Мый колӧ вӧчны

by Чупров Яков Иванович

Ёна вензялісны комиӧдан удж нуӧдны заводитігӧн. Мукӧдлы ёна эз кажитчыв сійӧ уджыд. Ӧні сы йылысь некод нин оз вензьы. Сійӧн ми сы йылысь ёнасӧ огӧ и кутӧ сёрнитны. Шуам сӧмын: комиӧдан уджсӧ колӧ ёнджыка йӧткыны водзӧ, вынсьӧдны. Ӧні быд уджалысь нин тӧдӧ — комиӧдӧмыд отсалӧ миянлы овмӧс лӧсьӧдны: отсалӧ комилы быдмыны, ёнмыны, сюсьмыны.

Ещӧ шулывлӧны: «Миянлы ӧд колӧ кыссьыны интернациональнӧй кывйӧдз, оз ков бӧрӧ кыскыны». Тайӧ бара жӧ абу сідзи: ӧти-кӧ, комиӧдӧмыс да коми культураыс^Я подразумеваю здесь не какую-то особую коми культуру, а лишь коми форму, коми выражение пролетарской культуры: «Пролетарская культура, социалистическая по содержанию находит различные формы и выражения у различных народов, втянутых в социалистическое строительство, в зависимости от языка, быта и т. д.» (Сталин)./^ оз бӧрӧ миянӧс вӧтлыны, а водзӧ йӧткӧны; ми сідзинад кокньыдджыка, регыдджыка матысмам, воам интернациональнӧй^Интернациональнӧй — ставмувывса./^ кывйӧ, интернациональнӧй культураӧ. Мӧд-кӧ — интернациональнӧй кывйыс да интернациональнӧй культураыс воасны оз на аски либӧ аскомысь, а коркӧ, дыр мысти на. Сідзи шуысьясыс мед, колӧкӧ, синнысӧ кунясны да вомнысӧ паськӧдӧмӧн виччысясны, кор локтас на дінӧ интернациональнӧй культураыс.

Мый медъёна торкалӧ комиӧдӧмсӧ.

Мукӧд шулывлӧны (дерт, зэв шоч сэтшӧм мортыд): комиӧдӧмыслӧн (зырянизация) да коми гижӧдыслӧн пӧ (коми литература) нинӧм абу ӧтласаыс; найӧ пӧ абу кӧртасьӧмаӧсь ёрта-ёртыскӧд. Тадзисӧ шуны вермасны, дерт, сӧмын нинӧм тӧдтӧм мортъяс.

Колӧ шуны: комиӧдӧм да коми гижӧд зэв топыда йитчӧмаӧсь ёрта-ёртаныс. Комиӧдан удж оз вермы мунны бура, оз кӧ кут быдмыны, паськавны коми гижӧд, а медся ёнджыка мича, шыльыд гижӧд. Зэв на этша миян коми гижӧдыс — сійӧ медъёнасӧ торкӧ комиӧдӧмсӧ.

Колӧ оз лӧсьӧдны коми гижӧд?

Ме шуи нин: коми гижӧдтӧгыс оз вермы мунны комиӧдан удж. — Ӧти-кӧ тайӧ. Да но тайӧ абу на ставыс. Мод-кӧ — унджык йӧзыс на миян велӧдчӧны кык-куим во да, нёльӧс да. Найӧ роч гижӧдтӧ гӧгӧрвоныс оз на велавны кык-куим вонад. Коми гижӧдыд абу. Сэсся налы и немтор лоӧ лыддьыны. Сідзи сэсся ньӧжйӧникӧн налӧн и вунласясны шыпасъясыс. Мортыд бӧр неграмотнӧйӧ пӧрӧ. Сэтшӧм неграмотнӧй велӧдчӧм мортыд коми костад ӧд уна эм. Тайӧ зэв ыджыдтор; та вылӧ видзӧдтӧг миянлы уджавны оз позь. Сэсся, ми тӧдам — коми йӧз ёна да сьӧлӧмсяньыс радейтӧ коми гижӧдтӧ. Мукӧдыс ачыс сійӧ оз казяв, ылалӧма рочӧ пӧртӧмнас да. Мукӧдыс ёна видӧ комиӧдӧмсӧ (медся ёнджыка кулакъяс, озырджык йӧз). Мыйла? — Коммунист партия да Сӧвет власьт нуӧдӧны сійӧ уджсӧ да. А коми мича гижӧдъяс кӧ лыддьыны налы кутан, либӧ сьывны, кӧть помтӧг сьыв да лыддьы, — кывзасны. Тайӧ медся лӧсьыда петкӧдлӧ: коми йӧзлы колӧ мича, шыльыд коми гижӧд. Колӧ лӧсьӧдны коми гижӧд!

Эм абу коми гижӧд да лоас оз коркӧ сійӧ?

Мукӧд шуӧны: некутшӧм коми гижӧд пӧ абу да оз и лолы пӧ сійӧ некор. Тайӧ кывъясыс сынӧдсӧ сӧмын пежалӧны, збыляс некытчӧ оз инмыны. Миян коми гижӧдыд эм. Дерт абу рочьяслӧн кодь, но эм.

...Ем эськӧ да ичӧт на. Дзик на кага кодь. Да ӧд ыджыдӧн некод оз и чужлы. Рочыдлӧн ӧд ичӧт жӧ зэв да гӧль вӧлі гижӧдыс. Быдӧнлӧн ӧд сідзи. Миян коми гижӧдыд, позьӧ шуны, сӧмын на революция бӧрын мам кынӧмсьыс петіс. Дай сэтысянь быдмис нин вель ёна. Коми гижӧд миян пыр водзӧ ӧдйӧджык быдмӧ. Миян нин петӧ коми кыв вылын быд тӧлысся журнал. Эм миян коми гижысь чукӧр — КАПП^Коми ассоциация пролетарских писателей./^. Сэсся ӧні петны кутісны зэв уна выль гижысьяс. Найӧ унджыкыс омӧля на велӧдчӧмаӧсь, зэв на томӧсь. Колӧ виччысьны — на костысь петасны бур, гырысь коми гижысьяс. Ӧнія неыджыд гижӧд чукӧрыс, ӧнія неыджыд гижысь чукӧрыс быттьӧ потан (зыпка), кӧні быдмасны выль бур гижысьяс. Быдмас, шылялас выль коми гижӧд!..

Кутшӧмджык нога колӧ гижӧд?

Гижӧдыд колӧ выль, пролетариат думъяс нога. Сійӧн миян коми гижысь чукӧрыд и шусьӧ пролетарскӧйӧн. Мукӧд шуӧны, миян пӧ комиын пролетариатыс абу да. Мед абу кӧ. Ми ӧд ӧні овмӧссӧ, ас кост оласногсӧ, став олӧмсӧ лӧсьӧдам пролетариат чуйдӧдӧм серти. Олӧмнас веськӧдлӧ пролетариат (сылӧн партия). Пролетариат миянӧс нуӧдӧ социализмӧ, сэсся коммунизмӧ. Гижӧдыд торйӧн олӧмысь мунны оз вермы. Гижӧдыд мед тшӧтш отсасьӧ выль олӧмлань мунны. Миян гижӧд мунас оз бӧрӧ-а, водзӧ олӧмыскӧд тшӧтш пролетариат индӧм туйӧд.

Мыйясджык колӧ гижны?

Миян ӧні ыджыд гижӧдъяс: романъяс да мыйяс да, абуӧсь на. Найӧ эськӧ: романъясыс да, поэмаясыс да, висьтъясыс да, мый да ёна колӧны. Найӧ кӧ эськӧ унджык лоӧны коми кыв вылад, сэки эськӧ велӧдчыштӧм мортыд оз кут бӧр неграмотнӧяд пӧрны. Лоӧ нин мый лыддьыныд. Майбыр, гӧгӧрвоас!..

Сідзкӧ колӧ гижавны романъяс да, гырысьджык поэмаяс да, висьтъяс да. Шуӧны, уна пӧ сьӧмыс колӧ да. Мед. Унджык кӧ сьӧм видзан, унджык и буртор артмас.

Сэсся миян век на абу коми театрыд. Сійӧ ёна зэв колӧ. Рочнад ворсігӧн коми дядьӧыд сӧмын ворсӧмсӧ видзӧдӧ, а пьесасьыс немтор оз гӧгӧрво. Сідзкӧ колӧ гижны унджык да бурджык коми ворсанторъяс (пьесаяс). Мед миян лоас бур коми театр.

Колӧ гижны сьылан-лыддянъяс да, сьыланкывъяс да.

Сиктъясын том йӧз: нывъяс да, зонъяс да сьылӧны роч сьыланкывъяс. Асьныс мый йылысь сьылӧны, немтор оз гӧгӧрвоны. Мукӧддырйи быдсяма омӧльторсӧ сэтчӧ гудраласны, а мукӧддырйи рочсӧ комиӧн гудраласны да артмӧ рок нисьӧ шыд, — курччавны ни, панявны оз позь. Гижӧм коми сьыланкывйыс этша зэв (сьылӧмыд ӧд медасшӧр, матыса гаж), сы вӧсна том йӧзыд асьныс лӧсьӧдлӧны да сьылӧны. Тайӧ медся ёна петкӧдлӧ кутшӧм ёна колӧ коми йӧзыдлы коми сьыланкывйыд. Колӧ гижны коми сьыланкывъяс.

Мый йылысь гижны.

Эмӧсь йӧз, шуӧны: ме пӧ эськӧ гижныс кужа да, — немтор йылысь пӧ гижныс, сюжетыс^Сюжет — сюрӧс — мый йылысь гижан./^ оз сюр. Сюжетыс оз сюр! Менам дивӧ петӧ, кыдзи бара сійӧ мукӧд гижысьыслы сюжетыс оз сюр.

Миян оландыръя кад медся озырджык сійӧ бокнас. Некор на сэтшӧм кад эз вӧвлы. Некор на олӧмыс эз вежсьыв пыдісянь йылӧдзыс. Некор на эз татшӧма олӧмыс котӧртлы водзӧ. Олӧмыс кор пуӧ, сэк майбыр эм нин мый йылысь гижныд! Ӧнія олӧм йывсьыд, олӧм котӧртӧм йывсьыд, позьӧ шуны, ньӧти на эз гижны. Сы йылысь колӧ ёна уна гижны.

Мыйта позьӧ гижны важъя коми йӧз олӧм йывсьыд. Ой уна позьӧ и колӧ гижныд, да сійӧ и лёкыс, мый бур гижысьясыс миян абу на уна.

Мый колӧ вӧчны ӧнія гижысьяслы да гижны заводитысьяслы?

Мед став олӧмсӧ комиыслысь петкӧдлыны коми йӧзлы сьылӧмӧн да ворсӧмӧн, мича коми гижӧд пыр; став оланногсӧ, выльсӧ и важсӧ; мыччӧдны олӧмыслысь котӧртӧмсӧ сэтшӧм мичаӧн, кутшӧм сійӧ эм; индыны веськыд туй социализмӧ, — ӧнія гижысьлы колӧ зэв уна тӧдны да быдтор гӧгӧрвоны. Сідзкӧ, гижны заводитысьяслы ёна колӧ велӧдчыны.

Мый колӧ тӧдны — кытчӧ велӧдчыны?

Мед олӧмсӧ петкӧдлыны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, колӧ зэв бура тӧдны сійӧ олӧмсӧ.

Уна йӧз эмӧсь, шуӧны: асьным пӧ ӧд олам да, омӧликатӧ быдӧн жӧ тӧдыштам. Омӧлика тӧдыштам — сійӧ ӧд и эм, — зэв омӧлика. Колӧ тӧдны бура, лӧсьыда, — бурасӧ тӧдмавны вермам сӧмын велӧдчӧмӧн. Ёна колӧ велӧдчыны, мед тӧдмавны олӧмсӧ. Бара жӧ куш тӧдмалӧмыс этша на ещӧ. Колӧ гӧгӧрвоны олӧмсӧ. Тӧдмавны олӧмсӧ абу сэтшӧм сьӧкыд, кутшӧм сьӧкыд сійӧс гӧгӧрвоныс. Гӧгӧрвоӧмнас вермам ылавны, мӧд ногӧн гӧгӧрвоны. Гӧгӧрвоны вермам бара жӧ сӧмын зэв ёна велӧдчӧмӧн.

Колӧ велӧдчыны тӧдмавны да гӧгӧрвоны овмӧссӧ, оланногсӧ, олӧм мунӧмсӧ; тӧдмавны межаяссӧ, рӧвъяссӧ, код кузя мунӧ олӧмыс; тӧдмавны, кутшӧм вын-эбӧс йӧткалӧ олӧмсӧ водзӧ, кутшӧм вын-эбӧс торкалӧ.

Ӧнія гижысьлы колӧ велӧдчыны школаясын, велӧдчӧны и олӧмын.

Тӧдӧмыс да гӧгӧрвоӧмыс сійӧ бара этша гижысьлы. Сылы кужны ещӧ колӧ петкӧдлыны сійӧс ставсӧ. Кужны кутан бара жӧ сӧмын велӧдчӧмӧн. Велӧдчыны колӧ важ бур гижысьяслысь. Сідзкӧ колӧ лыддьыны налысь гижӧдъяссӧ. Дерт, медводз колӧ лыддьыны бурджык роч гижысьяслысь: Пушкинлысь, Лермонтовлысь, Некрасовлысь, Толстойлысь, Гогольлысь, Максим Горкӧйлысь, Демьян Беднӧйлысь, мукӧдлысь (рочлӧн гырысь гижысьыс зэв уна вӧлі).

Сідзжӧ колӧ тӧдмавны и ставмувывса бурджык мича гижӧдъяссӧ, выльсӧ и, важсӧ. Тайӧ ставыс зэв сьӧкыд удж, сӧмын тайӧс ставсӧ тӧдмавтӧг бур гижысь, кутшӧм колӧ ӧнія кадӧ, кутшӧмӧс корӧ олӧмыс, петны оз вермы.

Эмӧсь абу ӧні коми йӧзлӧн бур гижысьяс.

Гижысьясыд эмӧсь. Ёна лӧсьыда мукӧдыс гижӧны. Лоасны бур гижысьяс. Ме шулі нин — зэв уна выль гижысь петны кутіс. Сӧмын найӧ ставныс ичӧтика велӧдчыштӧм йӧз. Сійӧн сэсся унатор оз артмы, унатор тшыкласьӧ, унатор оз веськыда гижсьы.

Босьтам кӧть Спира Прокӧлысь гижӧдсӧ («Ордым» журналын медводдза нумерас). Спира Прокӧ гижӧ «Октябр йылысь». Коймӧд строкаас сійӧ гижӧ: «Ӧкмыс во тыригӧн быри нин шогъяс»... Ӧкмысӧд строкаын сэні жӧ гижӧ: «Ӧкмыс во бура нин лӧсьыда олам». Тайӧ кык строкаыд люкалӧны ёрта-ёртнысӧ плешканыс. Кӧртавны найӧс некыдзи оз позь. Найӧ вензьӧны мӧда-мӧдныскӧд.

Сэсся водзӧ кӧ лыддьыны кутан, Спира Прокӧ гижӧ: «Сӧвет власьт ёнмӧма, бырны оз вермы. Мед тайӧ власьтлы помыс оз во!» Дерт, Спира Прокӧыс кӧсйис тадзнас шуны мӧдтор: мед пӧ Сӧвет власьтӧс оз венны озыръяс. Сӧмын тайӧ гижӧд серти вермасны чайтны лыддьысьясыд: Сӧвет власьтыд помтӧг кутас овны, некор оз помась, некор оз быр. Тадзнад оз нин ло пролетариат индалӧм-велӧдӧм серти. Пролетариат шуӧ: коммунизм дырйи некутшӧм власьт оз ло. А ми ӧд мунам коммунизмӧ.

«Октябр» йывсьыд ӧд гижны зэв сьӧкыд, — сійӧ ӧтитор; мӧд-кӧ — Спира Прокӧыд зэв на том дай ичӧтика велӧдчыштӧма. Татшӧм ылалӧмыд вермас лоны миян быдӧнлӧн.

Зэв эськӧ бур татшӧм мукӧд пӧлӧс ылалӧмъяссӧ сідзжӧ и бур бокъяссӧ кӧ веськӧдлыны кутасны коми гижӧд лыддьысьясыс.

Сэсся, гижны заводитысьяслы первойсӧ колӧ гижны посньыдикторъяс, ас кост олӧм йылысь да, мый да.

Миянӧс медъёнасӧ торкалӧ гижныс сійӧ, мый гижан кывйыс^Литературный язык./^ кажитчӧ зэв гӧль. Миян коми кывйыд абу сэтшӧм гӧль, кутшӧмӧн ми чайтам, а сӧмын гижысьясыс асьныс оз тӧдны спутю став кывсӧ, сэсся разалӧма, киссьӧма быд пельӧсӧ, гижӧдас абу на чукӧрмӧма. Гижан кывйыс абу на дзикӧдз шылялӧма, артмӧма, абу на дзик став коми кывнас озырмӧма. Выль гижысьяс водзын сулалӧ удж — тӧдмасьны коми кывйӧн, бура тӧдмасьны, чукӧртны-котыртны кывсӧ.

Колӧ отсавны коми гижӧд кыпӧдны.

Гижӧд кыптӧмыд сійӧ зэв топыда кӧрталӧма овмӧс кыптӧмкӧд. Ӧдйӧнджык кӧ кутас кыптыны овмӧс — ӧдйӧнджык кыптас и гижӧд, ӧдйӧнджык кыптас культура. Сійӧ, паськыда кӧ шуны, сідзи.

Ӧні мый миянлы колӧ?

Медводз миянлы колӧны гижысьяс. Гижысьяс миян эмӧсь, сэсся ӧні выль гижысьяс петны заводитӧны. Найӧс колӧ котыртны. Котыртӧ КАПП. КАПП-лы колӧ ёна тӧждысьны аслас шленъяс вӧсна да выль гижны заводитысьяс вӧсна, мед эськӧ найӧ оз пондыны вошласьны, индыны веськыд туйсӧ, мед эськӧ найӧ оз пондыны джӧмдавны, отсавны быд ногӧн налы кыпӧдчыны. КАПП-лы эськӧ колӧ тшӧкыдджыка чукӧртчывлыны. Ёнджыка видлавны да сёрнитны выль гижӧдъяс йылысь; индавны лёкджыксӧ, бурджык бокъяссӧ выль гижӧдъясыслысь.

Со, ме ногӧн кӧ, кутшӧм колан уджъяс ӧні кежлӧ сулалӧны коми гижысьяс водзын.