Россияса Государ Император Александр Александровичлӧн...

by Попов Андрей Ефимович, Лыткин Георгий Степанович

РОССИЯСА ГОСУДАР ИМПЕРАТОР АЛЕКСАНДР АЛЕКСАНДРОВИЧЛӦН, ГОСУДАРЫНЯ ИМПЕРАТРИЧА МАРИЯ ФЁДОРОВНАЛӦН КОРОНУЙТЧӦМ ЙЫЛЫСЬ, ВЕЖА ВЫЙӦН МАВТЧӦМ ЙЫЛЫСЬ

Колян ӧти сюрс кӧкъямыссё кӧкъямысдас коймӧд воын, дас витӧд лунӧ май тӧлысьын Мӧскуа сар карын вӧлі зэв ыджыд вежа керӧм, быд роч йӧзлӧн зэв ыджыд гаж: Сар Саричакӧд коронуйтчисны.

Асылын сизим часӧн кывсис Иван Великӧй вылын жыннянӧ зынгӧдӧм; кывсисны Тайницкӧй башня вывсянь пушкаясысь лыйлӧмъяс. Войскаяс музыка ворсігӧн сувтісны тшӧктӧма инъясӧ; йӧз чукӧрӧн-чукӧрӧн локтіс Кремльӧ; асыв кымӧра вӧлі.

Кӧкъямыс часӧн кымӧръяс пондісны бырны; шонді тыдовтчис. Кодъяслы позьӧ вӧлі локны Успенскӧй соборӧ, пондісны сувтавны асланыс инъясӧ. Собор шӧрын сулаліс зэв мича балдахин, ӧмидз рӧма бархатысь, коді мичӧдӧма кутшъясӧн, Императорса эзысь коронаясӧн; сы улын вывмӧдчис пос, код вылын сувтӧдӧма вӧліны кык улӧс, дона изъясӧн мичӧдӧмаяс. Улӧсъяс сулаланінӧ нуӧдісны кык дорсянь тшегӧсъяс, кодъяс дінын сулалісны кавалергардса офицеръяс, параднӧй мундирын.

Улӧсъяссянь веськыд кивывса пос пуктӧма вӧлі ыджыд князьяслы, мукӧд войтырса принцъяслы, шуйга кивывса пос нӧ пуктӧма вӧлі генерал-адъютантъяслы. Ылынджык, вичко берд дінын, улӧсъяссянь веськыд ки вылын, вӧліны сулаланінъяс статс-дамаяслы, фрейлинаяслы, ина-артаяслӧн гӧтыръясыслы. Алтар дінӧ матынджык пуктӧма вӧліны сулаланінъяс мукӧд эскӧмса иерейяслы. Мӧд ки вылын соборын вӧліны сулаланінъяс посланникъяслы, сэсся мортъяслы, кодъяс вӧліны мукӧд войтырса принцъяскӧд: татӧн югъялісны быдсяма йӧзлӧн паськӧмъяс; сӧмын Войвывса Америкаысь мӧдӧдӧм морт вӧлі сьӧд фрака. Улӧсъяс бӧрса сулаланінъясын вӧліны сенаторъяслы, дворянаяссянь мӧдӧдӧмаяслы, Мӧскуа карса, Петербург карса гӧлӧваяслы, сэсся ӧткымын мукӧд мортъяслы.

Сизим час, комын вит минутын ывла вывсянь кывсис «ура» горзӧм, соборӧ пырис ыджыд князь Владимир Александрович. Собор пытшкӧссӧ видзӧдӧм бӧрын сійӧ муніс. Кыкнан клирос вылӧ сувтісны дворечысь сьылысьяс, параднӧй паськӧмъяса.

Кӧкъямыс часӧн соборӧ пырис митрополит Исидор, пондіс пасьтасьны ризаясӧ, мед служитны. Алтар пытшкын вӧліны зэв унаӧн гырысь духовенствоысь; найӧ пасьтасьӧма вӧліны югыд выль ризаясӧ. Часъяс лыддьӧм бӧрын митрополит Исидор быд гырысь духовенствокӧд Государ Императорлӧн, Государыня Императричалӧн дзоньвидза олӧм йылысь кевмысисны.

Кӧкъямыс час нелямын вит минутӧн митрополит Исидор мукӧд духовенствокӧд Государ Наследник Цесаревичлы паныд петісны. Тайӧ кадӧ пондіс мунны ичӧт зэр. Кодыр нӧ Краснӧй кильчӧ вылын тыдовтчисны церемониймейстеръяс, мукӧд дворечса ина-артаяс, кодъяс Наследник Цесаревич водзын мунісны, зэр пондіс дугдывны, кодыр нӧ тыдовтчис Цесаревич, код бӧрын мунісны Сарлӧн Гортсаясыс, мукӧд войтырса принцъяс, дворечдорса дамаяс, зэр дугдіс мунны, пондіс югыд лоны. Мукӧд войтырса принцъяс пытшкын тыдовтчис ён, ыджыд мыгӧра Черногорияса князь Николай. Найӧ локтігӧн кывсис быд жыннянӧ зынӧдӧм, йӧзлӧн «ура» горзӧм. Соборӧ пырӧм бӧрын, Сарлӧн Гортсаясыс сувтісны пос вылӧ, коді улӧсъяс дінсянь вӧлі янсӧдӧма зарни потшӧсӧн; статс-дамаяс, гофмейстеринаяс, фрейлинаяс сувтісны асланыс сулаланінъясӧ. Та бӧрын духовнӧйяс лӧсьӧдчисны Государ Императорлы, Государыня Императричалы паныд петны.

Сы костын Кремльса дворечын, Краснӧй кильчӧ вылын, коді нуӧдӧ Успенскӧй собор дорӧ, со мый вӧлі. Государ Император Государыня Императричакӧд ӧкмыс час комын минут гӧгӧр петісны пытшкӧс кумъясысь Екатерининса кумӧ, кытӧн чукӧртчисны дворечса ина-артаяс; Кавалергардса кум пыр пырисны Тронса Андрей кумӧ, сэсся кайисны трон (улӧс) вылӧ. Татӧн вӧліны: государственнӧй сӧветысь членъяс, мед гырысь ина-артаяс, дворянаяслӧн предводительяс, мед гырысь дворянаяс.

Кодыр верховнӧй маршал висьталіс, мый Успенскӧй соборын часъяс лыддьысьӧма нин, Государ Император Государыня Императричакӧд мунісны Александрлӧн кум пыр, Георгийлӧн кум пыр, Владимирлӧн кум пыр, веж посводз пыр Краснӧй кильчӧ вылӧ. Государ Император водзын, Государыня Императрича водзын нуисны Императорса регалияяс. Андрей чеп нуис министр внутренних дел ассистентъясыскӧд; сы бӧрти мед гырысь ина-артаяс нуисны мукӧд регалияясӧс. Государ Император водзын, Государыня Императрича водзын мунісны: верховнӧй церемониймейстер, верховнӧй маршал; двореч кумъяс вӧліны тыра медгырысь ина-артаясӧн; генералъясӧн, штаб, обер-офицеръясӧн, статс-дамаясӧн, фрейлинаясӧн, быдсяма йӧзсикас мӧдӧдӧмаясӧн, карса гӧлӧваясӧн, управаясысь председательясӧн, сэсся мукӧд мортъясӧн.

Кодыр Государ Император Государыня Императричакӧд вежа пос водзысь петісны Краснӧй кильчӧ вывса пос вылӧ, кывсисны йӧзлӧн гажа горӧдӧмъяс, кодъяс эз помасьлывны сэтчӧдз, кытчӧдз Государ Император Государыня Императричакӧд соборӧ эз пырны. Государ Император, Государыня Императрича лэччисны Краснӧй кильчӧ вывсянь, улыс пос тшегӧс дінын пырисны балдахин улӧ, кодӧс нуисны шайтъяс дінтіыс нёль, тугъяс дінтіыс комын кык генерал-адъютантъяс. Кодыр Государ Император Государыня Императричакӧд балдахин улын мунісны Успенскӧй собор паперт дінӧдз, йӧз горзіс «ура», музыка ворсіс, жыннянъясӧн зэв гажаа зынӧдісны.

Сарӧс Гӧтырыскӧд виччысисны, йӧз шы ни тӧв вӧлі. Со Успенскӧй собор посводзсянь лэччис нин Государыня Императричалӧн висьтӧдысьыс кык дякӧнкӧд, кодъяс нуисны зарни тасьтіын вежа ва; висьтӧдысь резіс вежа ваӧн ыджыд гажа мунан туйсӧ. Йӧз сьӧлӧм шӧрсьыс пернапасасис. Шонді югыда югдӧдчис.

Та бӧрын пырисны соборӧ государственнӧй сӧветысь членъяс, сувтісны асланыс сулаланінъясӧ, тронсянь шуйга пос вылӧ; пыртісны государственнӧй знамя, порфираяс, регалияяс; кодъяслы сар улӧсъяс инын пуктӧма вӧлі пызан, парча пызандӧраӧн вевттьӧма. Ывлавывсянь кывсис йӧзлӧн гажа горзӧм «ура». Духовнӧйяс петісны паныд Государ Императорлы, Государыня Императричалы. Успенскӧй собор ӧдзӧс дорын Мӧскуа карса митрополит Иоанникий висьталіс Налы дженьыд кыв; Петербург карса митрополит Исидор Налы мыччыліс окавны вежа перна; Киев карса митрополит Платон резіс Найӧс вежа ваӧн.

Кодыр пырисны соборӧ, Государ Император, Государыня Императрича, ассистентъясыскӧд, мӧдӧдчисны алтар дінӧ, кӧні сувтлісны пидзӧс вылас, окалісны Спасительлысь, Богоматерлысь ӧбразъяс; сэсся лэптысисны тронса ин вылӧ, пуксисны Михаил сарлӧн, Алексей сарлӧн улӧсъяс вылӧ, духовенство нӧ бӧр пырис алтар пытшкӧ. Государ Император вӧлі генерал мундира, Владимир лентаа, вежа Андрей Первозваннӧйлӧн орден чепта, Государыня Императрича нӧ вӧлі зэв мича еджыд эзысьӧн кыӧм паськӧма; Сылӧн юр вылас эз вӧв кутшӧмкӧ мичӧд. Государлӧн ассистентъясӧн вӧліны: ыджыд князьяс Владимир, Алексей Александровичьяс, Государ Императричалӧн нӧ вӧліны: Сылӧн вокыс датскӧй принц Вальдемар, сэсся ыджыд князь Сергей Александрович.

Государ Император бӧрын сулалісны: дворечса министр граф Воронцов-Дашков, военнӧй министр Ванновскӧй, генерал-адъютант Рихтер, князь Орлов, сэсся мукӧд мортъяс. Государыня Императрича бӧрын сулалісны: гофмейстер князь Голицын, сэсся мукӧд мортъяс. Верховнӧй маршал князь Долгоруков, обер-гофмаршал Нарышкин, верховнӧй церемониймейстер граф Пален, сэсся гофмаршал князь Оболенскӧй колльӧдісны Государ Императорӧс, Государыня Императричаӧс вылысса трон пос дінӧдзыс; сы бӧрті, чужӧмъяснас ӧти мӧдлы воча, сулалісны тронса мӧд пос вылын. Тронъяс сайын сулаліс саблясӧ, каскасӧ кырымъясас кутігӧн, кавалергардса полкӧн командуйтысь генерал-майор Шипов.

Митрополит Исидор вылысса пос вылӧ кайис, Государ Императорлы висьталіс гораа лыддьыны «Эскӧм», мыччис Сылы восьтӧма книга, мый кузя Государ Император гораа лыддис «Символ веры». Сы бӧрти митрополит гораа горзіс «Вежа Ловлӧн бурсетӧмыс мед лоас Тэкӧд, аминь», сэсся лэччис трон вывсянь. Вежа Евангелльӧ лыддьӧм бӧрын, митрополитъяс: Петербург карса Исидор, Киев карса Платон кайисны трон вылӧ, кӧні Государ Император пӧрччис Ас вывсьыс вежа Апостол Андрей Первозваннӧй орденлысь чепсӧ, сэсся тшӧктіс Аслас пельпом вылас пуктыны Императорса порфира. Порфирасӧ мыччисны митрополитъяс, Государ Императорлы пасьтавны отсалісны ассистентъяс: ыджыд князьяс Владимир, Алексей Александровичьяс.

Дас часӧн, кызь минутӧн митрополит Исидор пернапасаліс Государӧс, пуктіс Сылы юр вылӧ кырымъяссӧ, лыддис кык кевмӧм, кодъясӧс, сям серти, пуктӧма лыддьыны. Мӧд кевмӧмсӧ помалӧм бӧрын, граф Гейден юрлӧс вылын мыччис ыджыд корона, кодӧс митрополит Исидор мыччис Государлы. Государ Император босьтіс сійӧс, сэсся пуктіс Аслас юр вылас. Сы бӧрти, кодыр Государ Император босьтіс скипетр, сэсся держава, митрополит Исидор кыв шуис.

Тайӧ бӧрын Государ Император пуксис трон вылӧ. Сэки Государ Император дінӧ матӧдчис Государыня Императрича, ӧмидз рӧма бархат юрлӧс вылӧ сувтіс пидзӧс вылас. Государ Император Аслас юр вылысь босьтіс коронасӧ, сыӧн инмӧдчыліс Государыня Императрича юр дінӧ, сэсся бара пуктіс Аслас юр вылас. Сы бӧрти Государ Императорлы мыччӧма вӧлі ичӧт корона, кодӧс Сійӧ пуктіс Государыня Императричалы юр вылас. Статс-дамаяс: графиня Адлерберг, княгиня Кочубей, сэсся мукӧдъяс йитӧдісны, лӧсьӧдісны коронасӧ. Сы бӧрти Государ Императорлы мыччӧма вӧліны порфира, сэсся вежа Андрей Первозваннӧй ордена чеп, кодъясӧс Сійӧ пуктіс Государыня Императрича вылӧ, Сылы отсалісны ассистентъяс: датскӧй принц Вальдемар, ыджыд князь Сергей Александрович, сэсся статс-дамаяс. Аслас трон дінӧ бергӧдчигӧн, Государыня Императрича матӧдчис Государ Император дінӧ, Код окаліс Аслас Гӧтырсӧ. Медводдза дякон висьталіс кузь нэм олӧм (многолеттьӧ) Государ Императорлы, Государыня Императричалы, Государ Наследник Цесаревичлы, сэсся быд Сарствуйтысь керкалы, кодыр висьталіс Государ Императорлысь тыр титулсӧ.

Сэки кывсис пушкаясысь лыйлӧмъяс, зынӧдӧм быд жыннянъясӧ, кодъяс кузя собор дінын сулалысь йӧз тӧдіс, мый вежа коронуйтчӧм помалӧма. Быдса площадьыс ловзьысис кымынкӧ минута кежлӧ, кывсис зэв уна йӧзлӧн горӧдӧмыс «ура», сэсся бара быдсӧн чӧв оліс. Духовнӧйяс сэсся быдӧн, кодъяс вӧліны соборын, Государ Императорлы, Государыня Императричалы дзоньвидза олӧм сиисны, ас инъяссяньыс куимысь юрбитӧмӧн; Сарлӧн Гортсаясыс нӧ матӧдчылісны На дінӧ, вайисны дзоньвидза сиӧмсӧ. Медводзын дзоньвидза сиӧмсӧ вайис Государ Императорлы ыджыд князь Владимир Александрович, кодӧс Государ Император куимысь окаліс; сы бӧрын мукӧд ыджыд князьяс, княгиняяс, сэсся мукӧд муясысь принцъяс.

Кодыр Государ Император сувтіс пидзӧс вылӧ, сэсся гораа лыддис кевмӧм, сэки Успенскӧй соборӧ ӧшиньяс пыр пырис шонді югӧр, югӧрнас зэв югдӧдіс коронасӧ Государ Императорлысь. Кодыр Государ лыддис кевмӧмъяс, соборын вӧлі сэтшӧм чӧла сулалӧм, мый Государлӧн быд кылыс кылӧ вӧлі. Государ, кор пидзӧс вылын лыддис кевмӧм: «Господьӧй, айяслӧн Енмӧй, сарствуйтысьяслӧн Сарӧй», Сійӧ бӧрдіс. Кывйӧн оз позь висьтавны, мый кылісны тайӧ кадӧ Государлысь синвасӧ шуда аддзылысьяс.

Дас ӧтик часын пондысис ӧбедня, кодӧс служитіс митрополит Исидор быд духовнӧйяскӧд, кодъяс вӧліны вичкоын. Государ Император, Государыня Императрича ӧбедня кывзісны сулалӧмӧн. Кодыр пондіс мунны сарскӧй ӧдзӧс дінӧ вежа выйӧн мавтчыны, даръясьны, Государ Император пӧрччис шпагасӧ, сетіс скипетрсӧ, державасӧ ассистентъяслы. Даръясьны, вежа выйӧн мавтчыны Государ Императорӧс, Государыня Императричаӧс корисны Грузияысь экзарх, архиепископ Павел, Варшава карса архиепископ Леонтий; сы дыр найӧ кайлісны тронса ин вылӧ. Даръясьӧм водзын Государ Император, Государыня Императрича сарскӧй ӧдзӧс дінын босьтісны митрополит Исидорсянь вежа выйӧн мавтӧм. Сы бӧрти Государ Император сарскӧй ӧдзӧс пыр пырис алтарӧ, даръясис вежа пызан дорын; Государыня Императричаӧс нӧ митрополит Исидор дарйӧдіс амвон вылын. Кодыр лыйисны пушкаысь сё ӧтикысь, йӧз тӧдмаліс, мый вежа выйӧн мавтчӧм помасьӧма.

Ӧбедня сьылігӧн, кодъясӧс сьылісны быд кремлёвскӧй соборъясын, пыр вӧлі зэр, кодыр ичӧтик, кодыр нӧ ыджыдджык. Вежа выйӧн мавтӧм бӧрын кымӧръяс сайсянь бара шонді петіс, код сы бӧрти эз нин пырав ыджыд гажлӧн помасьӧмӧдз. Ӧбедня помалӧм водзын бара кымрасьліс, кыдз эськӧ сы понда, мед нӧ бара разӧдчыны, кодыр Государ Император, Государыня Императрича петкӧдчасны йӧз водзын. Даръясьӧм бӧрын, вежа выйӧн мавтчӧм бӧрын Государ Император, Государыня Императрича бергӧдчисны трон дінӧ, кытчӧ налы вайлісны окавны вежа перна, сэсся митрополитъяс, мукӧд духовенствояскӧд дзоньвидз сиӧм вайисны, коронуйтчӧмӧс, вежа выйӧн мавтчӧмӧс шудӧн помалӧм понда.

Дас кык часӧн, нелямын вит минутӧн пондысис соборысь петӧм. Кодыр Государ Император, Государыня Императрича петісны войвывса ӧдзӧсӧд коронааӧсь, порфирааӧсь, балдахин улӧ сувтӧм бӧрын мӧдісны Архангельскӧй, Благовещенскӧй соборъясӧ, сынӧд вӧрзьысис гажӧдчысь йӧзлӧн «ура» горзӧмсянь, жыннянъясӧн зынӧдӧмсянь, пушкаясысь лыйлӧмсянь, военнӧй музыкалӧн ворсӧмсянь. Кылӧн оз позь висьтавны, мый вӧлі, кодыр соборъяс ӧградаысь кремлёвскӧй площадь вылӧ петісны Государ Император Государыня Императричакӧд, петкӧдчисны йӧзлы, кодъяс сулалісны кремлёвскӧй площадь вылын, Спасскӧй ӧдзӧсъяс костын, Николаевскӧй двореч костын, Чудӧвӧй манастыр костын. Йӧзлӧн горзӧмыс чунӧдіс Иван Великӧйлысь зынӧдӧмсӧ.

Водзын муніс Государ Император шонді югӧръяссянь югъялысь коронаа, порфираа, скипетрӧн, державаӧн кырымъясас. Сы бӧрти, балдахин улын, шӧрын муніс Государыня Императрича, зэв югыд коронаа, порфираа.

Архангельскӧй собор паперт вылын Государ Императорлы, Государыня Императричалы паныд петіс Владимир карса Архиерей духовенствокӧд вежа пернаӧн, вежа ваӧн. Войвывса ӧдзӧсӧд соборӧ пырӧм бӧрын, Государ Император, Государыня Императрича окалісны ӧбразъяс, сэсся юрбитісны пӧчьяслӧн, пӧльяслӧн гортъяслы. Найӧ петісны рытыввывса ӧдзӧсӧд, кытчӧ тайӧ кад кежӧ балдахин вайӧма вӧлі. Благовещенскӧй соборын Государ Императорлы, Государыня Императричалы паныд петіс Ярославль карса Архиерей.

Сэк Государ Император, Государыня Императричакӧд мунісны Краснӧй кильчӧ вылӧ; кодыр сувтісны сы вылӧ, сэсся куимысь юрбитісны йӧзлы, налӧн дзоньвидзаӧс сиӧм вылӧ, сэки йӧзлӧн горзӧмыс вӧрзис, кыв-шы горыс улӧджык лэччис. Шапкаяс лэбзисны вывлань: оз позь гижны, кыдз йӧз гажӧдчис. Кодъяс мунісны кильчӧ вывті, сулалісны улысса пос вылас, гажсянь бӧрдлісны. Шонді ёна югдӧдіс сарлысь туйсӧ.

Кодыр Государ Император, Государыня Императрича пырисны Кремлёвскӧй дворечӧ, кыдз бара пондіс ёна зэрны. Йӧз шензьысис бур пасйӧм вылӧ — мый быд кадӧ, кыдз Сар петкӧдчывліс Кремльын: май тӧлысьын дасӧд лунын ыджыд гажӧн пыригас, Успенскӧй соборӧ пыригас, сэтысянь бергӧдчигас, быд кадӧ шонді петавліс сьӧд кымӧр сайсянь, сэсся аслас югыднас кыдз эськӧ бурсиис Сарлысь туйсӧ. Церемония помалӧм бӧрас дыр на йӧз сулаліс, сёрнитіс тайӧ шензяна йылысь.

Лун шӧр бӧрын куим час гӧгӧр Государ Император, Государыня Императрича пырисны Грановитӧй палатаӧ. Татчӧ сёян-юан кежлӧ чукӧртчисны Святейшӧй Синодысь членъяс, гырысь духовнӧй мортъяс, кыдз православнӧйяс, сідз мукӧд эскӧмысь, сэсся медводдза кык тшупӧдса ина-арта мортъяс. Налы вӧлі лӧсьӧдӧма вит пызан, тронсянь шуйга вылӧ, сы водзӧ чужӧмӧн сувтны кӧ. Государ Император, Государыня Императрича сёйисны тронса вуджӧр улын. Налӧн пызан дінын ассистентъясӧн вӧліны: ыджыд князьяс Владимир Александрович, Сергей Александрович, Алексей Александрович, сэсся датскӧй принц Вальдемар. Кодыр Государ Император, Государыня Императрича сёйисны, вӧліны порфираясаӧсь. Государ Императорлӧн тшӧктӧм кузя, верховнӧй маршал, обер-гофмаршал, верховнӧй церемониймейстер, гофмаршал, сэсся мукӧд мортъяс петавлісны сёянъясла, кодъясӧс вайлісны пуктӧм мортъяс, на бӧрын ветлісны кык кавалергард.

Мӧскуа карса митрополит сёян водзын лыддис Господьлысь кевмӧмсӧ. Сёян помасис нёль час гӧгӧр.

Сьӧлӧм шӧрсянь ми ваям миян верноподданическӧй дзоньвидз сиӧм Государ Императорлы, Государыня Императричалы, бурсиам, мед нӧ Государ Император, Александр Александрович царствуйтас уна во, бур нималӧмӧн, лӧня олӧмӧн.

Енмӧй, Сарӧс видз!

Вермысьӧй, Вын кутысьӧй,

Сарствуйт ошкӧм вылӧ,

Миянлы ошкӧм вылӧ!

Сарствуйт омӧль сиысьяслы полӧм вылӧ,

Веськыда эскысьяслӧн Сарӧй!

Енмӧй, Сарӧс видз!