӧма, лэбалӧ-горзӧ вӧр пасьта пышкай, разӧдӧ юӧр. — Ме ачым аддзылі, волӧй жӧ ветламӧй, ӧшинь улас зіб йылын полокалӧ моз ӧшалӧ левлӧн кучикыс…
Чукӧртчисны пемӧсъяс да мӧдӧдчисны Кыккока оланінӧ. Сувтісны вӧра-эрда вежӧсӧ да ылысянь видзӧдӧны: забыльысь ӧшалӧ налӧн сарныс, страк петкӧдлысьныс и дорйысьныс.
— Ӧні сэсся ставнымлы пом, — шога шуыштіс кӧр, войтыштіс турун вылӧ синваыс сӧдз синъяссьыс сылӧн.
— Пом… пом… — лӧвтіс йӧлӧга вӧр пасьта; вомысь вомӧ, пельысь пельӧ муніс-разалі шог юӧр.
Х. Уна, уна во бӧрын
Коли уна, уна нэм му вылын сэкисянь ӧніӧдз: сё, сюрс, гашкӧ, миллион во…
Но эз нин вӧв тайӧ висьталанторйыс шоныд лунвылын, вӧрзьӧдлытӧм вӧр пӧвсын, кӧні во гӧгӧр гожӧм, кӧні пемӧсъясыс гырысьӧсьджык да ёнӧсьджык, кӧні унджык сикаса-рӧма олӧмыс…
Вӧліс тайӧ войвылын, миян кодь ывлавыв овмӧса, ӧти ичӧтик карын. Сійӧ карас вӧлі сэк ярманга — быдсяма тӧварсӧ-кӧлуйсӧ вайӧмаӧсь тыр: кӧрта кӧлуйяс и, паськӧм-новланторъяс и, сёянторъяс и. Ярманга вылас тырыс йӧз: вузасьысь, ньӧбасьысь, вежласьысь, а мукӧдыс и сідз прӧстӧ гаж кузя локтӧмаӧсь сиктъясысь. Гажӧдчӧм, венласьӧм, донъясьӧм быд боксянь кылӧ, зык сулалӧ кар пасьтаыс. Тӧвар вузӧс кӧлуй кындзи сэтчӧ вайӧмаӧсь и мыччӧдланторъяс тшӧтш: ӧтилаын петкӧдлӧны (дон вылӧ) йӧктысь шыръясӧс, мӧдлаын — ошкӧс дом йылын новлӧдлӧны, коймӧдлаын — ӧблезянаӧс. Но медся шензянторйыс вӧлі со мый: площадь шӧрас вӧлі зэвтӧма дӧраясысь ыджыд вон, а вон пытшкас мый, сы йылысь висьталӧ-горзӧ йӧзыслы петкӧдлысьыс:
— Эй! Татчӧ, татчӧ! Дас вит ур сӧмын, дас вит ур сӧмын видзӧдлӧмсьыс доныс! Челядьяслысь джын дон. Дас вит ур вылӧ ме петкӧдла тіянлы сэтшӧмтор, мый морт нэмныд на ті энӧ аддзывлӧй. Эн скупитчӧй, мынтӧй, кодлы окота видзӧдлыны, — горзӧ морт, вон дорын сулалӧ да.
— Кодӧс ме кӧсъя петкӧдлыны, сійӧ — медъёныс став звер-пемӧсъяс пӧвсас, вӧрса сарыс — лев. Сылӧн чужан-олан муыс Африка. Сійӧ вывті ён, ӧтчыд лапанас вачкӧмӧн вермӧ вины медыджыд ӧшкӧс. Но и сёйнысӧ абу омӧль — быд вердӧмын сылы колӧ кык мӧс туша, сытӧг сійӧ оз и пӧт. Лэдза кӧ сійӧс ӧні йӧртӧдсьыс — ӧти здукӧн ставныдтӧ тіянӧс джагӧдлас, виас. Но энӧ полӧй: йӧртӧдыс ён, тасъясыс сой кыза кӧртысь, оз чегъясьны, кӧть и ён-ён левыд да. Локтӧй, локтӧй! — сідзи горзіс левӧс петкӧдлысь морт.
Йӧз пыр чукӧртчис и чукӧртчис вон дорӧ. Коді мынтас, сійӧс и лэдзӧ пыравлыны да видзӧдлыны вон сайӧ. Пыравлысьяс бӧр петӧны да висьтавлӧны мукӧдыслы.
Вон сайын забыльысь вӧлі лев. Паськыд, нёль гӧгыля телега вылӧ вӧчӧма йӧртӧдсӧ (клеткасӧ) левлы: джоджа, вевта и бокъяса; куим бокыс тупйӧса пӧвъяса, ӧтар бок восьса, кӧрт тасъяса, тыдалӧ пытшкӧсыс. Пыдӧссӧ вольсалӧма няйт изъясӧн, куйӧд пӧвсас вильӧдӧм лыяс тыдалӧны. А со и ачыс, левыс: пыді пельӧсас нюжӧдчӧма-водӧма, водз кокъяс вылас юрсӧ пуктӧма пон моз да вугралӧ. Весиг абу и страк. Ачыс зэв омӧль, лыясыс быдӧн чурвидзӧ, омӧля, тыдалӧ, вердӧны, кӧть петкӧдлысьыс и ошйысьӧ, кык мӧс туша пӧ быд лун колӧ, а, видзӧдӧмапыръяысь, мӧс кок пӧлыс кындзи, оз лолы сетлӧма.
Клетка дорас вӧлі сулалӧ мӧд морт. Сійӧ сідз жӧ висьтавлӧ да ошкӧ, мӧдыс моз, левӧс:
— Локтӧй, локтӧй видзӧдлӧй! Тані татшӧм дивӧсӧ некор на эз петкӧдлыны. Тайӧ ӧд медъён зверыс му вылас, вӧрса сар. Медъён дай медлёк. Воддза кӧзяинсӧ ассьыс тайӧ вӧлі джагӧдӧма да сёйӧма. Ми тайӧс тӧварышкӧд ньӧбим дӧваыслысь, абу кутӧма лысьтны видзныыс да вузаліс миянлы.
— Ме думысь кӧ, таысь нинӧм нин повны. Татшӧм омӧликсьыд… Шуй кодь да, — шыӧдчис сэтчӧ ӧтик видзӧдысь.
Петкӧдлысьыс босьтіс кузь бедь да кутіс дӧзмӧдны-тойлыны левӧс бедьнас. Ӧтчыд тойыштіс бедьнас левлы бокас — лев весиг эз вӧрзьӧдчыв. Сэсся мӧдысь, коймӧдысь кутіс тойлыны левӧс. Скӧра мурӧстіс лев, сӧмын места вывсьыс эз чеччы. Морт ӧтарӧ дӧзмӧдӧ, тойлӧ бедьнас. Быри терпенньӧыс левлӧн. Чеччыштіс кыккокйыв да равӧстіс лёкысь. Горӧдӧмсьыс быдӧн йирк-джоджыс клеткаыслӧн вӧрзьыліс, чунӧдіс мортъяслысь пельяс. Видзӧдысьяс сюв-сявмуніны ӧтарӧ-мӧдарӧ повзьӧмнысла. Юрсиныс сувтліс, кор аддзисны левӧс скӧрмӧмӧн. Сійӧ сулалӧ клетка шӧрын: вылын юра, паськӧдӧм эралан вома, синъясыс — дон ӧгыр, скӧр, бурысьыс сувтса, туша зэвтчӧма, зырӧдны кӧсйӧ, бӧжнас бокъясас нӧйтӧ. Кӧзяиныс шыбитіс левлы яйтор, медым бӧр раммас, но дыр на эз вермы бурасьны, сёйигмозыс мураліс пыр.
Лунтыр сідзи пырисны-петісны, видзӧдісны левӧс, уна морт пыравліс шензьыны лев вылӧ. Рытнас йӧз разӧдчис ярманга вылысь, эз ло некод пыравлысь, левӧс видзӧдысь. Кӧзяин лыддис деньгасӧ, лунтырся нажӧткасӧ левлысь, шыбитіс дуксьӧм яй кусӧк левлы ужын пыдди да тэрмасигтырйи йигналіс пӧлатка-вонсӧ томанӧн. Ачыс муніс да войбыд кӧнкӧ ветлӧдліс-юис.
Лӧнь лои пӧлатка-вон пытшкын. Пӧлатка шӧрын сулалӧ кӧрт йӧртӧда телега, левлӧн тюрмаыс-позйыс. Уна во нин ветлӧдлӧ лев тайӧ чомъяс карысь карӧ, сиктысь сиктӧ. Гурйӧдлӧны-новлӧдлӧны сійӧс телега вылын, йӧзлы дикӧвинка пыдди петкӧдлӧны. Оз нин помнит лев, кор сійӧ вӧлі долыда олӧ-вылӧ аслас вӧрас вӧля вылын, гӧняйтлӧ пелька… Кыдз сэсся Кыккока кыйис сійӧс, аслас наяннас (китрӧсьтнас) ылӧдіс веськыдлуна пемӧсӧс, левӧс. Важӧн нин сійӧ вӧлі. Но оз вермы вунӧдны лев ассьыс чужан мусӧ, ӧдъя-шондіа оланінсӧ, тшӧкыд вӧр-пуа вӧрсӧ, сӧстӧм турун вольӧса позсӧ ыджыд пу улысь. Шог… Шог левлы дзескыд кӧрт йӧртӧдын, няйт джодж вылын куйлыны, кӧзяиныс весиг оз убӧлит кос идзастӧ улысас шыбитны. Бокъясыс нёльзьӧма левлӧн, гӧныс мӧтӧкӧн ӧшалӧ; бурысяс ӧшйӧма быдсяма ёгыс, син доръясыс ормӧма…
Жугыля куйлӧ лев. Шыбитӧм дука яйторсӧ весиг эз исыштлы. Вугралӧ.
Друг кылӧ кодкӧ кутіс кышӧдчыны телега гӧгыльяс улын. Чуймис лев.
— Войнад нин весиг спокой оз сетлы. Лун-лун мучитасны, тешитчасны ме вылын да и войнад оз лэдзны узьыштны, — мӧвпыштіс лев. Сэсся кутіс видзӧдны.
— Коді сэні? — скӧра юаліс лев.
— Тайӧ ме, — кыліс нявӧстігмоз кодлӧнкӧ гӧлӧсыс телега улысь. — Менӧ тӧдтӧгыс тэнад кӧзяиныд йигналӧма татчӧ. Вай лэдзӧй, лэдзӧй менӧ татысь, — кутіс никсыны вӧсньыдик гӧлӧсӧн кодкӧ.
Лев сувтіс. Видзӧдӧ: ичӧтик пон кодлӧнкӧ пырӧма да стенсьыс стенӧ котралӧ, никсӧ. Сьыліас шӧвк лента, торгана. Ныр-вом ёсь, бӧжыс шыр бӧж кодь. Дрӧжжитӧ-тіралӧ полӧмысла.
— Кодлӧн нӧ тэ? Кыдзи татчӧ веськалін? — скӧрысь юаліс лев.
Пон йӧжгыльтчис повзьӧмысла, тіралӧ, кок йылас оз ӧшйы.
— Урӧс! Мувыв урӧс! — зывӧкпырысь шуыштіс лев. — Кодлӧн, мися, тэ? — бара юаліс понлысь.
— Ме… ме… — кутіс никсыны пон. — Ме ыджыд барунялӧн. Веськалі тӧдтӧг татчӧ, гуляйтны ветлім да. Ӧні, кӧнкӧ, сійӧ корсьысьӧ менӧ… Вай лэдзӧй енмогысьӧн кыдзкӧ, шогӧйла сьӧлӧмӧй потӧ.
— Оз, — шуис лев. — А сёйӧмысь эн пов. Тэ меным весиг ӧтчыд ньылыштмӧн абу, — зывӧка шуыштіс понлы. — Вай лутшӧ сёрнитыштам, лок татчӧ матӧджык да. Вай висьтав, кыдзи тэ татшӧмӧдзыс воин. Ме ӧд тӧда тэнӧ, тэ — пон, миянӧс, пемӧсъясӧс Кыккокалы вузалысь. Тэ эн татшӧм ичӧтик да зывӧк вӧв сэки, кӧть ме дорысь дзоля вӧлін да, кодыр мунін тэ Кыккокалы казакавны (служитны).
— Ме некутшӧм Кыккокаӧс ог тӧд, менам кӧзяинӧй — озыр баруня, — слӧймис медбӧрти шуны пон.
— Он тӧд?! — Вунӧдін нин? — топӧдіс лев понйӧс. — Коді нӧ виис миянлысь бӧрйӧм ручсӧ, кодыр ми мӧдӧдлім сійӧс Кыккокаӧс узигкостіыс виныс? Эн тэ?! Коді нӧ увтіс да садьмӧдіс Кыккокасӧ, кор менам пӧлӧй воліс керка дорас да кӧсйис сійӧс джагӧдны? Эн тэ? Тэ! Тэ помысь став лёкыс лои миянлы, пемӧсъяслы. Тэ медводз мунін Кыккокалы казакавны да отсалін сылы мукӧд пемӧсъясӧс кутавны.
— Ог, мися, ме некутшӧм Кыккокаӧс тӧд, — кевмысигмоз шуис пон. — Ме тӧда сӧмын ассьым баруняӧс. Сійӧ менӧ вердӧ и юкталӧ чӧскыда, шобді нянь да улльӧв оз и бырлы ныр улысь. Узьтӧдлӧ керкаас небыд вольпась вылын. Ме сылы сы пыдди вӧтлыся бӧрсяньыс да ворсӧда котралӧмнам.
— Да, тэ сідзи вӧчин, а ме эг. Ме эг вузав ачымӧс Кыккокалы вильӧдӧм лытор вылӧ. Тэ вузалін ассьыд мездлунтӧ, ыштін мелі кыв вылӧ да. Ме пыр на олі вӧля вылын долыда, эз кӧ Кыккокаыд кый менӧ аслас наянлуннас да татчӧ йӧршит, — шога ышловзис лев.
— Да, вежласьӧ тай олӧмыд му вылад, — бара недыр мысьт кутіс водзӧ висьтавны лев. — Кутшӧм ёнӧсь да пелькӧсь вӧліны важӧн пемӧсъясыд! Ачыс Кыккокаыс эз жӧ татшӧм вӧв: ён, збой, пельк, мича… А ӧні? Пасьтасьӧма, тӧбӧма тушасӧ быдсяма ротнас (трапйӧнас) да звер кунас, весиг оз тыдав некӧн тушаыс, быттьӧ ачыс кутшӧмкӧ звер-пемӧс, кыдз тэнад баруняыд. Зывӧк. Полӧ быд гагйысь, гутысь, оз лысьт тувччыны кӧмтӧг, доймӧмысь полӧ… Сэтшӧм ӧмӧй нӧ вӧлі Кыккокаыд? Кӧть ме сылы и враг, но ме тӧда, кӧн веськыдлуныс эм и кӧні абу…
Дыр на тадзи мӧвпаліс-висьталіс лев пон водзын ассьыс дыр чӧжсьӧм шогъяссӧ. Войбыд ноксис-вӧзйысис пон пӧлатка пытшкын. Асывладор вӧлисти локтіс левлӧн кӧзяиныс да колляліс ылалӧм понйӧс.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
