Сар дырся олӧм

by Шахов Николай Александрович

І. Сар дырся олӧм

Важысянь нин йӧзыс торъявлісны озыръяс да гӧльяс вылӧ. Роч муын озыръясыс вӧліны помещикъяс да капиталистъяс. Став помещикыс Россияын вӧлі 30 000 кымын морт. Налӧн вӧлі зэв уна видз-му — 70 000 000 десятина. Быд помещик вылӧ муыс вӧлі воӧ 2 000 десятина дорысь унджык. Крестьянинлӧн муыс сӧмын пиня пасьта вӧлі.

Помещикъяс, тӧдӧмысь, эз асьныс уджавлыны мунысӧ, уджӧдісны крестьянаӧс. Налы невӧляысь лои уджавны помещикыдлы: асланыс этшаник му помсьыд кынӧмпӧтыд эз шед. Помещикъяс крестьяна уджӧн олісны, крестьяна уджӧн красуйтчисны.

Капиталистъяслӧн вӧліны фабрик-заводъяс. Фабрик-заводъясаныс эз жӧ найӧ асьныс уджавны: уджӧдісны рабочӧйясӧс. Рабочӧйяслӧн асланыс киныс кындзи нинӧм эз вӧв. Налы бара жӧ невӧляысь лои медасьны уджавны капиталист ордӧ, вузавны ассьыныс вынсӧ. Сідзкӧ, капиталистъяс рабочӧй вынӧн олісны, найӧ уджӧн красуйтчисны.

Став йӧзыс юксьӧ кык пельӧ: озыръяс да уджалысьяс. Уджалысьяс быдтор, мый колӧ йӧзлы, вӧчисны асьныс. Озыръяс нинӧм буртор эз керлыны, олісны гӧль йӧз удж помысь.

Тӧдӧмысь, сідзи олігӧн озыръяс да уджалысь йӧз костын лӧсялӧм эз вермы лоны: озыръяс мырсисны унджыкӧс уджӧдны да этшаджык дон мынтыны; уджалысьяс мырсисны кокньӧдны ассьыныс сьӧкыд олӧмнысӧ, кокниджык уджӧн унджык нажӧвитны.

Уджалысьясыс нӧ ас окотасьыныс тшӧгӧдісны озыръяссӧ? Эз. Мыйла нӧ эськӧ эз асьныс бурджыка сёйны-юны, пасьтасьны-кӧмасьны ас удж помсьыныс? Кодлӧн нӧ гаж петӧ тшыгъявны, кынмыны, да аслад уджӧн мӧдӧс тшӧгӧдны, некод кӧ эз мырдӧнав?

Сійӧ ӧд и эм. Мырдӧналысьыс вӧлі: воддза власьтыд и мырдӧналіс. Озыръяс лӧсьӧдлісны сарӧс, губернаторъясӧс, земскӧйясӧс, урадникъясӧс, жандармъясӧс, салдатъясӧс, попъясӧс, судъяс, вичкояс, тюрмаяс. Найӧ отсалӧмӧн озыръяс домавлісны уджалысьясӧс, мырдӧн уджӧдісны найӧс ас выланыс.

Попъяс уджалысьяслы ичӧтсяньыс дольлісны: татшӧм оланногтӧ пӧ, тайӧ власьттӧ лӧсьӧдӧма ен. Он кӧ пӧ понды кывзыны власьтлысь, озыръяслысь, — ен тэнӧ накажитас: мӧдаръюгыдын адӧ йӧртас, биӧн сотас.

Уна йӧзӧс ылӧдлісны попъясыд, пемдӧдлісны налысь вежӧрсӧ, да эз дзик быдӧн эскыны мӧдаръюгыд вылӧ. Вежӧраджык уджалысьяс вӧлі шуӧны: колӧ пӧ таладор югыдас бур олӧмсӧ лӧсьӧдны, нинӧм пӧ ас пӧсьӧн, ас вирӧн тшӧгӧдны вир юысьяссӧ; колӧ пӧ налысь видз-мунысӧ, фабрик-заводъяссӧ мырддьыны да босьтны уджалысь йӧз киӧ. Сідзи сёрнитысьяссӧ жандармъяс кутавлісны, судъяс судитісны, тюрмаӧ сюявлісны, лыйлісны. Мыйтӧм йӧзӧс виалісны 1905 воын, кор крестьяна вӧлі корӧны му помещикъяс ордысь. Рабочӧйсӧ сюрсӧн лыйлісны сар двореч водзын, кор найӧ локтісны сар дінӧ зіб йыв спасъясӧн отсӧг корны.

Озыръяслӧн горшныс некор оз тырлы. Налы век колӧ унджык барыш, мырсьӧны ёнджыка содтыны ассьыныс озырлунсӧ. Фабрикантъяслы колӧ, медым найӧ фабрик-заводысь унджык петіс тӧвар да донӧнджык иніс. Тӧвар иналан места вӧсна пансис 1914 воын ыджыд война: пондісны пурсьыны Англияса да Германияса капиталистъяс. Англичанакӧд ӧтвылысь кутісны пурсьыны Россияса капиталистъяс. Озыръяслысь зеп тыртӧм понда кутісны виавны, дойдавны мӧда-мӧднысӧ уна сёрниа уна миллион уджалысь йӧз.

Война нюжаліс куим во. Чиновникъяс казнасӧ гусявлісны; генералъяс армиянысӧ вузавлісны немечьяслы; сар ӧтторъя юис; салдатъяс вӧліны тшыгӧсь, пасьтӧмӧсь; пушкаяс, пищальяс, снарадъяс оз тырмы, — Германия пондіс вермыны Россияӧс. Верстьӧ уджалысьяс вӧліны война вылын. Гӧгӧр пондіс киссьыны, нянь эз кут тырмыны. 1917 воын февраль тӧлысьын Питирса уджалысьяс петісны ывлаӧ война дугӧдӧм да нянь корны.

Видзӧдӧны капиталистъяс — война омӧля водзӧ мунӧ, тӧлкуйтісны сарӧс чӧвтны. Рабочӧй да салдатъяс киӧн найӧ сарӧс чӧвтісны. Сар пыдди лӧсьӧдісны Временнӧй Правительство.

ІІ. Временнӧй Правительство

Временнӧй Правительствоӧ пырисны: помещик князь Львов, фабрикант Гучков, миллионер Терещенко, профессор Милюков, Керенскӧй да мукӧд. Кутшӧмкӧ нӧ кокньӧд лои эз уджалысь йӧзлы? Некутшӧм эз. Салдатъясӧс бара индісны воюйтны, видз-му помещикъяслысь эз мырддьыны, рабочӧйяс, воддза мозыс, век тшыгъялісны.

Казявны кутісны уджалысьяс, оз пӧ миян дор ов Временнӧй Правительствоыд. Юль тӧлысьын кыпӧдісны Питирын бунт. Кык лун тышкасисны, коймӧд лунас Правительство вермис. Бара унаӧс лыйлісны, тюрмаясӧ сюялісны.

Гӧгӧрвоисны уджалысьяс: босьтам кӧ пӧ ас киӧ власьтсӧ, сэки вӧлисти вермам ассьыным олӧм бурмӧдны. Октябрын 25-ӧд лунӧ (выль ногӧн — ноябрын 7-ӧд лунӧ) рабочӧйяс да салдатъяс бара кыпӧдісны бунт, вермисны капиталистъясӧс, лӧсьӧдісны Сӧвет власьт.

ІІІ. Мый нӧ лоӧ Сӧвет власьтыс

Мыйӧн нӧ Сӧвет власьтыс торъялӧ воддза власьтсьыс? Мый понда уджалысьясыс сэтшӧм чорыда перйисны Сӧвет власьтсӧ?

Медым сійӧ гӧгӧрвоны, колӧ тӧдмасьны законпуктасӧн. Медводдза кывъясыс законпуктаслӧн татшӧм: «Роч муын ӧнісянь пуксьӧ Рабочӧй-Крестьяна Сӧветъяслӧн Республика».

Мый нӧ сійӧ лоӧ?

Со мый лоӧ:

Быд вӧлӧсьтын, сиктын, грездын, быд 100 уджалысь морт, быдсяма вераа, сёрниа, мужикъяс и нывбабаяс, кодъяслы тыри 18 арӧс, вермӧны бӧрйыны ӧти депутатӧс Сиктса Сӧветӧ.

Бӧрйыны депутатӧс вермӧны сӧмын уджалысьяс, кодъяс ас кодь йӧзыслысь вирсӧ оз юны, оз овны йӧз уджӧн. Бӧрйыны депутатас найӧс жӧ сӧмын позьӧ.

Коді ачыс оз уджав, барыш понда уджӧдӧ йӧзӧс — купечьяс, попъяс, манакъяс, сэсся важ полицияын служитлысьяс, йӧйталысьяс, судитӧм йӧз, — оз вермыны бӧрйысьны, ни найӧс оз позь бӧрйыны Сӧветъясӧ.

Каръясын бӧрйысьӧ быд 1000 морт вылӧ ӧти депутат.

Куим депутатысь кӧ унджык лоӧ сиктын, найӧ лӧсьӧдӧны Сиктса Сӧвет. Сійӧ Сӧветыс сиктас власьтыс и лоӧ, медыджыдыс, сиктса олӧм нуӧдысьыс.

Сиктса да карса Сӧветъяс чукӧртчывлӧны Вӧлӧсьтувса да Карувса Съездъяс вылӧ. Вӧлӧсьтувса Съезд вылӧ бӧрйӧны Сиктса депутатъяс пытшкысь быд 10 морт вылӧ ӧти мортӧс. Карувса Съездъяс вылӧ быд 1000 олысь вылӧ ӧти депутатӧс.

Шуам, кар улын кӧ 100000 олысь, Сиктса Сӧветъяс ыстӧны Карувса Съезд вылӧ 100 депутатӧс.

Губерняувса Съездъяс вылӧ бӧрйӧны Вӧлӧсьтувса Съездъяс быд 10000 олысь вылӧ ӧти депутатӧс.

Губерняын кӧ 500000 олысь, Вӧлӧсьтувса Съездъяс ыстӧны 50 депутатӧс.

Карса олысьяс бӧрйӧны Губерняувса Съезд вылӧ быд 2000 олысь вылӧ ӧти депутатӧс.

Ставрочмувывса Съездъяс вылӧ бӧрйыссьӧны Губерняувса Съездъяс вылын быд 125000 олысь вылӧ ӧти депутат.

Сиктса, Вӧлӧсьтувса, Карувса, Губерняувса, Ставрочмувывса Сӧветъясыд и эм ӧнія власьтыд.

Мыйла нӧ бӧрйынысӧ сӧмын уджалысьясӧс лэдзӧны? Мыйла дзик быдӧнлы оз сетны ӧткодь правасӧ?

Лэдзан кӧ бӧрйысьны озыръясӧс тшӧтш, найӧ эськӧ быдлаӧ бӧръяласны, сюяласны ассьыныс йӧзнысӧ. Найӧ ӧд сюсьӧсьджык, наянӧсьджык уджалысьяс дорсьыд. Озыръясыд эськӧ пыр и босьтісны ас кианыс став власьтсӧ, бӧр пондісны дзескӧдны уджалысьястӧ. Сы вӧсна и бӧрйысян гӧлӧстӧ налы оз сетны.

Колӧ медым став мунас, уджалысь йӧз костса олӧмнас веськӧдлісны асьныс уджалысьясыс.

Быдлунся удж нуӧдны Сӧветъяс бӧрйӧны ас пытшсьыныс Исполнительнӧй Комитетъяс. Сійӧ Исполнительнӧй Комитет киын став власьтыс ӧти съездсянь мӧд съездӧдз.

Юрнуӧдысьыс Россияын Ставрочмувывса Сӧветъяслӧн Съезд; съездъяс костын — Ставрочмувывса Исполнительнӧй Комитет. Сійӧ лӧсьӧдалӧ законъяс, индалӧ, видзӧдӧ став Россия пасьталаыс.

Уджсӧ лӧсьӧдны да уджнас веськӧдлыны Ставрочмувывса Исполнительнӧй Комитет бӧрйӧ Народнӧй Комиссаръясӧс. Народнӧй Комиссаръяс уджалӧны Исполнительнӧй Комитет индалӧм серти.

Ставрочмувывса Исполнительнӧй Комитетын юралысьыс (Председательыс) войдӧр вӧлі Я. М. Свердлов. Сійӧ кулӧм бӧрын 1919 воӧ бӧрйисны крестьянинӧс М. И. Калининӧс.

Народнӧй Комиссаръяс Сӧветын юралысьыс В. И. Ульянов-Ленин.