Ывлавыв тӧдмалӧм (I)

by Худяев Иван Ефимович

ВЕЛӦДЫСЬЯСЛЫ

Тайӧ гижӧдсӧ лӧсьӧдӧма воддза школаӧ. Нёльӧд воӧ позьӧ нин висьтавны велӧдчысьяслы унатор ывлавыв олӧмысь. Мукӧд школаясын позьӧ нин сетны тайӧ гижӧдсӧ коймӧд вося велӧдчысьяслы. Гижӧдын лоӧ этша, вывті этша серпас. Мукӧд школаясын эмӧсь унакодь гырысь серпасъяс. Став лӧсялысь серпасъяссӧ колӧ петкӧдлыны велӧдчысьяслы. Сэсся уна петкӧдӧмъяс (опытъяс) позьӧ вӧчны велӧдысьлы велӧдчысьяс син водзын, мукӧдсӧ позьӧ тшӧктыны вӧчны гортас велӧдчысьлы (сов кубикъяс — кристаллъяс).

Сэтшӧм петкӧдӧмсӧ велӧдысьлы тшӧтш колӧ гортас вӧчны бурджыка, сэсся налы бӧрынджык петкӧдлыны. Зэв уна позьӧ челядькӧд ывлавылын уджавны. Унатор нига пытшса гижӧд серти сьӧкыд тӧдмавны коми школаын. Сэтшӧмторсӧ сюйӧма велӧдчысьӧс тӧдмӧдны омӧлика мукӧд инса олӧмӧн.

Гашкӧ сэтшӧм тӧдмӧдӧмыс оз кут артмыны, вывті сьӧкыд лоӧ, петкӧдлыны нинӧмӧн; сэки сэтшӧминъяссӧ позьӧ бӧрӧджык кольны, мед велӧдчысьяс удитасны нин тӧдмасьны ас гӧгӧрса олӧмыскӧд, ывлавывкӧд. Гижӧд помын роча-комиӧн гижӧма гӧгӧрвотӧм выль кывъяс, мед эськӧ некод эз сорлась.

Ленинкар. 1925 во.

ПЫРТӦС

Му, енэж, увтасъяс, вывтасъяс, вӧръяс, ваяс, быдмӧгъяс, пемӧсъяс, йӧз, йӧз киӧн вӧчӧм торъяс — ставыс чукӧрын лоӧ ывлавыв. Став миян гӧгӧрса торъяс ӧтвылысь лӧсьӧдӧны ывлавыв. Му, керӧс, пу, турун, пемӧс, керка, пызан — ставныс лоӧны ывлавыв торъяс. Керка, пызан, рос, чер вӧчис морт — сійӧ ставыс морт киӧн вӧчӧм торъяс. Мукӧд пӧлӧс торъясыс артмисны морт отсӧгтӧг, позьӧ шуны, асьныс. Му, пу, ва, пемӧс — ставыс сійӧ мортӧн вӧчтӧм тор.

Мортӧн вӧчтӧм торъяс овлӧны ловтӧмӧсь: из, керӧс, ва, ю, сынӧд; овлӧны и ловъяӧсь: пемӧсъяс, быдмӧгъяс. Ловъя торъяс вермасны кувны. Кулӧм торъяс коркӧ вӧліны ловъяӧсь. Ва, керӧс, из, му, сынӧд некор эз вӧвны ловъяӧсь, сы понда найӧясӧс ог шуӧй кулӧм торъясӧн — шуам ловтӧм торъясӧн.

Быдсяма ловъя тор кулӧ; быдсяма кулӧм тор пӧрӧ бусӧ, разалӧ — лоӧ ловтӧм.. Ловтӧмысь сэсся артмӧны став ловъяторъясыс, сӧмын зэв ёна вежсьӧм бӧрын.

Миян гӧгӧр быдсяма тор вежсьӧ; вежсьӧны ловъяяс, кулӧмъяс, ловтӧмъяс. Став вежсьӧмъяссӧ ас гӧгӧрысь пондам шуны ывлавыв петкӧдчӧмъясӧн.

Петкӧдчӧмъяс овлӧны уна пӧлӧс.

Шыбитам из; из вермас усигӧн жугавны, сӧмын кӧлуйыс оз вежсьы — бӧр важыс кольӧ. Сёй сяр шыбитӧм бӧрын усьӧ дай жугалӧ: сяр миян вежсис, жугавліс, торъявлі уна пельӧ, кӧлуйыс эз вежсьы — сёйыс бӧр лои сёй. Сяркӧд лои петкӧдчӧм. Сійӧ петкӧдчигӧн кӧлуйыс сярлӧн эз вежсьы. Сэтшӧм петкӧдчӧмъяссӧ пондам шуны физика петкӧдчӧмъясӧн. Физика петкӧдчигӧн кӧлуйыс дай ассямлуныс торлӧн оз вежсьы.

Ӧзтам сартас — сартас сотчас. Сартасысь миян артмасны шом, пӧим, тшын. Став кӧлуйыс сартаслӧн вежсис. Сэтшӧм петкӧдчӧмъяссӧ пондам шуны химия петкӧдчӧмъясӧн. Химия петкӧдчигъясын торлӧн вежсьӧ кӧлуйыс, ассямлуныс.

Кӧдзам кутшӧмкӧ кӧйдыс; кӧйдысыс чужас, быдмас, мыччысяс веж ныр, быдмас, дзордзалас дай бара артмас кӧйдыс. Пуктам курӧг улӧ кольк; курӧг пӧжас, колькйысь петас курӧг пи, пондас лолавны, сёйны, быдмыны; быдмас, ачыс колькъялас, дай аслас лоӧны курӧг пиян.

Чужӧм, сёйӧм, лолалӧм, быдмӧм, чужтысьӧм, быдтысьӧм, кулӧм — аслыс пӧлӧс петкӧдчӧмъяс. Сэтшӧм петкӧдчӧмъяс лоӧны ловъя петкӧдчӧмъяс.

Сідзкӧ ывлавылын овлӧны куим пӧлӧс петкӧдчӧмъяс: физика, химия дай ловъя.

Ловтӧм дай кулӧм торъяслӧн овлӧны сӧмын физика да химия петкӧдчӧмъяс. Ловъя торъяслӧн овлӧны куимнан пӧлӧс петкӧдчӧмъяс. Морт лолалӧ — сійӧ ловъя петкӧдчӧм, морт ветлӧдлӧ — сійӧ физика петкӧдчӧм; ветлӧдлігӧн, сулалігӧн, узигӧн морт оз вежсьы; морт вермас сотчыны, сісьмыны — сэки вежсьӧ морт дзикӧдз, сійӧ вежсьӧм бӧрын оз нин ло морт — морткӧд лои химия петкӧдчӧм.

Пемӧсъяс, быдмӧгъяс лолалӧны, сёйӧны, чужӧны, кулӧны. Быдтор керигӧн налӧн пытшкӧсныс, кӧлуйыс вежсьӧ. Найӧ оліганыс оз вежлавны сӧмын ассьыс олан инсӧ, налӧн вежсьӧ яй пытшкӧсныс.

Велӧдчӧм йӧз казялісны: ловъя петкӧдчӧмъяс — сійӧ жӧ химия да физика петкӧдчӧмъяс. Сӧмын сійӧ ловъя петкӧдчӧмас физика да химия петкӧдчӧмъяс зэв уна ногӧн кӧртасьлӧмаӧсь, гартчалӧмаӧсь. Сы понда физика да химия петкӧдчӧмъяс колӧ ёна тӧдны. Сӧмын сідзикӧн позьӧ гӧгӧрвоны ловъя петкӧдчӧмъяс. Сы понда мувыв олӧм велӧдысьлы колӧ бура войдӧр велӧдны физика дай химия. Физика велӧдӧ физика петкӧдчӧмъяс, химия велӧдӧ химия петкӧдчӧмъяс. Олан петкӧдчӧмъяс, ловъя петкӧдчӧмъяс велӧдӧ «биология». Кӧні, кыдзи велӧдны физика, химия, биология? Медкокни, дерт, накӧд тӧдмасьны школаын. Сӧмын быдсяма школа оз вермы отсавны тӧдны став физикасӧ, химиясӧ, биологиясӧ.

Челядь школаясын сӧмын вермасны зэв ичӧтика тӧдмавны, сэні оз удитны велавны велӧдчысьяс — кыдз эськӧ колӧ тӧдмавны водзӧ. Сыкӧд позьӧ тӧдмасьны сӧмын гырысь школаясын — Университетъясын. Сійӧ школаясас эмӧсь аслыс пӧлӧс йӧртӧдъяс-керкаяс. Сійӧ йӧртӧдъясас чукӧртӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс уджалан кӧлуйяссӧ. Сійӧ йӧртӧдъясыс шусьӧны лабораторияясӧн. Быдмӧгъяс, пемӧсъяс велӧдны эмӧсь вӧръясын дзоридзьяс; юяс, тыяс бердын аслыс пӧлӧс керкаяс (лабораторияяс, станцияяс).

Позьӧ зэв унатор ывлавылысь тӧдмавны лабораторияясын, этшаник кӧлуйӧн — сы понда ковмас тӧдмасьны войдӧр нигакӧд. Нига отсалас гӧгӧрвоны медгырысь ывлавыв петкӧдчӧмъяссӧ. Нига индас кор, кыті ывлавылысь позьӧ тӧдмавны. Сідзикӧн позьӧ зэв уна тӧдмавны лабораторияясын. Ставсӧ дерт он понды тӧдны. Тайӧ нигаыс гижӧма сэтшӧм йӧзлы. Унаӧн оз вермыны веськавны некутшӧм лабораторияӧ — налы отсӧг пыдди лоӧ тайӧ нига.

Тані абу став физика, химия, биология. Тані эмӧсь сӧмын медколан торъяс. Тайӧ нигаыс сетас сӧмын ичӧтик юкӧн ывлавыв велӧдысьлы.

НЁЛЬ КАД ВО ПИЫН

Йӧзыд эз друг пондыны тӧдны ывлавыв. Найӧ дырӧн ньӧжйӧникӧн тӧдмалісны ывлавывлысь олӧм-вылӧм, пондісны асьныс ывлавыв олӧм серти уджавны. Найӧ казялісны — ывлавылын быдтор вежсьӧ, вежласьӧ аслысногӧн — во кадъяс серти. Гожся петкӧдчӧмъяс оз овлыны тӧлын, арын бара абу тулыс кодь. Сійӧ вежласьӧм пондаыс йӧзыд пондісны вежлавны ассьыныс уджъяссӧ: гӧрны-кӧдзны тулысын, вундыны, чукӧртны гожӧм помасигӧн. Арын заптыны кӧдзыд, тшыг тӧв кежӧ коланторъяс. Тӧлын бара аслыспӧлӧс удж.

Мыйла сэтшӧм кадъясыс овлӧны во пиын, мыйла ывлавыв вежласьӧ сійӧ кадъяс серти?

Быдӧн тӧдӧны — му вылӧ шоныд воӧ шондіысь. Шонді сулалӧ вылын енэжын, сулалӧ дыр — му вылын лунъяс кузьӧсь, шоныдӧсь. Сійӧ овлывлӧ гожӧмын. Мукӧддырйи шонді енэжын улын, недыр олӧ; сэки лунъяс дженьыдӧсь, кӧдзыдӧсь. Сійӧ овлывлӧ тӧлын.

Медкӧдзыд, дженьыд лунъяс миян овлӧны тӧлын: 22-ӧд лунӧ декабр тӧлысьын во пиын меддженьыд лун, медкузь вой. Декабр тӧлысьын 23-ӧд лунӧ вой пондас чинны, лун содны. Март тӧлысьын 23-ӧд лунӧ вой да лун лоӧны ӧткузяӧсь: 12 час лун, 12 час вой. Сы бӧрын лун лоӧ кузьджык вой дорысь. Юнь тӧлысьын 22-ӧд лунӧ вой меддженьыд, лун медкузь. 24-ӧд лунсянь вой пондас ньӧжйӧникӧн содны, лун — чинны. Во джын: декабр помсянь юнь помӧдз лун содӧ. Сентябр тӧлысьын лун да вой бара лоӧны ӧткузяӧсь — сентябрын 22-ӧд лунӧ. Сы бӧрын лун век ӧтарӧ чинӧ декаб помӧдз.

Сідзкӧ, во кежӧ нёльысь лун да вой кузьтанас вежласьӧны: декабр помсянь март помӧдз лун содӧ — март помын лоӧны ӧткузя; сэки миян дженьыд лунъяс, шонді кайлӧ улӧдз, омӧля югдӧдӧ — сійӧ тӧв.

Март помсянь шонді пондас вылӧджык кайлывлыны, лоӧ шоныдджык; сійӧ — тулыс. Юнь помын лун лоӧ медкузь, шонді вылын, зэв пӧсь, йӧзлы быдӧнлы пӧсь, сійӧ — гожӧм. Гожӧм бӧрын тӧв, кӧдзыд, лунъяс дженьыдӧсь, войяс кузьӧсь.

Ар, тӧв, тулыс, гожӧм — вося кадъяс. Быд кад овлӧ куим тӧлысь. Во кадъяс ӧти воӧ нёльысь удитасны вежсьыны.

Миян коми муын абу дзик сэтшӧм: шоныд кадыс дженьыд, кӧдзыдыс кузь. Ми олам ёна войвыв муын — сы понда миян кадъяс оз лӧсявны тайӧ арталӧм серти.

Мый понда сэтшӧм кадъяс? Мыйла найӧ вежласьӧны?

Важӧн нин тӧдмалісны — му гӧгралӧ шонді гӧгӧр. Миянлы кажитчӧ — шонді ветлӧдлӧ му гӧгӧр — сійӧ абу сідз.

Ветлӧдлӧ му зэв ыджыд кытш кузя. Сійӧ кытшсӧ шуам — му кытшӧн (орбита).

Кытшлалігӧн му век зэв ылын шондісянь — 140 миллион километр гӧгӧр; сы понда мулӧн туйыс, кытшыс сы ыджда. Муыд кытш кузяыс быд секундӧ мунӧ 30 километр гӧгӧр. Сы ӧдйӧ мунігӧн му вермӧ ӧтчыд кытшовтны шонді гӧгӧр сӧмын 365 лунӧ (неуна унджык).

Медводдза серпас кузя позьӧ гӧгӧрвоны му бергалӧм. Шонді сулалӧ шӧрас, сы гӧгӧр бергалӧ му. Сійӧ серпасысь казялам: юнь помасигӧн му сяр йылыс (n) ставнас веськалӧ шонді югӧръяс улӧ (А). Сы понда миян сэки овлывлӧ гожӧм, шонді вылын, лунъяс кузьӧсь, пӧсьӧсь. Сэки шонді веськалӧ сяр вылыс дорас дай саяс на. Сентяб помасигӧн шонді веськалӧ му джын вылас (H). Сы понда сентяб 22-ӧд лунӧ луныс ӧткузя войкӧд. Декаб помасигӧн (F) шонді оз нин веськав (n) вылӧ, сійӧ чатӧртчӧма шондісянь мӧдарӧ. Сы понда сэки сійӧ юкӧныс мулӧн оз шонав, лунъяс кӧдзыдӧсь, дженьыдӧсь. Сэки тӧв. Сы бӧрын лун пондас нюжавны, март помын (E) сувтас паныд сентябса ин весьтӧ, бара му джын вылас веськавны пондас шонді. Сэки кыптысьӧ тулыс. Лун бара ӧткузя войкӧд. Сы бӧрын (n) пасӧн индӧм ин пондас матыстчыны шонділань, копыртчыны. Шонді пондас сэки ӧтарӧ ёнджыка шонтыны. Юньын бара сувтас (n) пасӧн индӧм иннас — шонділань паныд.

Сідзкӧ, нёль пӧлӧс кадыд миян во чӧжын со мыйла вӧлӧма: му гӧгралӧ шонді гӧгӧр, ӧтчыд копыртчылас шонділань, мӧдысь чатӧртчылас, кыкысь веськыда сулалӧ. (n)-паснас индӧм инас олам ми, сійӧ иныс ӧтарӧ-мӧдарӧ копрасьӧ-чатрасьӧ — миян му вылын нёль пӧлӧс кад во пиын. Серпас вылын мутӧ сярйӧс моз гижтӧма. Збыльысь, муыд зэв ыджыд сяр вӧлӧма. Вылыс дорсяньыс кӧ сюян чӧрс му пыр улыс дорӧдзыс (sn), ковмас 12 сюрс километр кузя чӧрс. Мутӧ велӧдігӧн юкӧны кык пельӧ чӧрс вомӧныс — кык сяр джын: войвывса, лунвывса. Юкӧны му велӧдӧм кокньӧдӧм вӧсна. Войвывса сяр джын кабала вылын гижтыссьӧ век вылынджык, лунвывса — улынджык. Войвыв сяр джынлӧн йылыс шусьӧ войвыв полюсӧн (n), лунвыв сяр джынлӧн — лунвыв полюсӧн (s). Ми олам войвыв сяр джынъяс. Миян гожӧм, ар, тӧв, тулыс ас ног. Лунвыв сяр джынъяс ставыс бӧрӧн миян серти: Миян ар — лунвылын тулыс, миян тӧв — лунвылын гожӧм, миян тулыс — сэні ар, миян гожӧм — сэні тӧв (Видлалӧй серпас).

Комилӧн, рочьяслӧн, став му уджалысь йӧзлӧн олӧмныс нянь серти, быдсяма пуктас серти. Бур во лоӧ — лоӧ нянь, пуктасъяс, турун мӧс-вӧвлы (пемӧсъяслы), лоӧ яй, вый, йӧв, кольк, лоӧ сьӧм. Сьӧм вылӧ позьӧ ньӧбны каръясын вӧчӧмторъяс, позьӧ велӧдчыны, бурдӧдчыны, шыльыдджыка лӧсьӧдны ассьыд олӧмтӧ... Во лоӧ омӧль, нянь оз артмы, оз лоны пуктасъяс, турун — быдӧн тшыгъялӧны. Сэки уджтӧмӧсь кольӧны карса олысьяс, пабрикын уджалысьяс. Сэки быдӧнлы омӧль овны, некод оз судзсьы. Омӧль воӧ олӧмныс ставныслӧн омӧльтчӧ. Сідзкӧ, му уджалысь йӧз пиын омӧль воӧ быдӧн гӧльмӧны, бур воӧ озырмӧны. Сідзкӧ, йӧз олӧмыс сэтшӧм муясас мунӧ быдмӧгъяс серти; бурӧсь быдмӧгъяс — олӧм бур. Быдмӧгъяс серти сэтшӧм йӧзыд уджалӧны, юклӧны уджъяснысӧ.

Быдмӧгъяс бура быдмӧны, миянлы бур вайӧны шоныд дырйи, югыд дырйи.

Тупкам гырничысь быдмӧг чуманӧн. Югыд оз понды веськавны быдмӧг бердӧ. Видзам чуман улын вит-квайт лун. Миян быдмӧгным кельдас, вежлун вошӧ, пондас висьны, сэсся дзикӧдз кулӧ. Югыдтӧг быдмӧг овны оз вермы. Петкӧдам шоныдінысь веж мича быдмӧг кӧдзыдінӧ. Быдмӧг миян кынмас дай кулӧ.

Сідзкӧ, быд быдмӧглы колӧ шоныд дай югыд. Шоныдінын, дай югыдінын быдмӧг вермӧ сӧмын бура быдмыны. Ывла вылын лоӧ шоныд, югыд — сэки бура быдмӧны быдсяма быдмӧг.

Миян тулысын да гожӧмын быдмӧгъяс ёна быдмӧны. Арын быдмӧгъяс пондасны кувны, тӧв кежӧ дзикӧдз кулӧны. Этшаник быдмӧгъяс кувтӧг вермӧны сӧмын колльыны тӧв.

Миян 100 морт пиысь 80 мортыс лӧсьӧдӧны ассьыс олӧмсӧ, уджъяснысӧ быдмӧгъяс серти.

Тӧлын кыскалӧны пес, кер, уджалӧны вӧрын, лӧсьӧдӧны кӧйдыс, гӧр, пиня.

Тулысын — гӧрӧны, кӧдзӧны, кокасьӧны, пуктысьӧны.

Гожӧмын виччысьӧны нянь быдмӧм, весасьӧны, помланьыс турун пуктӧны. Аръявылыс вундӧны, кодйӧны, чукӧртӧны тӧв кежӧ быдсяма коланторъяссӧ.

Тадзикӧн во чӧж кытшлалӧны быдмӧгъяс гӧгӧр, радейтӧны найӧс, мед бурджыка быдмасны, унджык бур ваясны.

Оз, дерт, тадзикӧн овны став йӧзыс. Карын олысьяслы, заводъясын уджалысьяслы оз ков во кадъяс серти овны, оз ков быдмӧгъяс серти уджъястӧ лӧсьӧдны.

Налӧн во чӧж ӧти пӧлӧс удж. Сы понда налы во кадъяс озджык тӧдчыны му уджалысьлы кодя. Оз ӧти кадӧ босьтчыны ӧти пӧлӧс уджӧ став му уджалысьыс.

Лунвылын водзджык лоӧ шоныд.

Сы понда лунвывса йӧз водзджык петӧны уджавны му вылӧ.

Лунвылын няньныс кузя нин быдмас, миян сэки лым на куйлӧ. Украинаын гӧгӧр нин веж — сэки миян лым на усьлывлӧ.

Абу быдлаын ӧткодьӧсь тӧв, гожӧм, тулыс, ар, абу быдлаын ӧткодь шоныд.

1-а юкӧн. ВАРТӦМ

1-а адас. Сю вартӧм

Кольта косьтӧм бӧрын сійӧс вартӧны (сю, ид, зӧр).

Мыйла нянь вартӧны?

Му уджалысь серӧктас: «Мед нянь перйыны тусьӧн. Сы понда сійӧс колӧ нӧйтны, пычкыны шептысь».

Вартӧм ӧд абу кокни удж.

Нянь воӧм бӧрын кос лунъясӧ тусьясыс асьныс гылалӧны шепъясысь. Сэки шуӧны: «Нянь пӧ киссьӧ».

Мукӧддырйи нянь зэв ёна киссьӧ. Кос воясӧ вундігӧн вермас дасӧд юкӧныс няньлӧн киссьыны муӧ, нинӧм буртӧг вошны. Сійӧ омӧль вайӧ сӧмын.

Уджалысьяс кос воӧ ӧдйӧджык тэрмасьӧны вундыны, вартны, мед нянь ёна оз удит киссьыны. Тӧв шепъяссӧ летӧ, отсалӧ няньлы киссьыны. Сы понда уджалысьяслы ёна ковмывлӧ тэрмасьны. Лун-лун асывсянь рытӧдз му уджалысь став семъянас тільсьӧ му вылын.

Быдӧн тӧдӧны — нянь колӧ ӧдйӧнджык вартны, сӧмын зэв этша му уджалысь висьталас — мыйла колӧ вартны. Некод оз верд пемӧсъясӧс шептӧн. Йӧз оз жӧ сёйны шепнас — позьӧ пӧ виньдыны — оз кӧ удитны отсавны, кулан.

Мукӧд пӧлӧс нянь шепъяслӧн (сю, ид, шобді). Эмӧсь кузь чорыд йикияс (серп.); йикияс ем моз чуткасьӧны: ид йикияс абу шыльыдӧсь, зэв посньыдик пинь кодьяс кузялаыс; сэтшӧм йики пырас яяд, сійӧс некыдз он перйы, мыйкӧ мында век кольӧ, лоӧ дой, сэсся ордас.

Сэтшӧм йикиа шеп рӧмидзтігӧн — йикияс чуткаласны став вомтӧ, вомад лоӧ зэв уна посньыдик дой. Ньылыштігӧн йикияс жергаласны — шеп сибдас горшад. Тшыг пемӧсъяс мукӧддырйи сідзи усьласьӧны, ньылалӧны шепъяс. Йикитор сэк вермас веськавны ловгоршад, сэсянь тыад, дойдалас тытӧ — пондан вирӧн сьӧвзьыны. Мукӧддырйи верман ньылыштны шеп. Сэки йикияс вермасны дойдавны кынӧм пытшкӧстӧ — рушкутӧ, розьӧдлыны вӧсньыдик сювъястӧ. Сэки шеп ньылыштысь кулӧ.

Рӧмидзтыны, ньылавны шепъяс оз позь: верман кувны. Горшыд да вомыд дерт нин доймаласны.

Пуӧм шеп оз жӧ позь сёйны. Пуигӧн тусь небзьӧ, йики оз. Пуӧм шеп путӧм шеп моз жӧ вермас дойдавны мортӧс.

Ловъяторъяслӧн нинӧм абу прӧста сідз ковтӧг быдмӧма. Сюлы, идлы йикияс зэв колан торъяс. Эм аслыспӧлӧс шобді (гирка); сылӧн ньӧти абу йикиыс. Сэтшӧм шобді му шӧрӧ веськалӧ мӧс — сёяс шепъяс. Сыкӧд орчча йикиа шобді му вылӧ мӧс оз видзӧдлы, мунігмозыс сӧмын исыштас.

Йикияс видзӧны сю, ид, шобді пемӧсъяс сёйӧмысь. Йикитӧм няньяслы нинӧмӧн видзчысьны, паныд пемӧсъяслы сувтны. Сы понда йикитӧм няньяс ёнджыка пемӧсъяс сёйӧны. Сідзкӧ йики отсасьӧ быдмӧглы асьсӧ дорйыны, пемӧслы паныд сувтны.

Быдмӧгъяслӧн уна пӧлӧс овлывлӧны видзысьясыс. Ид шеплӧн кузь чуткасьысь йики, жельнӧглӧн ем кодь чуткасьысь ёсьяс, ӧмидзлӧн бара аслыспӧлӧс. Нюрса еджыд юра турунлӧн коръясыс тупкысьӧмаӧсь небыдик юрси кодьӧн. Сійӧ юрсиясыс оз небзьыны; пемӧсъяс кынӧмъясын, пемӧсыд сёйӧм бӧрын висьмӧ. Ӧтчыд мӧс сёяс — мӧдысь оз исышт выйӧдз. Сы понда видзьяс вылын сулалӧ еджыд турун ӧтнас — некод сійӧс оз йир.

Купальнича турун пемӧсъяс оз сёйны — купальнича пытшкын эм пеж (яд), сійӧс сёйӧм бӧрын пемӧсъяс висьмӧны.

Эмӧсь уна курыд быдмӧгъяс. Найӧс оз сёйны найӧ курыдлун кузяыс.

Мукӧд быдмӧгъяслы колӧ, мед найӧс сёясны. Сэтшӧм быдмӧгъяслы колӧ кыдзкӧ разавны. Кӧйдысныс налӧн рушкуясын нинӧм оз ло — шыбитчас кынӧмысь, бӧр вермас чужны дась куйӧда инын.

Сійӧ отсалӧ быдмӧгъяслы разавны, паськавны, ыдждӧдны ассьыс оланінсӧ. Налӧн унджыкысь овлылӧ кӧйдыс йӧртӧдныс чӧскыд. Сы понда найӧс ёна сёйӧны. Сэтшӧм кӧйдыс йӧртӧдъяс унджык вотӧсъяслӧн: оз, ӧмидз дай мукӧд.

Йикияс, ёсьяс, юрси кодьяс отсалӧны быдмӧгъяслы мездысьны пемӧсъясысь; юмов, чӧскыд вотӧсъяс отсалӧны быдмӧглы разӧдчыны му пасьта. Быдмӧгъяс уна ногӧн кужӧны дорйыны, видзны ассьыныс олӧм, видзӧны вошӧмысь кӧйдысъяссӧ. Найӧ ладмӧдчӧны пемӧсъяскӧд на пиын овны.

Вотӧсъяслӧн чӧскыд кор — найӧ кокньыдджыка разӧдчӧны, ошйӧнлӧн ёсь чуткасьысьяс — пемӧсъяс оз жугӧдлыны. Пуяслӧн кырсь — оз доймыны, косьмыны, кынмыны. Сэтшӧм отсӧгъяс быдмӧгъяслӧн овлӧны уна пӧлӧс; сэтшӧм отсӧгъяс эмӧсь и пемӧсъяслӧн, мортлӧн. Став олӧмныс ловъяторъяслӧн сідзикӧн мунӧ: найӧ лӧсьӧдӧны выль отсӧгъяс, видзӧны, ёнмӧдӧны ассьыныс важ отсӧгъяссӧ. Ставныс найӧ тільсьӧны бурджыка олӧм вӧсна.

Ӧні позьӧ нӧшта ӧтитор висьтавны — мыйла вартам нянь: мед торйӧдны тусьяс бердысь быдмӧг отсӧгъяссӧ. Сійӧ быдмӧг отсӧгъясыс — йикияс. Найӧ оз лэдзны весавтӧг, варттӧг нянь тусьяс сёйны.

Нӧшта со мый:

Ид кужӧ дорйысьны мӧскысь, вӧлысь, став пемӧсысь. Пемӧсъяс эз велавны мездысьны йикиысь. Морт аддзис, весалӧ, сёйӧ дай пемӧсъясӧс вердӧ.

Аслас юр вежӧрнас мортыд гӧгӧрвоис — войдӧр весав йикиысь — сэсся кӧть пӧттӧдзыд сёй.

Вежӧр мортлӧн — медбур отсӧг, сійӧ отсӧг вайӧ уна бур мортлы.

Сю, пемӧсъяс, морт, дугдывтӧг венсьӧны; пемӧсъяс оз вермыны сюӧс венны; морт веніс пемӧсъясӧс дай быдмӧгъясӧс. Олӧм вӧсна венсигӧн век сідзи: венӧ медвежӧра.

Став ловъяторйыс венсьӧ ас олӧм вӧсна. Найӧ венсьӧны уна пӧлӧс отсӧгӧн. Йикияс — няньяслӧн венсян отсӧг.

Вартӧм — мортлӧн отсӧг венсьыны быдмӧгъяскӧд аслас олӧм вӧснаыс.

Вартӧмӧн морт венсьӧ быдмӧгъяскӧд, тшыглункӧд, аслас челядьяс олӧм вӧсна, аслас пемӧсъяс вӧсна.

Вартӧмӧн морт венсьӧ ывлавывкӧд (нянь воӧм бӧрын).

Уналаын эмӧсь бӧрӧ кольӧм йӧз — найӧс шуӧны «йӧйясӧн» Налы уна на колӧ велӧдчыны. Америкаын сэтшӧм «йӧйясыс» — индеечьяс — ниртӧны шепсӧ кык ки костас. Мукӧд «йӧйясыс» нӧйтӧны кольтасӧ му бердӧ, сэтысь сэсся ӧктӧны тусьяс.

Мукӧд йӧзыс швачӧдӧны шепъяс чукӧрас беддьӧн.

Сэтшӧм вартӧмӧн бура тусьястӧ он торйӧд. Унаысь унджык тусьыс шептас кольӧ.

Этша кӧдзӧмӧн да тадзи вартӧмӧн мортыд овны оз вермы. Сідзи вартӧмнад колӧ зэв уна му кӧдзны.

Сы понда мукӧд му уджалысьясыс тшыг нисьӧ пӧт олӧны. Няньыс налӧн быдмас уна — найӧ оз кужны перйыны.

Бурджыка найӧяс дорысь миян вартӧны, швачӧдӧны.

Вартан быдӧнлы тӧдса.

Сэтшӧм вартаннас дыр швачӧдасны, став тусьсӧ перъясны шепъяс пытшкысь.

Сэтшӧм вартӧм абу вывті бур.

Зэв нин ёна вартан — тусьясыд идзас пытшкад век на кольӧны. Сэсся зэв уна тусьяс жугавлӧны, чегъясьӧны. Сы понда му уджалысьлӧн уна нянь вартігӧн вошӧ. Сійӧ му уджалысьлы абу бур, сылы колӧ кӧдзны унджык. Мукӧд вартӧны машинаясӧн — налӧн вартігӧн этша вошӧ, сы понда найӧ вермӧны перйыны уна нянь этшаджык кӧдзаысь.

Со кутшӧм медваж, медомӧль машинаыс: гӧгрӧстӧма кер пом моз ыджыд из. Кузялаыс дорышӧсь.

Кузялаыс сы пыр сюйӧны чӧрс, доддялӧны вӧлӧс, вӧтлӧны шепъяс вывті. Из пондас дорышысь дорышӧ турбылясьны, нӧйтны шепъясӧс, торйӧдны, кисьтны шепъяс пытшкысь нянь тусь. Тайӧ машина омӧлика бурджыка вартан дорысь вартӧ.

Из вартан дорысь тшӧкыдджыка дорышъяснас усьӧ шепъяс вылӧ. Тадзи вартігӧн бара уна тусь вадзалӧ, жугавлӧ, уна тусь лямӧдӧ му пытшкӧ. Сы понда медбур вартӧм лоӧ машинаӧн. Машина бергӧдлӧны вӧвъяс либӧ ру.

Сійӧ машинаӧн вартігӧн зэв этша тусьяс жугавлӧны; машина вартӧ, тӧлӧдӧ, тэчӧ зепъясӧ, кӧрталӧ зепъяссӧ, идзасыс сэтшӧм машинаӧн вартігӧн ёна летсьӧ. Сы понда унаӧн сэтшӧм машинаӧн оз вартны.

Сійӧ машинаыд зэв ичӧтінӧ тӧрӧ.

Вартанӧн вартігӧн колӧ лӧсьӧдны ыджыд гумла. Гумла вӧчӧны куш му вылӧ.

Мусӧ ёна топӧдасны, нӧйтасны аслыспӧлӧс нӧшкӧн чорыдӧдз-топыдӧдз.

Машина тӧрас гумла дасӧд юкӧн ыджда инӧ. Машинаысь сю петӧ ёгтӧм. Нянь пытшкӧ оз веськавны — му, куйӧд, шеп ёг.

Тусьяс оз вадзавны, мичаӧсь.

Машинаяс овлӧны киӧн бергӧдлан, вӧлӧн, руӧн. Киӧн бергӧдлан машина бердӧ колӧ нёль морт. Найӧ ӧти часӧ вартӧны сё кольта. Вӧла машинаяс овлӧны кык вӧлаӧсь (найӧ кык мында унджык вартӧны морта машина дорысь); сэсся овлӧны нёль вӧла машинаяс (найӧ нёль мында вермӧны вартны киа машина дорысь).

Руа машинаяс 10 мында либӧ 25 мында вермӧны вартны киа машина бердын. Сійӧ машинаыс зэв дона (ӧти машина дон вылӧ позьӧ сё киа машина ньӧбны); сулалӧ 5.000 шайт.

Быд машиналӧн эм нӧшасян барабан. Сійӧ барабаныс вӧчсьӧ унджыкысь чугунысь.

Мукӧддырйи барабан вӧчӧны кӧртӧн дорӧмӧн пуысь.

Барабан лӧсьӧдӧма куим кытшысь. Кытшъяс костын на бердӧ лӧсьӧдӧма уклад нӧшъяс (пӧв кодьӧсь). Мукӧддырйи нӧшъяс овлӧны пиняӧсь. Найӧ пиньяснас вартігчӧж пыркӧдӧны шепъяс. Сэтшӧм машинаясӧн позьӧ вартны ид, сю, шобді, зӧр. Анькытш вартан машинаын нӧшъяс помас пиньяс пыдди посньыдик тышъяс, вартан кляп кодьӧсь.

Кукуруза вартан машинаын нӧшъяс помас дженьыдик крукторъяс.

Ӧні эмӧсь зэв гырысь бур машинаяс нин. Найӧ вундӧны, сэн жӧ вартӧны, тӧлӧдӧны, зепъясӧ сӧвтӧны; сэтшӧм машинаяс сулалӧны 20 сюрс шайт. Луннас сійӧ машинаыс идралӧ 40 десятина нянь.

Ыджыд бур олысьлы зэв лӧсьыд ньӧбны сэтшӧм машинаяссӧ. Миян му уджалысь крестьянин тӧдӧмысь оз ньӧб ӧткӧн сэтшӧм дона машина. Сылӧн сійӧ машинанас нинӧм лоӧ кернысӧ. Ӧтувтчӧмӧн миян позьӧ лӧсьӧдны сэтшӧм машинаяс. Сиктӧн чукӧртчӧмӧн дерт вермасны лӧсьӧдны машинаяс. Немечьяс, америкасаяс важӧн нин машинаясӧн уджалӧны. Налӧн няньыс бурджык артмӧ (ёгтӧм) дай донтӧмджык. Машина удж ӧд век донтӧмджык овлывлӧ.

2-ӧд адас. Шеп

Шеп кузя сю тусьяс пукалӧны нёль визьӧн. Быд тусь тупкысьӧма кык кышӧн: ӧтикыс ортсы кыш, мӧдыс пытшкӧс кыш. Пытшкӧс кышыс ыджыдджык ортсы кыш дорсьыс, нюжалӧма кузя — сійӧ йики. Нетшыштам шеп помысь тусьсӧ. Сю тусь пукалӧ кок кодь вылын — сійӧ дзоридз кок. Дзоридз кок помын кыкнан дорсяньыс эмӧсь посньыдик тшупӧдъяс. Быд тшупӧд бердӧ ӧшйӧма кык тусь. Сы понда шеплӧн тусьясыс лоӧмаӧсь нёль визьын. Мукӧдлаын сю кӧдзӧны тулысын, сэтшӧм сюлӧн зэв посньыдик тусьяс. Сійӧ сю мунӧ пемӧсъяс сёян пыдди. Арся кӧдзан сюлӧн тусьяс гырысьӧсь. Сэтшӧм сюысь артмӧ зэв бур пызь. Нянь пӧжалӧны арся кӧдзан сюысь.

Сю кӧдзӧны медуна Рочын. Сибырын, лунвылын (Каспий бердын) сю кӧдзтӧг, ачыс быдмӧ — турун моз. Сэтысь найӧс петкӧдісны рытыввывса йӧз.

Рудзӧг идзас оз прамӧя туй пемӧсъясӧс вердны. Идзасӧн вольсасьӧны. Рочын вӧрыс этша, оз тырмы, — сы понда сэні керкаяссӧ тупкӧны идзас вевтӧн.

Шобді зэв уна ногӧн сю кодь, сӧмын тусьясыс шеп помас оз сэтшӧм лӧсьыда пукавны. Тусьясыс тупкысьӧмаӧсь сідзикӧн жӧ кышъясӧн. Мукӧд пӧлӧс шобділӧн йикиыс абу, мукӧд пӧлӧслӧн эм дженьыдик йики. Шобді овлӧ тувсов кӧдза, овлӧ арся кӧдза. Медбур шобді лыддьысьӧ роч арын кӧдзан шобді. Медуна нянь вайӧ египетса шобді.

Сылӧн шептыс вожавлӧ. Мукӧдлаын шобді идзасысь кыӧны шляпаяс.

Шобді зэв нин важсянь кӧдзсьӧ.

Ӧні эм зэв уна пӧлӧс шобді. Ставыс во чӧж чукӧртлӧмыс кайлӧ 4 миллиард пудӧдз.

Коми муын зэв этша кӧдзӧны шобді. Шобділы колӧ кузь шоныд гожӧм. Сы понда миянын оз эшты шобді вотӧдз быдмыны, арся кӧдздӧдігӧн кынмӧ.

Миян Коми муын кӧдзан шобдіыд омӧль пӧлӧс, артмӧ сьӧд нянь.

Шобді кодь важся тшӧтш ид. Ид тусьяс пукалӧны шеп помын либӧ кык визь кузьта, либӧ нёль визь кузьта, зэв унаысь овлӧны квайт визя шепъяс. Ид мукӧдлаын кӧдзӧны арын, мукӧдлаын — тулысын. Кык визя ид кӧдзӧны лунвылынджык. Сійӧ идйыс мунӧ унджыкыс сур вылӧ. Войдӧр идйысь вӧчасны чуж, чужйысь пуӧны сур.

Сур медъёна юӧны Германияын да Англияын. Нёль визя ид кӧдзӧны войвылынджык. Сыысь пӧжалӧны нянь, вӧчӧны шыдӧсъяс. Квайт визя ид лунвылын кӧдзлывлӧны зӧр пыдди.

Миян, Коми муын, ид уна кӧдзӧны — сійӧ сю бӧрын мӧд нянь. Кӧдзӧны миян унджыкыс квайт визя ид. Миян «дернитӧны», сійӧ пызьсьыс пӧжалӧны зэв мича чӧскыд нянь.

Идлӧн зэв кузь, чорыд пиньӧсь йики.

Зӧрлӧн шептыс зэв паськыд, лыс кодь. Тусьясыс рӧзь пукалӧны кузь кок йылын, ылын мӧда-мӧдсьыс. Кышъяс зӧрлӧн небыдӧсь, йикиыс абу. Кышыс зӧрлӧн зэв кыз. Зӧрлы колӧ уна ва. Сійӧс кӧдзӧны водз тулысын му косьмытӧдз на. Зӧрлы оз ков ёна бур му. Сы понда зӧр унджыкысь кӧдзлывлӧны омӧлик, эндӧм, куйӧдтӧм муяс вылӧ. Зӧр кӧдзӧны век тулысын. Унджыкыс зӧрйӧн вердӧны вӧвъясӧс. Вӧчӧны сэсся зӧрйысь шыдӧс, тэсь. Тэсь вӧчигӧн войдӧр зӧрсӧ чужтӧны шоныдінын, косьтӧны-тэськалӧны пӧсь инын сэсся изӧны.

Зӧр идзас медбур пемӧсъяслы сёян пыдди. Миян Коми муын зӧр этша кӧдзӧны.

Дзик зӧр кодь рис, сӧмын быдмӧ сійӧ лунвылын: Китайын, Японияын. Рислы колӧ зэв уна ва, дай зэв уна шоныд. Кӧдзӧны сійӧс веськыда няйтӧ, дай гожӧмбыд киськалӧны ваӧн. Войвыв муясын рис оз вермы кӧдзыдла быдмыны.

Лыс кодь шеп просалӧн. Проса быдмӧ неуна лунвылынджык миянысь. Проса лыскын зэв уна югъялысь гӧгрӧс виж тусьяс.

Тусьяс пасьтасьӧмаӧсь зэв чорыд югъялан кучик кодьӧн. Шыдӧс вӧчтӧдз лоӧ сійӧ кышсьыс весавны; кышыс кынӧм пытшкын оз небзьы. Проса шыдӧсысь пуӧны рок.

Неуна мӧд нога кукурузалӧн шеп — кыз шеп. Сылӧн тусьясыс топыда ляскысьӧмаӧсь идзас бердас, топӧдчӧмаӧсь мӧда-мӧд бердас. Сідзикӧн артмӧма кукурузалӧн кыз шеп. Кыз шеп тупкысьӧма ортсысянь вӧсньыдик кучик кодь кышӧн.

Кӧдзӧны кукуруза ёнджыка лунвылын; миян, войвылын оз во, кынмас. Сёйӧны сійӧс рок кодьӧн, пӧжалӧны нянь. Вӧчӧны кукуруза кӧйдысысь шыдӧс, сакар, вый. Коръясыс, идзасыс кукурузалӧн пемӧсъяслы сёян вылӧ мунӧ.

Америкаын кукуруза кӧдзӧны турун пыдди. Десятина вылӧ налӧн быдмывлӧ 150 доддьӧдз.

Арын няньяс кындзи чукӧртӧны быдсяма пуктасъяс, кӧдзасъяс. Тані ӧні видлалам анькытш, сылысь пуртӧссӧ. Анькытшлӧн дзоридзыс бобув кодь, быттьӧ лэбзьыны бордъяс лӧсьӧдӧма. Сэтшӧм жӧ дзоридзаӧсь: боб, чечевица, бобӧнянь, вика. Анькытш пуртӧс тешкодя вӧчӧма: быттьӧ ӧти кор шӧр сӧн кузяыс кусыньтчӧма, доръясыс ӧтлаӧ быдмӧмаӧсь. Сэтшӧм пуртӧс пытшкас пукалӧны анькытш кӧйдысъяс. Анькытш воӧм бӧрын пуртӧс потӧ кык пельӧ, кыклаті, джынъясыс ӧдйӧ зэв пинёвтчасны, ылӧ вермӧны шыбитны ассьыныс кӧйдысъяссӧ.

Анькытш, боб, чечевица сёйӧны йӧз.

Бобӧняньӧн, викаӧн вердӧны пемӧсъяс. Тайӧ став быдмӧгъясыс оз нетшыштны мулысь вын. Найӧс кӧдзлӧм бӧрын нянь позьӧ кӧдзны дзик куйӧдтӧг — нянь воас куйӧда му дорысь бурджыка. Сійӧ быдмӧгъяслӧн му пытшкас кольӧ зэв уна вужъяс; вужъяс пытшкын эм уна азот. Азот эм куйӧд пытшкын, эм анькытш вуж пытшкын. Бобӧнянь вужъяс ӧти десятина вылын водзсасьӧны 10 додь куйӧдкӧд. Сы понда мукӧдлаын уна кӧдзӧны тайӧ быдмӧгъяссӧ — бобув кодь дзоридза быдмӧгъяс. Зэв этшаник куйӧдалӧмӧн му оз тшык, вайӧ зэв уна бур. Анькытш увса муӧн мукӧддырйи кӧдзӧны мукӧд вынтӧм муяс. Сійӧ му кӧдзӧмыс куйӧдалӧм кодь дзик. Анькытш увса муӧн кӧдзӧм бӧрын лёк муыс бурмӧ. Анькытш, сідзкӧ, вердӧ мортӧс, пемӧсъясӧс дай мукӧд быдмӧгъясӧс.

Анькытш кӧдзӧны водз тулысын, гожӧм шӧрас мукӧдлаын кӧдзас пытшкас бара коялӧны. Кӧдзӧны анькытш унджыкысь визьясӧн, сувтӧдалӧны бедьторъяс. Сійӧ бедьторъяс кузяыс анькытш кышасьӧ вывлань, кышасигӧн аслыспӧлӧс отсӧгъясӧн крукасялӧ бедь бердас. Анькытшлысь сёйӧны кӧйдыс; пуӧмӧн анькытш пызьысь кисель вӧчӧны.

Миян Коми муын зэв этша кӧдзӧны анькытш, дай миян коми анькытшным зэв посньыд. Анькытшлы миян кӧдзыд, сійӧн бур сикас миян ордын оз быдмы. Мӧдарӧ: кӧдзан — гусялӧны, му талялӧны. Сы понда ёнджыка оз лысьтны кӧдзны. Анькытштӧ кӧдзныд эськӧ зэв ёна колӧ му уджалысьлы, сійӧ мися мулы вынсӧ содтӧ. Боръясын мукӧддырйи зэв мича лӧз, виж, еджыд рӧма дзоридза «йӧй» анькытшъяс быдмӧны.

Бобияс гырысьӧсь анькытшъясысь дай кузьмӧсӧсь. Найӧс сёйӧны веж вывсьыс путӧг, воӧм бӧрын пуӧмӧн. Миян ньӧти оз кӧдзны бобияс. Бобияс зэв уна сёйӧны Америкаын. Мукӧдлаын бобияс изӧны, пӧжалӧны сӧчӧн кодь няньяс.

Чечевица миян оз жӧ кӧдзны. Сылӧн кӧйдысыс ӧти ногыс гӧгрӧс, мӧд ногыс лямалӧма. Сёйӧны пуӧмӧн, пемӧсъяс зэв ёна сёйӧны чечевица кӧйдыссӧ дай идзассӧ.

Вика кӧдзӧны турун пыдди, вердӧны веж вывсьыс, косьтӧмӧн. Кӧдзӧны вика зӧркӧд, мед вӧлі кытчӧ крукасьны сылы, мед вермас вывлань, югыдлань каттьысьны. Миян колӧ уна вика кӧдзны. Сійӧ вайӧ зэв бур турун пемӧсъяслы, куйӧдалӧ мутӧ. Муяс вылын быдмӧ вика кодь, сӧмын посни туся, «шыргӧридз».

Бобӧнянь мунӧ сӧмын турун пыдди. Уналаын видзьяс вылын, ягъясын бобӧнянь быдмӧ кӧдзтӧг. Бобӧнянь овлӧ кык пӧлӧс: гӧрд, еджыд. Гӧрд бобӧнянь — гырысь юра, быдмӧ кузя — вермӧ аршын кузя быдмыны. Еджыд бобӧнянь — поснидик еджыд юръяса, вӧсньыдик кока; еджыд бобӧнянь кузя оз вермы быдмыны. Еджыд бобӧнянь зэв нӧгыль — бур турун. Уналаын бобӧнянь кӧдзӧны — бобӧнянь сетӧ зэв уна бур турун. Кӧдзны колӧ нёль во пиын ӧтчыд. Бобӧнянь бӧрын му зэв бура куйӧдтӧг нянь вайӧ. Миян, Коми муын, кӧнсюрӧ ичӧтикаӧн пондісны нин кӧдзавны бобӧнянь.

Тайӧ став быдмӧгъясыс вердӧны мортӧс, пемӧсъясӧс, мукӧд быдмӧгъясӧс. Зэв уна бур найӧ вайӧны маляяслы. Маляяс сэтшӧм быдмӧгъяс дзоридз юмов ва юӧмӧн сетӧны зэв бур ма. Сы понда уна кӧдзанінъясын видзӧны маляясӧс. Маляяс отсалӧны разавны, паськавны сійӧ быдмӧгъяслы дай асьныс ма чукӧртӧны.

Эмӧсь мукӧд пӧлӧс пуртӧса быдмӧгъяс. Налӧн пуртӧсыс шӧрӧдыс юксьӧ шӧри вӧсньыдик кучик кодьӧн. Ӧтар-мӧдарас кучик кодьсьыс пукалӧны кӧйдысъяс.

Унджык сэтшӧм пуртӧса быдмӧгъясыслӧн дзоридзыс нёль корйысь. Коръясыс пуксьӧмаӧсь мӧда-мӧдыслы паныдӧн, лоӧма перна кодь. Сійӧн найӧс шуны пондам пернадзоридза быдмӧгъясӧн.

Пернадзоридза быдмӧгъяс — миян пуктӧгъяс: галан, сёркни, кушман, капуста. Ставныслӧн налӧн кӧйдысъясыс пукалӧны кык юкӧна пуртӧс пытшкын. Сэтшӧм пуртӧсыс потӧ ӧти визь кузя, абу анькытш кодь.

Мукӧд быдмӧгъяслысь сёйӧны коръяссӧ (капуста), мукӧдлысь вужъяссӧ (галан, сёркни, кушман). Кӧнсюрӧ сэтшӧм кодь быдмӧгъяссӧ кӧдзӧны кӧйдыс вӧсна; кӧйдыссьыс пычкӧны вый. Сэтшӧм быдмӧгъяс — сурепица, рыжик.

Найӧ кӧйдысысь пычкӧм вый мунӧ машинаяс мавтны, краскаяс пытшкӧ пуктӧны. Сэтшӧм пернадзоридза быдмӧг — горчица.

Горчица быдмӧ ылын лунвылын. Миянӧ вайлывлӧны виж пызь — горчица кӧйдысысь.

Анькытш, бобӧнянь — тайӧ быдмӧгъяссӧ кокньыдика вартӧны — кӧйдыс перйӧны. Сьӧкыд вартанъясӧн жугавласны кӧйдысъясыс. Эмӧсь аслыспӧлӧс машинаяс; найӧ торйӧдӧны став кӧйдыссӧ, кӧйдыс оз жугавлы.

Вартӧмӧн зэв уна кӧйдыс пондас пычавны, мукӧд кӧйдыссьыс пычкысяс выйыс, лякӧсьтас мукӧд кӧйдысъяссӧ: сы понда сісьмасны кӧйдысъясыс. Унаысь вый пычкан кӧйдысъяс перйӧны, торйӧдӧны кинас, сэсся сы бӧрын торйӧдӧны ёгсӧ. Быд вартігӧн артмӧ сэтшӧм ёг, быдсяма кӧйдыс торйӧдігӧн ёгыс унджык кӧйдыссьыс.

Вартӧм бӧрын гумла вылын кольӧны идзас дай вӧрӧк. Идзас чӧвтӧны телегаясӧ.

Вӧрӧкын эмӧсь: нянь тусьяс, шепъёг, йики. Нянь торйӧдӧны тӧлӧдӧмӧн. Тӧлӧдӧны зырйӧн вывлань шыблалӧмӧн. Тусьяс сьӧкыдӧсь, усьӧны бӧр веськыда увлань, ёгсӧ тӧв ылӧджык нуӧ.

Сэтшӧм тӧлӧдӧм бӧрын нянь оз на ло дзик сӧстӧм. Нянь пытшкын эмӧсь му торпыригъяс, мукӧд пӧлӧс кӧйдысъяс, мукӧд быдмӧг торъяс. Сэтшӧм нянь бара на колӧ тӧлӧдны, пожнавны, мукӧд пӧлӧс кӧйдысъясысь торйӧдны.

Шепъёг чукӧртӧны, нуӧны гортӧ, тӧвнас вердасны мӧсъяслы.

Бусыс шыбитчӧ. Сійӧ бусыс зэв бур куйӧд. Сы понда гумлабердса муяс вылын зэв бура быдтор быдмӧ.

Шепъёгсӧ миян вердӧны мӧсъяслы. Шепъёг ёнджыка идзас дорысь сёйӧны; шепъёг пытшкӧ мукӧддырйи кольӧ зэв уна нянь тусь. Идзасыс тӧлын мунӧ вольӧс пыдди. Турунтӧм воясын да турунтӧминъясын идзас шырӧмӧн вердӧны пемӧсъяслы.

Шепъёгысь, йикиысь позьӧ вӧчны кабала, тшынтӧг сотчан порок, резинка. Миян шепъёгысь нинӧм оз вӧчны. Германияын, Америкаын вӧчӧны индӧмторъяс. Сэні шепъёг, йики зэв донаӧсь (коланторъяс).

Вартігӧн унатор позьӧ тӧдмавны. Позьӧ тӧдмавны, видлавны шеп, анькытш пуртӧс, нянь юклыны сикас серти: сю, ид, шобді, зӧр. Позьӧ видлавны уна пӧлӧс «кӧйдысйӧртӧд» (шеп, пуртӧс).

Му уджалысь мортлӧн быд удж бердын позьӧ мӧвпыштны: мыйла, кыдзи, кор? Ми ичӧтика мӧвпалыштім, сёрнитім — миян артмис со мый: быд ловъя, быдмысь дугдывтӧг венсьӧ аслас олӧм вӧснаыс, ас пиян олӧм, паськалӧм разалӧм вӧснаыс. Венсьӧ ичӧтик турун, венсьӧ ыджыд пемӧс (слӧн), венсьӧ морт. Тайӧ тӧдӧмыс быттьӧ нинӧм оз сулав. Сідз ӧні шуӧны унаӧн, сэтшӧм тӧдсатортӧ пӧ нинӧм нин велӧдны. Абу сідз. Колӧ ывлавыв тӧдмавны быд боксянь, гӧгӧр, став посньыдик быд лунся аддзанторсӧ. Сэки сӧмын позьӧ кокньыдджыка лӧсьӧдны ассьыд олӧм, позьӧ ывлавыв олӧмӧн бергӧдлыны асколанног, аслыд дай став йӧзлы бур вылӧ.

Водзӧ ми пондам видлавны, тӧдмавны гырысь петкӧдчӧмъяссӧ, посньыд петкӧдчӧмъяссӧ ывлавылысь. Ывлавылын гырысь, посньыд — ставыс велӧдантор, ставыс ковмас.

2-ӧд юкӧн. КӦЙДЫС ТӦЛӦДӦМ

1-а адас. Мыйла нянь тӧлӧдӧны? Кыдзи тӧлӧдӧны?

Вартӧм бӧрын идзас чӧвтӧны. Гумла вылысь чукӧртӧны ставсӧ вӧрӧкӧ. Вӧрӧкын нянь тусьяс, шепъёг, быдсяма бус.

Став вӧрӧкыс оз мун пемӧсъяс сёян вылӧ; сэки эськӧ вӧлі колӧ сӧмын бусысь мездысьны.

Позьӧ оз сёйны шепъёга нянь, ёна кыдъя нянь?

Тшыг воясӧ зэв унаӧн сёйлывлісны сэтшӧм нянь. Унаысь мича рудзӧг пызь бердӧ сорлаласны шепъёг пызь, кыд, идзас пызь. Кузя сёйигӧн йӧз висьмӧны, пыкталӧны. Тшыгйысла найӧс босьтӧ уна пӧлӧс висьӧм. Сёясны уна — век тшыгйӧсь, оз пӧтны мисьтӧм няньнад. Сідзи унаӧн кулісны.

Мый понда сідзикӧн овлывлӧ?

Сэтшӧм кыдъяс веськалӧны медрӧшкыдторъяс: йики, кышъяс. Зӧр вӧрӧкысь (куим пудъя) пудйысь унджык лоӧ кышыс. Тусьыс неуна джын дорсьыс унджык лоӧ. Ёг пытшкӧ веськалӧ зэв уна пӧлӧс мукӧд ковтӧмтор. Мукӧд быдмӧг чир-пыригъяс тшӧтш веськалӧны ёг пиӧ. Ставныс найӧ зэв чорыдӧсь, рӧмидзтігӧн оз жугавлыны пинь вылын, пырӧны пыдӧджык, дойдалӧны кынӧм пытшкӧстӧ, сювъястӧ. Мукӧддырйи найӧ некыті оз дойдавны, сӧмын ниртчӧны кынӧм пытшкад, ниртӧны кынӧм пытшкӧстӧ. Кынӧм пытшкӧс омӧля пондас уджавны. Морт висьмӧ. Сёйӧм этша бур кутас вайны.

Сэсся со мый понда оз ков кыдъя нянь сёйны. Кыдйыд, идзас, шепъёг кынӧм пытшкад оз небзьы, оз разав. Сійӧ разавтӧм торйыс — клетчатка.

Клетчатка эм идзасын, йикиын, эм быд быдмӧгын. Клетчатка небзьӧ турун сёйысь пемӧсъяс кынӧмын: мӧс, ыж, вӧв нинӧм оз лоны сійӧс сёйӧмысь. Рӧмидзтысь пемӧсъяс медбура вермӧны сёйны клетчатка. Сэтшӧм пемӧсъяс: мӧс, ыж, кӧр. Найӧ сёйигӧн войдӧр рӧмидзтасны, сэсся ньылыштасны. Мыйкӧ мында мысти найӧ кынӧмысь сійӧ сёян бӧр петӧ вомӧ. Сэки пемӧсъяс бара мӧд пӧв рӧмидзтасны, сэсся мӧд пӧв дзикӧдз ньылыштасны. Кык пӧв рӧмидзтӧны, кык пӧв пинь костас посньӧдлӧны сёян, кык пӧв ньылыштӧны.

Рӧмидзтысь пемӧсъяслӧн аслысногаса кынӧм пытшкӧсныс, рушкуныс. Налӧн сэтшӧм сёяныс вермӧ кык пӧв поснявлыны — мӧслӧн рушку нёль юкӧна (видзӧд серп. — рубец, сос, нига, сычуг). Мӧс рӧмидзтас турун. Турун оз ӧткодя поснявлы ставыс: коді ёна ниртчас пинь костын, коді омӧля. Ёна поснявлӧм сёян веськыда мунӧ коймӧд юкӧнӧдзыс — нигаӧ, сэсянь недыр мысти, небзьӧм мысти мунӧ сычугӧ. Омӧля посньӧдлӧм, ниртӧм сёян веськалӧ рубецӧ, сэні небзьыштас, вуджас соскӧ; соскысь сёян бӧр шыбитчӧ вомӧ; вомын бара сёян изсьӧ пиньяс костын. Мӧс бара сійӧс ньылыштас. Сэні бара бура изсьӧм, небзьӧм сёян пырӧ коймӧд юкӧнӧ, омӧля изсьӧм — рубецӧ. Сідзикӧн мӧс рушку пытшкын бергалӧ сёян бура небзьытӧдз.

Мортлӧн рушку абу сэтшӧм.

Морт рушку ӧти яй зеп кодь. Сы пытшкын омӧля изӧм, посньӧдӧм сёян тшӧтш небзьӧ. Мукӧддырйи омӧлика посньӧдлӧм сёян ньылалӧм бӧрти мортӧс восӧдӧ.

Унджыкысь небзьытӧм сёян ёкмыльясӧн рушкуысь водзӧ мунӧ сювйӧ. Сювйын бара оз удит небзьыны, сідзикӧн небзьытӧг шыбитчӧ ортсӧ. Сэтшӧм сёйӧмсьыд мортыдлы этша бурыс, мукӧддырйи кынӧм висьӧм босьтас.

Рушку пытшкын сёян киськавсьӧ кынӧм ваӧн. Кынӧм ва кизьӧртӧ сёянтӧ — артмӧ кизьӧриник роккодь. Сэки ичӧтик юкӧн сёянлӧн разалӧ, сылӧ рушку ва пиын. Разалӧмыс, сылӧмыс мунӧ тшӧтш сювъясын. Сювйын сёян сылӧм помасьӧ. Сэтшӧм кизьӧрмӧмсӧ, сылӧмсӧ, разалӧмсӧ пондам шуны сёян небзьӧмӧн. Небзигӧн сёян зэв ёна вежсьӧ. Рушкуын, сювъясын артмӧны сёянысь дзик выль пӧлӧсторъяс, вежласьӧны, оз лоны мукӧд сёян кодьӧсь. Сулойысь артмӧ сакар, выйысь артмӧ майтӧг.

Мортлӧн, мӧслӧн и быдӧнлӧн рушку ва небзьӧдӧ сёян, чорыдысь кизьӧртӧ, вежлалӧ став кӧлуйяссӧ сёян пытшкысь. Мортлӧн рушку да сюв ваяс клетчатка сьӧкыда небзьӧдӧны. Колӧ зэв ёна клетчатка посньӧдлыны — сэки миян рушкуным вермас небзьӧдны. Война дырйи немечьяслӧн нянь вӧлі оз тырмы. Найӧ пу зэв посньыдика изӧмӧн ичӧтикаӧн сёйисны — нинӧм омӧль эз ло. Тшыг воясӧ унаӧн коми йӧз идзас тойлывлісны; посньыда тойӧм идзас нинӧм омӧль эз вӧчлывлы. Миян пиньясным сэтшӧм посньыда шырны оз вермыны; сы понда ёна посньӧдлытӧм клетчатка миянлы сёйны оз позь. Мӧс уна пӧв ниртӧ пинь костъясас, вермӧ ёна посньӧдлыны; сылӧн рушку, сюв ваясыс вермӧны небзьӧдны гырысь клетчатка торпыригъяс.

Сы понда нянь колӧ тӧлӧдны; сы понда оз позь веськыда вӧрӧкысь изӧмӧн сёйны. Медвойдӧр тӧлӧдӧны зырйӧн; тӧв пыр лэдзан — тусьяс усьӧны, ёгыс лэбзяс.

Сэтшӧм тӧлӧдчӧмыд босьтӧ уна кад, колӧ уна морт, дона сулалӧ. Нянь усьӧ бӧр му вылӧ, му вылын бара няйтчӧ: сэсянь колӧ бара сӧвтны дозъясӧ. Став удж вылас мунӧ уна кад. Уна нянь кӧдзысьяслы уна колӧ тӧлӧдны. Сы понда найӧ лӧсьӧдалӧны машинаяс, мед этшаджык кад мунас, мед бурджык, сӧдзджык нянь вӧлі. Сійӧ машина бердас колӧ ӧти морт. 8 часӧн сійӧ тӧлӧдас 560 пуд.

Тӧлӧдчан машина сэні жӧ пожналӧ няньтӧ, лӧдӧ дозъясӧ, бур тусьяссӧ торйӧдлӧ лёк тусьяс бердысь.

Унджык нянь уджалысьяс важӧн нин лӧсьӧдісны сійӧ машинасӧ, найӧ важӧн гӧгӧрвоисны сылысь бурсӧ. Гӧль йӧзлы ӧтувйӧн колӧ лӧсьӧдны сэтшӧм машина; нинӧм нин ӧні ёгӧсь, кыдйӧсь няньтӧ сёйны. Омӧль, ёгӧсь, кыдйӧсь нянь сёйӧмысь зэв ёна челядь висялӧны, висьӧны тшӧтш гырысьяс.

Миян быд во зэв уна посни челядь кулалӧны. На пытшкысь джынйыс кулӧны омӧль нянь вӧсна. Мамъясыс налӧн сёйӧны омӧль нянь, висьмӧны: сы понда челядьяс висьмӧны, кулалӧны.

Нянь колӧ пожнавны. Пожналӧны тусьнас. Пожналігӧн торъялӧ, шыбитчӧ изторъяс, бус, мукӧд быдмӧг кӧйдысъяс. Пожнавтӧг найӧ вермасны вӧчны зэв уна омӧльтор. Пожналӧмӧн бур нянь тусьяс торйӧдӧны лёк тусьясысь, жугалӧм, лямалӧм тусьясысь, став ковтӧм торъясысь. Сідзикӧн тӧлӧдӧмсянь торйӧдлӧны бур тусьяс лёк тусьясысь, ёгъясысь, бусысь.

Тӧлӧдӧмӧн нянь торйӧдӧны ёгысь. Пожналӧмӧн бур тусьяс торйӧдӧны лёк тусьясысь.

2-ӧд адас. Сьӧкта тусьлӧн. Няньлӧн бурлун

Тӧлӧдігӧн ёг лэбзьӧ ылӧ, нянь тусьяс усьӧны кок бердад. Ёг кокни, сійӧн ёна ылӧ вермӧ лэбзьыны. Тусь сьӧкыд — сійӧ оз вермы лэбзьыны.

Тӧлӧдӧм сюыс оз ӧти чукӧрӧ усь; тусьясыс кузя нюжалӧмӧн усьӧны. Чукӧр нюжалӧма тӧв ньылыд. Меддорас (кысянь пӧльтӧ тӧлыс) усьӧны изторъяс. Сэсся сы бӧрти усьӧмаӧсь медбур гырысь тусьясыс, сыысь ылынджык — посни тусьяс, жугалӧм торпыригъяс.

Наысь ылынджык шой тусьяс, мукӧд быдмӧгъяслӧн кӧйдысъяс. Тӧв вермӧма юклыны, торйӧдлыны мӧда-мӧдысь: медбурсӧ кольӧма медматӧ, медлёксӧ медылӧ нуӧма. Медылӧ мунӧмаӧсь йики, кышъяс. Найӧ вӧрӧкын вӧліны медкокньыдӧсь. Медматӧ кольӧма медсьӧкыд тусьясыс, найӧс нуны тӧвлӧн абу тырмӧма выныс.

Уль инъясын жугавлӧм тусьяс регыдджык кутасны тшыкны, сісьмыны, дзонь тусьяс оз сісьмы. Жугавлӧм тусьясысь вӧчӧм пызь сідзикӧн жӧ ӧдйӧ тшыкӧ, лоӧ пемыд, няйт.

Пуктам муӧ дзонь тусьяс — унджыкыс чужасны; пуктам жугавлӧм тусьяс — зэв этшаӧн ныр мыччасны, мукӧддырйи ньӧти оз чуж.

Изігӧн посни тусьясысь артмӧ омӧль пызь: пызьыс мисьтӧм, пемыд, кыдйыс уна. Бур гырысь тусьясысь артмӧ югыд, мича кыдтӧм пызь. Гырысь дзонь тусьясысь артмӧ бурджык пызь.

Бӧръям 100 дзонь тусь да 100 жугалӧм, да 100 посньыдик тусь. Воддза сёыс лоӧ медсьӧкыд.

Медкокньыд лоӧны жугавлӧм тусьяс. Посни дзонь тусьяс сьӧкта серти шӧракостас.

Видзыштам найӧс 5‒6 лун ва руа инын. Медсьӧкыдӧсь ӧні лоӧмаӧсь жугавлӧм тусьяс. Дзонь тусьяслӧн содӧма сьӧктаыс. Сідзкӧ, жугавлӧм тусьяс медъёна вермӧны нёнявны ва сынӧдысь. Сійӧн жугавлӧм тусьяс ӧдйӧ тшыкӧны.

Вӧрӧкса медбур тусьяс лоӧны медтшыктӧмӧсь. Тусь сьӧкта серти позьӧ казявны тусь бурлун йылысь. Тӧлӧдігӧн ми аддзам бур тусьяс, найӧ торъялӧны лёк тусьясысь. Тӧв миянлы торйӧдлӧ туйтӧм тусьяс бур тусьясысь.

Мыйла посни тусьяс лоӧны омӧльджыкӧсь?

Видзӧдлам сю тусь пытшкӧ. Сю тусь ичӧтик кольк кодь; йылас сылӧн эмӧсь посньыдик юрси кодьяс; улыс помас эм небыдик ёкмыль. Кӧтӧдам сю тусь ваын; тусь лоӧ небыд, кокньыда кульыштчас пемыд вӧсньыдик кучик кодь кыш. Кыш улын еджыд небыд кӧйдыс. Сійӧс ми шуам едждӧгӧн. Вундам лэчыд пуртӧн ёкмыльсӧ: сэсь аддзам посньыдик куснялӧм коръяс. Коръясысь артмӧма гартор. Тусь пытшкын эм дженьыдик кок кодь, затор, зэв ичӧтик вужтор. Сійӧ ёкмыляс куснялӧмӧн лӧдӧма зэв ичӧтик быдса быдмӧг. Изігӧн кышысь артмӧ кыд, едждӧгысь артмӧ пызь. Коръяс, вужъяс мунӧны тшӧтш кыдланьӧ. Едждӧг ваын польдӧ, польдӧны тшӧтш коръяс, вужъяс, кок. Кышыс ньӧти оз паськав. Польдӧм едждӧг косялӧ бӧрын кышсӧ.

Колям кӧтӧдӧм едждӧг. Сійӧ регыд сісьмас, баксялас. Кыш оз вежсьы, чужтӧс (коръяс, вужтор, кок) пондас мыччыны-лэптыны ныр.

Сы понда жугавлӧм тусьяс ӧдйӧ тшыкӧны: чегӧм помӧд едждӧг нёнялӧ, кыскӧ ас пытшкас ва ру, сэсся сісьмӧ. Дзонь тусьлӧн едждӧг топыда, бура тупкысьӧма кышӧн, ва ру пырны оз вермы; сы понда дзонь тусь дыр оз тшык.

Кутшӧм тусьлӧн кышыс кызджык?

Вӧлӧмкӧ, гырысьлӧн посни тусьлӧн кодь жӧ кышыс. Ичӧт тусьлӧн ӧтмында кышыс, этшаджык едждӧгыс.

Сы понда изігӧн посни тусьясысь унджык лоӧ кыдйыс (этшаджык пызьыс). Сідзкӧ, посни тусьяс этшаджык сетӧны бур сёян нянь, посни туся нянь ковмас унджык.

Кыдйын эм на уна колан сёянтор. Сы кындзи кыдйын эм уна клетчатка. Сійӧ клетчаткаыд миянлы бур оз вай; сёям сійӧ клетчаткатӧ — лыа моз бӧр петас, нинӧм миян кынӧмлы оз сет.

Сы понда кыдъя нянь оз пӧткӧд мортӧс бура; кыдйысь миян кынӧм оз куж перйыны бур сёянторсӧ. Сэтшӧм нянь сёян — недыр мысти бара нин колӧ сёйны.

Мед кыдзкӧ перйыны кыдсьыс сэтшӧм коланторъяссӧ позьӧ кизьӧртӧм кыд пуны. Сэсся пуӧм ва пытшкӧ пызьысь кӧтны нянь. Нянь лоӧ чӧскыд, бур, сӧмын мисьтӧм, пемыд. Сы понда сідзикӧн некод нянь оз пӧжав, некод оз сёй. Рудзӧг нянь сы понда и сьӧд: пызь пытшкын эм зэв уна кыш, посньыдик кыдторъяс. Мукӧддырйи став кышсӧ торйӧдӧны, нянь пӧжалӧны куш едждӧг пызьысь. Сэки артмӧ зэв мича виж чӧскыд нянь. Сійӧ няньыс омӧльджыка пӧткӧдӧ — кыдъяскӧд торйӧдім зэв уна бур сёянтор; сэсся сэтшӧм няньыс ӧдйӧнджык чорзьӧ.

Жугавлӧм тусьысь унджыкысьсӧ оз петлы некутшӧм ныр: сійӧ оз чуж. Коли сы помӧ чужтӧс — тусь чужас; чужтӧс эз коль — тусь оз чуж. Мукӧддырйи кольӧ юрсиа помыс — сійӧ дерт оз чуж, сылӧн нинӧмлы чужныс. Ныр мыччысьӧ чужтӧсысь, еждӧг вердӧ том быдмӧгӧс; вужъяс петасны — найӧ пондасны корсявны сёян. Жугалӧм тусьлӧн чужтӧс кольӧма: сійӧ чужис. Едждӧг кольӧма этша, томиник быдмӧглы оз тырмы сёян дай сійӧ кулӧ. Сы понда жугавлӧм тусьяс оз ков кольны кӧйдыс вылӧ. Сійӧ оз чуж, чужас — регыд чужӧм бӧрас кулӧ, сӧмын мукӧд тусьлысь босьтіс инсӧ. Жугавлӧм тусьяс кӧдзны оз туйны. Найӧ туйӧны сӧмын пызь вылӧ, пемӧсъяслы сёян вылӧ. Дзонь тусьяс оз жӧ вермыны ставныс чужны. Мукӧдыс дзикӧдз оз чуж, мукӧдыс омӧлика чужлас, сэсся бӧр кулӧ. Коді бура чужас, бура быдмас, артмас бур быдмӧг.

Вӧлӧмкӧ, медсьӧкыд тусьясыд медбура чужӧны. Мукӧд тусьыс ичӧтик — чужас, мукӧдыс зэв ыджыд — оз чуж.

Сы понда кӧдзтӧдз век тӧдмалӧны кӧйдыслысь чужан ногсӧ. Миян тулысын кӧдзтӧдз войдӧр видласны дозйын — кымын сё пытшкысь чужӧ. Мукӧд видлалӧны выль кодйӧм шыльӧдтӧм уль пипу ворйын. Видлавны колӧ быд во. Видлытӧг он тӧд, гашкӧ, кӧйдысыд мый понда кӧ тшыкис; сэки му бердын тільсян, тільсян, а позьӧ кольны дзик няньтӧг.

Кыдз кокньыдджык тӧдмавны чужан ног?

3-ӧд адас. Кӧйдысъяслӧн чужан ног. Чужан ног тӧдӧм

Торйӧдам 100 жугавлӧм, 100 посньыдик, 100 гырысь тусь, пуктам найӧс торъя дозъясӧ ва рузум вылӧ. Сувтӧдам шоныд югыдінӧ, тувсов шонді водзӧ. Рузум мед век васӧд, оз косьмы. Недыр мысти кыш тусьлӧн потӧ, сэсся петасны еджыдіник вужторъяс, сы бӧрын мыччысяс веж ныр.

Выль тусьясысь (неважся вундӧм) 100 жугавлӧм тусьяс пытшкысь 30‒40 чужас, мукӧдыс бакшасясны, сісьмасны. Гырысь дзонь тусьясысь 2‒3 оз чужны, посни дзонь тусьясысь чужасны; 80‒90, джынйыс на пытшкысь регыд бӧр куласны.

Сійӧ лыдъясыс миянлы петкӧдласны чужан ног. Чужысь кӧйдыслӧн 100 пиысь этша вошӧ.

Шуам 100 пиысь чужис 30 тусь. Сэки шуам: чужӧ 30 процент, гижсьӧ 30%; чужас 98, гижам 98%; чужас кык, гижам 2%.

Омӧля чужысь кӧйдыс оз сулав кӧдзны. 100 пытшкысь чужас 45 — сэки оз нин ков кӧдзны, бурджык кӧйдыс колӧ корсьны, важ кӧйдыссӧ изӧдны.

Донаджык кӧйдысъяс (галан, морков, сёркни) позьӧ кокньыда мездыны чужтӧм кӧйдысъясысь. Колӧ кисьтны ва пытшкӧ, виччысьны 15‒20 минут. Став чужысь бур кӧйдысъяс вӧйӧны, чужтӧм кӧйдысъяс ва вылын кольӧны. Ва вылӧ кыптӧм кӧйдысъяссӧ позьӧ шыбитны — найӧ оз чужны. Вӧйысь кӧйдысъяссӧ позьӧ пуктыны — найӧ чужасны.

Мый понда?

Сю тусьлӧн эм кыш.

Мукӧддырйи сійӧ кышыс потӧ, едждӧг пондас косьмыны, торъялӧ кыш бердысь, сэтчӧ тыртӧминас пырас сынӧд. Сійӧ сынӧд гаддьыс оз лэдз вӧйны ваӧ тусьӧс, тусь пондас шлывъявны ва вылын. Кыш потасъясӧдыс пырасны зэв посньыдик, синмӧн аддзытӧм быдмӧгъяс — бактерияяс. Найӧ тшыкӧдасны едждӧг, сэсся чужтаслы нинӧм лоӧ сёйны ныр лэптігӧн. Кӧйдыс оз вермы чужны: чужас — регыд бӧр кулас. Мукӧддырйи бактерияяс дзикӧдз тшыкӧдласны чужтас. Сэки кӧйдыс оз вермы чужны.

Унаысь кӧйдыс тшыкӧдӧны гагъяс. Гаг йирас кышсӧ, сёяс едждӧгсӧ, сэки кӧйдыс оз чуж; мукӧддырйи чужлас да регыд бӧр кулас тшыгла.

Сэтшӧм тшыкӧм, сёйӧм, висьысь кӧйдысъяс пондасны дӧвквидзны ва вылын, найӧ оз вӧйны. Сэтшӧм кӧйдыссӧ позьӧ чукӧртны да шыбитны. Мукӧд кӧйдысъясыс оз пыр вӧйны. Недыр мысти найӧ вӧйӧны. Сійӧ тшӧтш тшыкӧм кӧйдысъяс. Налӧн эм на едждӧгыс, найӧ чужасны, сэсся чужӧм бӧрын бӧр кулӧны. Сэтшӧм кӧйдысъяссӧ бурджык шыбитны. Дона кӧйдысъяс пытшкысь позьӧ сэтшӧм тусьяссӧ пуктыны, сӧмын чужӧм бӧрын ковмас ёна радейтны, бура ёна кок йылӧ сувттӧдзыс.

Зэв унаысь сюрлывлӧны тшыктӧм лёк кӧйдысъяс. Найӧ сэтшӧмӧн нин быдмӧмаӧсь.

Мукӧдлӧн абу едждӧг, мукӧдлы оз тырмы чужтӧс, кышыс зэв ён, пырыс ва оз лэдз — сэтшӧм кӧйдыс оз польды. Омӧля радейтӧмӧн сэтшӧм кӧйдыс уна лоӧ, ӧтарӧ век содӧ, кӧйдыслӧн этша % пондас чужны. Найӧс позьӧ сёйны, кӧдзны оз туй. Сы понда колӧ быд кӧдзтӧдз тӧдмавны чужысь % кӧйдыслысь.

Ён, висьтӧм, доймытӧм, дзонь тусь сӧмын бура чужӧ. Сэтшӧм кӧйдыс медсьӧкыд. Сідзикӧн тӧлӧдігӧн позьӧ тӧдмавны медчужысь кӧйдысъяс. Кӧйдыслысь позьӧ ӧтлаавны сьӧктасӧ мукӧд пӧлӧс кӧйдысъяскӧд.

Бур кӧйдыс тӧдмалӧны со кыдзикӧн: босьтӧны сё тусь уна пӧлӧс сюлысь, ӧшӧны. Медсьӧкыд сёысь медчужысь бур кӧйдыс. Тадзикӧн оз тӧдны кымын тусь сё пиысь чужас, сэки бӧрйӧны кӧйдыс чужысь кӧйдысъяс пытшкысь, видлалӧны кӧтӧдӧмӧн, чужтӧмӧн.

Медбур ляпкыд тасьтіын чужтыны найӧс, виччысьны вежон; доймалӧм кӧйдысъяс лэпталасны ныр, сэсся регыд бӧр кулӧны. Кувтӧм ныръяссӧ лыддьӧны. Найӧ петкӧдласны кӧйдыслысь бурлун, позьӧ тӧдны кымын тусь арын нянь ваясны. Шуам, кӧдзам 20 пуд. 100 пуд пытшкысь миян чужӧ 80, сідз кӧ арын миянлы 16 пудйыс нянь ваясны; 100 пытшкысь чужӧ 10, сэки миянлы арын кык пуд кӧйдыс нянь ваясны, мукӧдыс сідз вошӧны.

Тадзикӧн эськӧ зэв кокньыд тӧдмавны. Мукӧдлӧн унаысь оз артмы, оз куж чужтыны; рузумыс косьмас — колӧ мед рузумыд, муыд, ворйыд васӧдӧсь вӧліны; вывті уна оз ков ватӧ кисьтны, кӧйдысыд кыптас, колӧ сувтӧдны шоныдінӧ, югыдінӧ.

Мукӧд муясын (Германия, Дания, Америка) бура мутӧ уджалӧны. Найӧяслӧн эмӧсь зэв бур сэтшӧм «станцияяс». Сэні велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧны уна пӧлӧс кӧйдыс, индалӧны му бердын тільсьысьяслы, быд ног тӧдӧмӧн отсалӧны. Роч муын пондісны сэтшӧм «станцияяс» артмыны, сӧмын зэв шочӧсь. Уджалысь йӧзлы колӧ отсавны сэтшӧм станцияясыслы; отсалан ӧні — недыр мысти бур босьтан.

Мукӧддырйи кӧйдыс чужӧ бура, сӧмын сы пытшкын чукӧрас эм зэв уна посни тусь, унаысь эмӧсь ковтӧм турунъяс кӧйдыс, йӧн кӧйдысъяс, быдсяма пӧлӧс ёг кӧйдыс. Сы понда, став ковтӧмторсӧ кӧйдыс пытшкысь пожналӧны.

4-ӧд адас. Кӧйдыс весалӧм. Кӧйдыс лӧсьӧдӧм

Позьӧ бӧрйыны, торйӧдны бур кӧйдыстӧ лёк ковтӧмторъяссьыд кинад. Разӧдан паськыд пызан вылӧ, ӧктан став посньыдик, ёг кӧйдысъяссӧ, быдсяма ёгсӧ. Ёгсӧ шыбитан, буръяссӧ чукӧртан кӧдза кежӧ. Тадзикӧн позьӧ этша кӧйдыс бӧрйыны; мый эськӧ керсян сідзи бӧрйигад 20‒30 пудйысь. Ковмас во чӧж ставныдлы лун-лун пукавны. Сідзикӧн весавны зэв дыр он удит. Унаысь весалӧны пожналӧмӧн. Пожналӧмӧн шыбитчӧны ёг кӧйдысъяс, зэв посни нянь тусьяс. Пожналӧмӧн киӧн кодя, дерт, он вермы вӧчны, киӧн бӧрйӧмӧн позьӧ зэв сӧстӧм, мича кӧйдыс лӧсьӧдны.

Меддонтӧм отсалысь — пож. Пож пыдӧсыс вӧчӧма кыӧм нинмысь, колялӧма посньыдик нёль пельӧса розьяс. Сійӧ розьяс пырыс гырысь мича тусьяс петны оз вермыны, кольӧны пож пытшкӧ, посни тусьяс, ёг кӧйдысъяс розь пыр гылалӧны ортсӧ. Пожнасигӧн пожсӧ киын пыркӧдӧны, посни тусьяс гылалӧны, гырысь тусьяс колялӧны. Ӧти омӧль: пожйыд ӧтик, этша тӧрӧ — зэв уна мунӧ кадыс пожнасигӧн.

Уна кӧйдыс пожналігӧн уджалӧны гырысь пожъясӧн — метр пасьта. Пыдӧсыс налӧн вӧчсьӧ кыӧм сутугаысь, розьӧдлӧм кӧрт листысь. Сэтшӧм пожъяссӧ ӧшӧдӧны гез йылӧ — мед пожйыс вон-дӧра весьтын лоӧ, сэсся ӧтарӧ-мӧдарӧ довйӧдлӧны. Сэки став посни ковтӧмторйыс гылалӧ улӧ, бур кӧйдыс кольӧ пожйӧ.

Гырысь тусьяскӧд пожйӧ кольӧны тшӧтш гырысь изторъяс.

Сэтшӧм изйӧсь кӧйдыстӧ колӧ унапӧв пожнавны, уна пож пыр. Сідзикӧн позьӧ бур кӧйдыс торйӧдны гырысь изторъясысь, посни изторъясысь, ёгысь.

Пондісны лӧсьӧдавны тӧлӧдчан машинаяс. Тӧлӧдчан машина торйӧдӧ тусь шепъёгысь, йикиысь, изторъясысь. Сійӧ машина пыр лэдзӧм бӧрын миян нянь пытшкад кольӧны на уна мукӧд кӧйдыс. Налӧн сьӧктаыс, ыдждаыс ӧткодь кодь бур нянь тусьяскӧд.

Сэтшӧм кӧйдысъясыс торйӧдны эм бара машина.

Кӧйдыс весалан машинаяс овлӧны уна пӧлӧс.

Ӧтик торйӧдлӧ, бӧрйӧ медсьӧкыд кӧйдысъяссӧ, мӧд торйӧдлӧ ёг кӧйдысъяс.

Мукӧд ёг кӧйдысъяс вайӧны зэв уна омӧль, найӧ пежӧсь, найӧс сёйӧмӧн мортыд висьмӧ. Сы понда сэтшӧм ёг кӧйдысъяссӧ колӧ торйӧдны (30 серп.).

Ёг кӧйдыс торйӧдан машинаяслӧн пожъясыс гӧгрӧс розяӧсь. Розь пырыс гӧгрӧс ёг кӧйдысъяс петӧны, кузьмӧс нянь тусьяс кольӧны (31 серпас).

Пожъяс вӧчӧны кӧрт листысь, гартыштӧны тшан моз. Сэтшӧм розьӧсь тшанас кисьтӧны нянь, бергӧдлӧны. Сы пытшкысь гылалӧны ёг кӧйдысъяс, жугавлӧм посни нянь тусь торъяс. Сідзикӧн машина весалӧ нянь ковтӧмторъясысь. Позьӧ ньӧбны торйӧн сӧмын пож — сійӧ донтӧмджык сувтас.

Эмӧсь аслыспӧлӧс машинаяс весавны бобӧнянь кӧйдыс, мукӧд пӧлӧс пуктас кӧйдыс, чечевица, картупель бӧрйӧдлан.

Сэтшӧм машинаяс эськӧ абу вывті донаӧсь да гӧль йӧзлы дона на кажитчас — лоӧ век ӧтувтчӧмӧн ньӧбны. Уджавны позьӧ мӧда-мӧд бӧрын, лӧсьӧдасны бур кӧйдыс, пондасны сёйны мича нянь.

Нянь уджалысьяслы тӧдӧмысь колӧ нянь весалан машина лӧсьӧдны: мича нянь вылӧ ыджыдджык дон сетӧны, позьӧ зэв регыдӧн бергӧдны машина донсӧ.

Со кутшӧм бур артмӧ кӧйдыс весалӧмысь. Нянь воӧма со кутшӧм:

Сӧстӧм кӧйдысысь. Ёгӧсь кӧйдысысь. Шобді 46,5 пуд. 23 п.

Зӧр 66,5 пуд. 32 п.

Мында сідзкӧ став уджалысь йӧз воштӧны няньсӧ лёк кӧйдыс кӧдзӧм вӧсна. Роч муын ёгӧсь кӧйдыс кӧдзӧм понда быд во вошӧ 1 миллиард пуд нянь, мӧд ногӧн кӧ шуны — став воӧм нянь джын мындаыс.

Весалӧм, торйӧдӧм кӧйдыс кык мында унджык нянь ваяс.

Неважӧн тӧдмалім — оз чужны:

1. Жугавлӧм тусьяс.

2. Мисьтӧма быдмӧм тусьяс.

3. Тшыкӧдӧм тусьяс.

4. Висьысь тусьяс.

Найӧ тшӧтш, ёг кӧйдысъяс моз жӧ тшыкӧдӧны, омӧльтӧны бур кӧйдыс. Посни тусьяс бара тшыкӧдӧны нянь — найӧысь артмӧ уна этша нянь, пызь.

Сэтшӧм посни тусьяс артмӧны со мыйла: налы быдмигас вӧлі этша сёян, вывті кӧдзыд, вывті кос. Сы понда найӧ быдмисны сэтшӧм посньыдӧсь.

Ӧти кӧйдыс тусьысь быдмӧны уна выль тусь. Найӧ абу ӧткодьӧсь: ӧткымыныс ёнӧсь, гырысьӧсь, мукӧдыс омӧльӧсь, посньыдӧсь. Ӧти мамлӧн абу став пияныс ӧткодьӧсь: ӧткодя быдтӧны, вердӧны, уджӧдӧны — пиян оз ӧткодя быдмыны, ёнмыны. Дзик сэтшӧм миян нянь тусьяслӧн быдмӧмныс: ӧти шептын эмӧсь посньыд, эмӧсь гырысь тусьяс. Ӧткымыныслы лӧсьыда сійӧ шептас овсьӧ, мукӧдыслы сьӧкыд сэні овны. Ён гырысь кӧйдысысь, дерт, артмасны, быдмасны гырысьджык шепъяс, гырысьджык шепъясын гырысьджык тусьяс. Сы понда колӧ кӧдзны-бӧрйыны медгырысь тусьяссӧ — найӧ ваясны медбур нянь.

Велӧдчӧм му уджалысьяс важӧн нин сійӧ казялісны. Найӧ пондісны бӧрйӧм кӧйдыс кӧдзны, медгырысь, бур, чужысь кӧйдыссӧ. Му вылын ӧтилаын кӧдзыд — сэні аслыспӧлӧс няньяс быдмӧны, мӧдлаын шоныд — сэні бара мӧд сикас.

Шобдіыд сідзикӧн эм 50 сикас, 16 сикас сю.

Сэтшӧм сикасъяссӧ со кыдз лӧсьӧдісны: бӧрйисны став тусьяс пытшкысь медбуръяссӧ кӧйдыс вылӧ; мӧд воас бара сідзикӧн бӧрйӧмӧн-весалӧмӧн торйӧдісны бур кӧйдыс, сэсся бара. Сідзикӧн бӧрйӧмӧн став тусьясыс няньлӧн лоны кутісны ӧткодьӧсь. Ӧтилаын сідзикӧн артмис ӧти сикас, мӧдлаын мӧд сикас, сэсся лои уна сикас.

Быд му уджалысьлы позьӧ лӧсьӧдны сэтшӧм сикасъяс. Колӧ сӧмын пуктыны уна во — регыдӧн нинӧм оз артмы, ковмас уна удж дай тӧдӧм. Сы понда оз быдӧн вермыны кӧйдыс сикасъяс лӧсьӧдны, кодлӧн кадыс оз тырмы, мукӧдлы велӧдчыны ёна колӧ — этша тӧдӧ быдмӧгъяс йылысь. Кӧйдыс лӧсьӧдӧны уналаын ӧти пӧлӧс йӧз.

Быд кӧйдыс лӧсьӧдысьлы лоӧ бӧрйыны войдӧр медбур тусьяссӧ, омӧль тусьяссӧ наысь торйӧдны. Сэтшӧм бӧрйӧм ми водзӧ пондам шуны бӧрйӧмӧн (селекция).

Бӧрйӧмӧн торйӧдӧны медъён кӧйдыс тусьяс, лӧсьӧдалӧны уна пӧлӧс сикасъяс. Бӧрйыны, сикасъяс лӧсьӧдавны колӧ пуктыны уна удж, колӧ уна тӧдӧм.

Бӧрйӧмысь зэв уна бур овлывлӧ: сытӧг эськӧ мукӧд инас некутшӧм кӧйдыс оз туй.

Бӧрйӧм вӧсна йӧзыд вермӧны важӧн кӧдзлывтӧм инъяссӧ кӧдзны.

Сійӧн кӧйдыс бӧрйысьяс отсалӧны мукӧд инса йӧзлы: найӧ пондасны кӧдзны — лоӧны пӧтӧсь, сытӧг эськӧн кутісны тшыг овны.

Шобді ачыс кӧдзтӧг вермӧ быдмыны сӧмын ёна лун вылын. Морт отсалӧмӧн, бӧрйӧмӧн шобді кӧдзӧны став роч му пасьта дай миян мукӧддырйи бура вермӧ воны. Кукуруза да картупель морт отсӧгтӧг, кӧдзтӧг быдмӧны сӧмын Америкаын. Пуктӧмӧн, кӧдзӧмӧн кукуруза зэв паськыда му вылын быдмӧ ӧні, картупель дзик быдлаын (зэв кӧдзыд муяс кындзи). Сійӧ ставсӧ лӧсьӧдӧ бӧрйӧм, выль, туян сикасъяс корсьӧм.

Сы понда шобді, кукуруза, картупель кӧдзлывлісны уналаын, быдлаын бӧрйӧмъясӧн ёнджык кӧйдыс кӧдзалісны, сідзи лои уна пӧлӧс сикас.

Выль пӧлӧс картупель мукӧддырйи абу нин ӧткодь америкаса йӧй картупелькӧд.

Мукӧд вӧчӧны со мый: медбур няньсӧ сёясны, вузаласны — кӧйдыс вылӧ кольӧны лёк тусьяс. Найӧ зэв ыджыд омӧль вӧчӧны аслыныс, дай зэв ёна тшыкӧдӧны орчча мувывса няньсӧ. Налӧн омӧль кӧйдысыс сорласяс орчча мувывса бур кӧдзакӧд — сійӧ бур кӧдзасӧ тшыкӧдас.

Сы понда кӧйдыс весавтӧг, бӧрйытӧг кӧдзны оз ков.

Мукӧд асьныс оз вермыны, оз удитны бӧрйысьны. Налы колӧ ньӧбны бур кӧйдыс либӧ вежсьыны кодкӧдкӧ, колӧ аслыд сёйны омӧльджык нянь (оз ков пеж, колӧ весалӧм), кӧдзны медбурсӧ. Сы понда коркӧ пондан вундыны сӧмын мича нянь, дай сёйны бур нянь.

Бур кӧйдысъяс лӧсьӧдны эмӧсь аслыспӧлӧс олӧмъяс (семкозъяс). Быд му уджалысьлы унджыкысь колӧ сэтчӧ ветлывны юасьны, налысь ньӧбны кӧйдысъяс либӧ сэтчӧс йӧз (велӧдчӧм йӧз) висьталӧм серти весавны, бӧрйыны ассьыд кӧйдыс, кӧдзны весалӧм кӧйдыс дай мукӧд уджалысьяслы висьтавны, тшӧктыны кӧйдыс весавны.

Сю весалігӧн позьӧ сю пытшкысь бӧрйыны ужпинь тусьяс. Ужпинь тусьяс зэв пежӧсь, найӧс оз позь сёйны, сёйӧм бӧрын регыд висьмӧны, мортӧс пондас кусньӧдлыны. Ужпиньысь вӧчӧны лекарство. Бӧрйӧм ужпиньтӧ позьӧ вузавны — лекарство вӧчысьяс ньӧбӧны. Сідзкӧ, сю весалӧмӧн артмӧ кык бур: сӧстӧм нянь артмӧ, пеж ужпиньысь мынан дай ужпиньысь аслыспӧлӧс дон босьтан.

5-ӧд адас. Бӧрйӧмӧн лӧсьӧдӧм

Важысянь нин бӧрйӧмӧн лӧсьӧдалӧны выль пӧлӧс сикасъяс: быдмӧгъяс, пемӧсъяс. Колӧ ёна тӧдны быдмӧгӧс, пемӧсӧс, став олӧмсӧ налысь, быдман ногсӧ, бурлунсӧ, омӧль инсӧ. Ставсӧ тӧдӧмӧн сӧмын позьӧ бӧрйӧмӧн выль пӧлӧс сикасъяс лӧсьӧдавны. Миян ӧнія став быдмӧгъясыд-няньясыд, став гортса пемӧсъясыд бӧрйӧмӧн артмӧмаӧсь. Найӧс бӧрйӧмӧн лӧсьӧдӧмаӧсь «йӧй» быдмӧгъясысь, пемӧсъясысь.

Кыдзи бӧрйыны, кыдзи выль сикасъяс лӧсьӧдны?

Ми ичӧтика сы йылысь сёрнитім нин. Шобді, сю йӧй быдмӧгъяс моз быдмӧны лунвылын. Найӧ унаысь быдмӧны ӧтлаын сорласьӧмӧн. Войдӧр йӧзыд сютӧ, шобдітӧ ӧтлаын чукӧртлывлісны, найӧ эз казявлыны, сійӧ пӧ кык пӧлӧс быдмӧгъяс.

Сэсся коркӧ-мыйкӧ казялісны: кӧйдыс пытшкын эмӧсь кык пӧлӧс тусьяс: ӧтиныс кузьджык, вӧсньыдджык; мӧдыс дженьыдджык, кызджык. Кӧдзисны торйӧн кыз тусьяссӧ, — артмис дзик кыз кӧйдыса быдмӧг, кӧдзисны вӧсни тусьяссӧ — артмис вӧсни кӧйдыса быдмӧг.

Сёйны кутісны кыз тусьясысь нянь — няньыс еджыдджык, чӧскыдджык; вӧсни тусьясысь пӧжалісны сьӧдджык нянь. Кыз туся быдмӧгсӧ пондісны шуны шобдіӧн, вӧсни туся быдмӧгсӧ шуисны сюӧн. Сідзи торйӧдісны, сідз лои кык пӧлӧс быдмӧг.

Арся кӧдзаыд со кыдз лои: лунвывъясын, шоныдінъясын унаысь кӧдзлывлісны кыкысь. Мукӧд воӧ кыкнан кӧдзаыс воас, мукӧддырйи сӧмын ӧти кӧдзаыс воас, мӧд кӧдзаыс кольӧ лым улӧ. Лым улысь петӧм бӧрын бара ловзяс, кыськӧ мыччысясны выль ныръяс, каясны; быдмас сэсь нянь. Сійӧс казялӧм бӧрын унаысь кутісны ар кежӧ кӧдзны, тӧв кежӧ колясны, лым улысь петас, бара быдмас, мӧд вонас вундасны. Сідзи лои арся кӧдза.

Сэсся казялісны: сю кӧдзыдджыкинын вермӧ быдмыны, шобді корсьӧ шоныдджыкин. Пондісны видлавны кӧдзны найӧс войвылӧджык, кӧдзыдджыкинъясӧ. Век ӧтарӧ сідзикӧн кайис сю войвывланьӧ, кыссис миян дінӧдз. Шобді сы бӧрся бара вӧтчӧ, бӧрйӧмӧн кӧдзалӧмӧн, кӧдзыдінын быдмыны вермысь кӧйдыс корсьӧмӧн пондісны шобді кӧдзанад кыссьыны войвывлань. Сю миянын бура нин быдмӧ, шобді оз на куж, унаысь кынмывлӧ. Дерт, миян сюным абу дзик ӧткодь лунвывса сюкӧд. Лунвывса сю быдмӧ шоныдінын, сійӧ велалӧма кузя быдмыны; миян сюным тэрмасьӧ ӧдйӧнджык, мед эськӧ кӧдздӧдтӧдз удитас воны.

Сідзикӧн артмалісны уна пӧлӧс сю сикасъяс, лун вылын быдмысь, вой вылын, шӧр костын, арся кӧдзан, тувсов кӧдзан.

Сідзикӧн моз жӧ лоины аслыспӧлӧс шобді сикасъяс.

Сідзкӧ, бӧрйӧны со кыдзи: быдмӧгӧс, пемӧсӧс ёна тӧдмалӧны, казяласны кутшӧмкӧ коланлун сылысь: ыджда, чӧста, ёнлун, кутшӧма шоныд ассьыс видзӧ. Сідзикӧн бӧрйӧмӧн, корсялӧмӧн, тӧдмалӧмӧн лӧсьӧдӧны аслыныс колан бурджык сикас быдмӧгъяс, пемӧсъяс. Быд сикас ловъяторъяс аслыссямаӧсь. Сійӧ ассямъяссӧ бергӧдлӧмӧн, лӧсьӧдлӧмӧн корсялӧны колан сикас быдмӧгъяслысь, пемӧсъяслысь.

Сэтшӧм сикасъяс лӧсьӧдігӧн колӧ ёна мырсьыны, колӧ ёна виччысьны, колӧ ёна тӧдны.

Сэтшӧм выль сикасъяссӧ войдӧр кӧдзигъясын, паськӧдігъясын зэв уна быдмӧ бӧр важ сикасъясыс. Найӧс бара лоӧ торйӧдны, бӧрйыны став пытшкысь колан сикас, дай сійӧс паськӧдны. Сідзикӧн унаысь кӧдзӧмӧн важ сикасыс ӧтарӧ мӧдас чинны, паськавны пондас выль сикас. Ньӧжйӧникӧн сэсся дзикӧдз мынӧны важ сикассьыс, лоӧ выль сикас.

Челядь, быдмӧгъяс, пемӧсъяс кутшӧмакӧ бать-мам вылас век мунӧны, кутшӧмакӧ бать-мам кодьысӧсь. Сійӧ ассямыс эм быд ловъяторлӧн. Сідзикӧн, бать-мам быттьӧ ассьыс олан ногъяссӧ, сямлунъяссӧ сетӧны челядьлы. Сійӧн миян бӧрйысьяс, выль сикасъяс лӧсьӧдысьяс зэв ёна бергӧдлӧны. Сытӧг эськӧ некутшӧм бӧрйысьяс эз вермыны лӧсьӧдны выль пӧлӧс сикасъяс. Бур кӧйдысъясысь артмӧны том бур быдмӧгъяс.

Ён йӧзлӧн унджыкысь челядьыс зэв ёнӧсь.

Регыдӧн, этша во бӧрйӧмӧн дзик сӧдз, сӧстӧм выль сикас кӧйдыс некор оз ло.

Челядьыс босьтӧны мыйкӧ мында ассямсӧ мамыслысь, мыйкӧ мында батьыслысь. Сэсся водзӧ паськалігӧн бара разалӧны: 3/4 лоӧ пӧль ассяма, 1/4 пӧч ассяма.

Овлывлӧ мӧдарӧ 1/4 пӧль ассяма.

Сідзикӧн сэсся водзӧ ӧтарӧ челядьяс юксьӧны. Сы понда ёна торйӧдтӧг бӧрйытӧг выль сикас оз артмы, выль сикас лолас, сэсся бӧр разалӧ важ пӧлӧс сикас кӧйдыс пытшкас.

Ӧні выль пӧлӧс, бур сикасъяс позьӧ нин лӧсьӧдны 5‒10 воӧн. Войдӧр сикасъястӧ сё воӧн оз вермыны вӧлі лӧсьӧдны, мукӧддырйи выль сикас артмытӧдз мунас сюрс во. Ёна велӧдчӧм йӧз кокньӧдісны сэтшӧм сикасъяссӧ лӧсьӧдавны, найӧ пондісны оланногсӧ асногыс вежлавны.

Сэтшӧм бӧрйӧмӧн, торйӧдлӧмӧн йӧзыд лӧсьӧдісны аслыныс выль пӧлӧс гортса пемӧс сикасъяс.

Сэтшӧм бӧрйӧмӧн мортыд лӧсьӧдіс бур мӧскӧс: быдтіс сӧмын куканьяссӧ бур мӧсъяслысь, сійӧ быдтас пытшсьыс бӧрйыліс бара медбур мӧсъяссӧ. Ӧні мукӧд мӧскыд во чӧжнас лысьтӧ 400‒700 ведраӧдз. Бӧрйытӧг лӧсьӧдтӧм мӧс сикас эм лун вылын — сійӧ во чӧж лысьтӧ сӧмын 60‒90 ведра.

Сэтшӧм бӧрйӧмӧн, медгырысь ён пемӧсъяслысь челядь быдтӧмӧн йӧзлӧн артмисны аслыссикас гырысь, сыла порсьяс, артмисны бур, небыд гӧна ыжъяс.

Важӧн дорысь ӧні ёнджыка тадзи бӧрйӧмӧн ноксялӧны; ӧні бӧрйӧм уджыд донтӧгджык сулалӧ, этшаджык кад колӧ.

Став миян гортса пемӧсъяс, став миян няньясным, колан быдмӧгъяс бӧрйӧмӧн артмӧмаӧсь «йӧй» быдмӧгъясысь, «йӧй» пемӧсъясысь.

Сідзикӧн артмӧмаӧсь уна инъясын йӧй зверъясысь зэв уна пӧлӧс понъяс (видзӧд серпас).

Порсь — «йӧй» индияса порсьыс, «йӧй» кабанысь.

Зэв уна пӧлӧс вӧвъяс артмӧмаӧсь ичӧтик йӧй азияса вӧлысь.

Мукӧд гырысь пӧлӧс, уна кыскалысь вӧвъяс артмӧмаӧсь важ европаса «йӧй» вӧлысь.

«Йӧй» капуста ӧні на быдмӧ Англияын да Данияын.

Свекла лунвылын Италияын.

Мый понда сэтшӧм этша сикасъяссьыс артмис сы мында пӧлӧс быдмӧгъяс, пемӧсъяс?

Сы йылысь ичӧтика сёрнитлім нин: ӧти бать-мамлӧн челядьыс абу дзик ӧткодьӧсь. Мукӧддырйи найӧ мӧда-мӧдсьыс зэв этша торъялӧны, сьӧкыд казявны, сӧмын вӧдитчысь, кужысь морт казялас. Сэтшӧм торъялӧмыс мукӧддырйи бурланьӧ, коланланьӧ мунӧ. Сэтшӧм колан ассямасӧ морт бӧрйӧ, паськӧдӧ.

Сідзикӧн быдсяма ловъятор вежласьӧ, мӧд ногӧн — челядьыс оз нин сы кодь лоны. Сійӧ вежласьӧмыс выль сикастӧ лӧсьӧдігӧн, бӧрйысигад мортыдлы зэв отсасьӧ. Сідзикӧн, выль сикасъяс артмӧны кык пӧлӧс отсӧгӧн: ӧтикыс — бать-мам сетӧны ассямсӧ челядьлы; мӧд — челядь некор абуӧсь дзик бать-мам кодьӧсь. Сійӧ отсӧгъястӧг эськӧ морт эз вермы лӧсьӧдны выль пӧлӧс сикасъяс, эз эськӧ артмыны колан пемӧсъяс, быдмӧгъяс.

3-ӧд юкӧн. ПУКТАС КЕРӦМ; ВОТӦМ ЧӦЖТӦМ

1-а адас. Пуктас керӧм

Картупель, галан, капуста керӧны. Сэтчӧ, быттьӧ некутшӧм тӧдӧм оз ков — сӧмын тільсьы. Вӧлӧмкӧ, пуктасъястӧ керны кужӧмӧн на колӧ.

Кужтӧг керӧмӧн, тӧдтӧг чукӧртӧмӧн пуктасъяс тшыкласьӧны, сісьмӧны.

Этшаник пуктасысь кокньыд: картупель кодйы, кер, сӧвт дозйӧ, галан нетшкы, тшӧтшкӧрт, капуста мачьяс керав, чалльы, мездысь мисьтӧм коръясысь.

Уна пуктас керигӧн сідз он уджав, ковмас зэв уна ки. Мукӧддырйи оз удитны керны, тшыкӧдӧны став быдтӧм-радейтӧмторсӧ.

Миян кӧдзыдла оз быдмыны яблӧк, слива, груша, апельсин. Сійӧ быдмӧгъяс идралігӧн он кӧ удит, позьӧ зэв уна эмбур тшыкӧдны. Лёка керигӧн, тэрмасигӧн найӧ сісьмӧны.

Сы понда уна пуктас лӧсьӧдысь ньӧбалӧ аслыспӧлӧс машинаяс; машинаясӧн идралігӧн сылӧн нинӧмджык оз сісьмы, ставсӧ удитас бурӧн вузавны.

Мукӧд воӧ садъясын зэв уна яблӧк. Яблӧк быдмӧ пу йылын. Яблӧк воӧм бӧрын пусӧ тракӧдӧмӧн яблӧкъяс гылӧдӧны.

Сідзикӧн медкокньыд гылӧдны. Пу йылысь яблӧк позьӧ ӧдйӧ гылӧдны, этша кад мунӧ. Сӧмын сідзикӧн гылӧдігӧн зэв уна яблӧк тшыкласьӧ.

Усигӧн яблӧкъяс доймалӧны. Доймӧминті яблӧклӧн пондас сісьмыны, тшыкны. Мукӧд небыд пӧлӧс яблӧкъяс, сливаяс, грушаяс усигӧн дзикӧдз вадзалӧны, лямалӧм сісь картупель кодьӧсь.

Сы понда найӧс оз позь пу йылысь гылӧдны, тракӧдны воӧм бӧрын — лямавлӧм, вадзавлӧм яблӧкъястӧ некод оз ньӧб. Сійӧн найӧс гылӧдӧны вотӧдзыс.

Бур вотӧс перйигӧн пу йылысь яблӧкъяс босьталӧны, вотӧны ӧтикӧн; мукӧддырйи пу улас вольсалӧны вольӧс, мед яблӧкъяс оз жугавлыны.

Босьталӧны унаысь яблӧкъяс посньыдик зеп кодьясӧн, мед эськӧ яблӧк омӧльджыка доймалас.

Быд вотӧс, яблӧкъяс — гӧгӧр тупкысьӧмаӧсь вӧсни воска кышӧн.

Сійӧ кышыс пемыдкодь, оз югъяв. Кыш видзӧ яблӧкӧс косьмӧмысь, тшыкӧмысь, видзтӧ чӧскыд кӧр. Кышыс яблӧк усигӧн ниртчӧ, нёптовтчӧ, вешйӧ яблӧк вылысь — сы понда яблӧкъяс сісьмӧны. Бура видзигӧн яблӧкъяс гартлӧны торйӧн-торйӧн вӧсньыдик кабалаӧн. Сідзи гартлӧмӧн яблӧк зэв дыр оз сісьмы, оз тшык.

Эмӧсь гырысь картупель керан машинаяс. Сэтшӧм машинаяссӧ лӧсьӧдалӧны уна картупель кӧдзысьяс.

Эмӧсь бара свеклӧ керан машинаяс. Рочын, миянсянь ёна лун вылын свеклӧысь вӧчӧны сакар. Сакар пуысь заводъясыс, дерт, зэв уна кӧдзӧны свеклӧтӧ, сы понда найӧ оз удитны некыдз машинатӧг арнас керны. Спирт пуысь заводъяслы колӧ зэв уна картупель. Сэтшӧм заводъясыс бара кӧдзӧны, пуктӧны уна картупель; керӧны машинаясӧн.

Машина оз, дерт, вермы вӧтлысьны быд картупель бӧрся, оз вермы ӧктыны быд свеклӧ. Машиналы керны колӧ аслысногӧн пуктӧм: кутшӧмсюрӧ пуктӧмысь машинаӧн керигӧн джын картупельыс бӧр му пытшкӧ кольӧ. Сы понда сэтшӧм машинаяссӧ лӧсьӧдӧны сӧмын машинаӧн кӧдзысь-пуктысьяс да уна пуктас вӧдитысьяс.

Этша пуктас вӧдитысьяс оз вермыны машинаясӧн уджавны.

Кыдзи пуктасъяс тшыкӧны?

Мый картупельлӧн сісьмӧ?

2-ӧд адас. Кӧйдысйӧртӧд

Быд кӧйдысйӧртӧд пытшкын, тӧдӧмысь эмӧсь кӧйдыс тусьяс. Сійӧ кӧйдысъяс отсӧгӧн, кӧйдысъяссӧ кӧдзӧмӧн быд быдмӧг разалӧ, паськалӧ. Картупель тупыльяс пытшкын кӧйдыс абу, галан пытшкын кӧйдыс абу жӧ. Картупель тупыль, галан, сёркни, кушман вужъяс — миян сёянторным, ставныс кӧйдыстӧмӧсь — на пытшкын абу некутшӧм кӧйдыс.

Пув, чӧдлач, льӧм, пелысь, яблӧк, слива — ставыс сійӧ небыд, яя кӧйдысйӧртӧд. Налӧн кӧйдыс гӧгӧрыс эм чӧскыд кӧра, небыд сёянтор. Сійӧ небыд вӧснаыс льӧм, пелысь, пув, чӧдлач, чӧд зэв ёна сёйӧны пемӧсъяс да пӧтка-лэбач.

Миян кынӧм пытшкын, пемӧсъяс кынӧм пытшкын небыдторйыс зэв бура небзьӧ, разалӧ-пырӧ миян вир пытшкӧ. Кӧйдысъяс мынӧны сійӧ небыдторсьыс. Найӧ ньӧти оз вежсьыны, оз небзьыны. Кынӧмысь петӧм бӧрын тшыктӧм, дзонь кӧйдысъяс бара вермӧны чужны. Мукӧд кӧйдысыс пиньясӧн тшыкӧны, кӧйдыс кышыс потласьӧ. Сэтшӧм доймӧм кӧйдысъяс кынӧмысь петӧм бӧрын оз нин вермыны чужны.

Унджык кӧйдысыс сэтшӧм быдмӧгъяслӧн зэв посньыдӧсь. Найӧ зэв лӧсьыда мунӧны пиньяс пыр, пиньяс костті, оз доймыны.

Найӧ мунасны кынӧм пыр, бӧр петасны ортсӧ, сэсся чужӧны.

Мукӧд кӧйдысйӧртӧдлӧн яйыс абу сэтшӧм йӧртӧдас: сус коль (тусьыс), тӧрича пуртӧс, мак юр, анькытш пуртӧс. Кӧйдысъясыс сэтшӧм йӧртӧдъяс сёйигӧн жугавлӧны, поснявлӧны, доймалӧны. Сы понда найӧ пемӧс кынӧмысь петӧм бӧрын чужны оз нин вермыны.

Колӧ тӧдмавны: код ногӧн лӧсьӧдалӧма уна пӧлӧс быдмӧгъяслӧн кӧйдысйӧртӧдыс.

Мыйӧн найӧ кокньӧдӧны быдмӧглы разавны-паськавны?

Перъям сус коль пытшкысь ӧти тусь. Сылӧн пемыд-гӧрдоват рӧма чорыд кыш. Сійӧ кыш пытшкас куйлӧ небыд, еджыд яй тусь. Сійӧ еджыд тусьыс бара на гартчӧма вӧсньыдик гӧрдов кучик кодь кыш пиӧ. Сідзкӧ, сус кольлӧн еджыд тусьыс куйлӧ кык пӧлӧс кыш пиын: ӧтикыс кыз, чорыд, пемыд рӧма, мӧдыс вӧсньыдик, югыдджык рӧма.

Пӧдсолнушкилӧн бара эм аслыспӧлӧс вӧсньыдджык дай кокньыдджык сус коль кыш дорысь.

Кӧйдысйӧртӧд сус коль тусьлысь пондам шуны коль тусьӧн.

Идлӧн, зӧрлӧн, сюлӧн кышныс зэв вӧсньыдикӧсь; зӧрлӧн кӧйдыс кышыс кокньыда торъялӧ; идлӧн, сюлӧн, кышныс косьмӧма нянь тусь бердас.

Маклӧн бара аслыспӧлӧс кӧйдысйӧртӧд. Сылӧн став кӧйдысыс пукалӧны гӧгрӧс сяр кодь кыш пытшкын.

Сійӧ кыш вылыс помас эмӧсь посньыдик розьяс. Кӧйдыс воӧм бӧрын кос кӧйдысъяс сійӧ розьяс пырыс гылалӧны; тӧв довйӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ мак юрсӧ, отсалӧ кӧйдыслы гылавны, разавны.

Анькытшлӧн пуртӧс артмӧма ӧти корйысь. Воӧм бӧрын пуртӧс потӧ кык боксянь, кӧйдысъяс киссьӧны потӧм пуртӧс пытшкысь, мукӧддырйи пуртӧс потігас ылӧ шыбитӧ найӧс.

Кушманлӧн, тӧричалӧн мӧд пӧлӧс пуртӧс. Сэтшӧм пуртӧслӧн кузялаыс шӧрас артмӧма вежӧс. Ӧтар-мӧдарас вежӧс бокас пукалӧны кӧйдысъяс.

Маклӧн, анькытшлӧн, кушманлӧн, тӧричалӧн кӧйдыс воӧм бӧрын кӧйдысйӧртӧдъяс воссялӧны; воссьӧм бӧрын кӧйдысъяс гылалӧны, шыбитчӧны йӧртӧд пытшкысь.

Мукӧд кӧйдысъяс шыбитчӧны йӧртӧд кышнас. Потігас кыш ӧдйӧ пондас гартчыны, ылӧ шыбитас кӧйдыссӧ.

Кыдзлӧн бара аслыспӧлӧс кӧйдыс. Сылӧн йӧртӧд пытшкын ӧти кӧйдыс ставыс. Йӧртӧд кыш бердас ляскысьӧма вӧсньыдик кабала кодь ичӧтик борд. Сійӧ бордкодьыс отсалӧ кӧйдыслы лэбзьыны.

Йӧла турунлӧн кӧйдыс бердас быдмӧма кук гӧн кодь. Сійӧ гӧныс бара отсалӧ кӧйдыслы тӧвкӧд ылӧ шлывгыны.

Морков кӧйдыслӧн кӧйдыс помас эмӧсь зэв посньыдик вугыркодьяс.

Унджык кӧйдыслӧн эмӧсь кутшӧмкӧ торъя отсӧгъяс. Кыдзи, мый отсӧгъясыс уджалӧны; кӧйдыслы отсасьӧны?

Став кӧйдыслӧн сэтшӧм отсӧгъясыс коланторъяс. Найӧ отсалӧны кӧйдысъяслы разавны, ылӧджык шыбитчыны, лэбзьыны; найӧ отсалӧны кӧйдыслы кӧдзсьыны. Кыдзлысь, маклысь, йӧла турунлысь кӧйдыс кӧдзӧ тӧв. Морковлы отсасьӧны бара пемӧсъяс: сылӧн кӧйдысъяс веськалӧны пемӧсъяс гӧн бердӧ, кутчысьӧны, ляскысьӧны гӧн бердас, сэсся кӧнкӧ мӧдлаын пемӧсъяс ниртчигӧн гылӧдасны ӧшйӧм кӧйдысъяссӧ.

Сідзкӧ, отсӧгъяс кӧдзӧны быдмӧглысь кӧйдыс. Сы понда быдмӧгъяслӧн став кӧйдысныс оз гылавны «мам» бердас. Мукӧд кӧйдыссӧ кӧдзӧ тӧв, мукӧд кӧйдысъяссӧ кӧдзӧны пемӧсъяс, мукӧдыс ваӧн разалӧны ӧтар-мӧдарӧ. Яя небыд йӧртӧда кӧйдысъяс кӧдзсьӧны асланыс чӧскыдлунла пемӧсъяс отсӧгӧн. Йӧз, пемӧсъяс сёйӧны пув, пувлӧн кӧйдысыс кынӧм пытшкын оз сісьмы, ньӧти оз тшык. Кынӧмысь петӧм бӧрын пувлӧн кӧйдысыс вермӧ бара чужны. Сідзкӧ, йӧз, пемӧсъяс новлӧдлӧны ас кынӧмас кӧйдыс, кӧдзӧны, паськӧдлӧны.

Небыд кӧйдысйӧртӧд зэв уна пӧлӧс быдмӧгъяслӧн эмӧсь.

Сэтшӧмӧсь миян вотӧсным. Налӧн йӧртӧдыс ортсысяньыс тупкысьӧма вӧсньыдик кучиккодьӧн. Небыд яй пытшкас эмӧсь кӧйдысъяс. Кӧйдысъяс зэв посньыдикӧсь. Сэтшӧмӧсь: пув, чӧдлач, чӧд, пелысь, сэтӧр.

Льӧм ичӧтика торъялӧ наысь; сылӧн выліас кучик кодь, сэсся из кодь чорыд кыш, кыш пиас кӧйдыс пукалӧ.

Ӧмидзлӧн быттьӧкӧ ставнас тэчӧма посньыдик сэтшӧм льӧм кодь пувйысь.

Быд пув пытшкын ӧмидз тусьлӧн эм лы кодь кыш, кыш пиас кӧйдыс. Оз тусь вундам шӧри. Шӧрӧдыс кайӧ веськыд коккодь. Коккодь гӧгӧрыс небыдик чӧскыд яй. Ортсысяньыс небыд вылас пукалӧны посньыдик пемыд рӧма кӧйдысъяс. Озлӧн небыдыс артмӧ дзоридз пукасысь.

Яблӧклӧн яйыс дзоридз пукасысь жӧ артмӧ.

Небыд йӧртӧдъяс пытшкын эм уна сакар, юмовтор. Сійӧ юмовсӧ зэв ёна радейтӧны посньыдик быдмӧгъяс. Сійӧ быдмӧгъяс зэв унаӧн овмӧдчасны сэтшӧм небыд пытшкас; найӧ вывті посньыдӧсь, синнад найӧс он аддзы. Сэтшӧм посньыдик быдмӧгъяс — рокӧс гагъяс. Рокӧс гагъяс сакар пӧртӧны спиртӧ; сы понда небыдторъясыс пувлӧн, чӧдлачлӧн сісьмӧны, тшыкӧны. Сідзкӧ, тшыкӧмысь вотӧсъясӧс видзӧны — мед эськӧ найӧ оз вазавны, оз лямавны, мед кучиккодьныс некыт оз косяссьы. Кучиккодь потасъяс пыр вотӧс тусь пытшкӧ пырӧны сэтшӧм посньыдик быдмӧгъяс, рокӧс гагъяс. Сэтшӧм посни ловъя олысьясыс тшыкӧдӧны небыд торъяссӧ.

Ми сёям тшӧтш кушман вуж — кыз, яя вуж. Кушман паськалӧ, быдмӧ му пиын, артмӧ вӧсньыдик вужйысь. Кушман оз отсав быдмӧглы паськавны, разавны, сӧмын вердӧ быдмӧгсӧ.

Картупель тупыль му пиын жӧ артмӧ. Тупыль абу вуж. Сійӧ быдмӧг кок, кокыс паськалӧма — артмӧма тупыль. Тупыль миянлы сюрлывлӧ вужъяскӧд ӧтлаын. Позьӧ быдтыны тупыль кок йылын. Тупкӧй картупель кок джуджыд ящикӧн. Мыйкӧ дыра мысти картупель кок йылын артмас картупель тупыль.

Мыйла эськӧ картупель тупыль оз позь шуны вужйӧн? Мыйла сійӧс шуӧны паськалӧм тупыльӧн.

Бурджыка видзӧдлам картупель тупыльсӧ. Тупыль вылын эмӧсь посньыдик гуранкодьяс; сэтшӧм гуранъясас пукалӧны гарторъяс Сійӧ гарторъясысь петӧны коръяс.

Сідзкӧ, сійӧ кор чужтысь гар. Сэтшӧм гаръяс эмӧсь быд быдмӧг кок йылын. Сійӧ шусьӧ картупель синмӧн.

Вундӧй ӧти син картупель торкӧд, торйӧдӧй картупельысь, пуктӧй муӧ. Миян петас картупель ныр, бура быдмас. Му пытшкын тіян артмасны выль картупельяс, быдмасны вужъяс. Кор-кок ӧтлаын шусьӧны нырӧн. Зэв уна быдмӧглӧн эм сэтшӧм ныр: эмӧсь кокъяс, эмӧсь коръяс.

Мукӧд быдмӧгъяс быдмӧны ас ногӧн: ӧтиклӧн абу дзоридз, мӧдлӧн абуӧсь вужъяс.

Сэтшӧмӧсь тшакъяс, васа юрси, кӧчвӧнь.

Став быдмӧгъяссӧ со кыдз юклӧны:

Быдмӧгъяс

1. Вужъяӧсь.

дзоридзаӧсь (Йӧла турун).

дзоридзтӧмӧсь (Кӧчвӧнь)

2. Вужтӧмӧсь.

коръяӧсь (Нитш).

кортӧмӧсь (Тшакъяс, посни быдмӧгъяс).

3-ӧд адас. Быдмӧг ныр

Быдсяма быдмӧглысь коксӧ, коръяссӧ позьӧ шуны быдмӧг нырӧн. Быдсяма ныра быдмӧглӧн эмӧсь вужъяс. Сэтшӧм быдмӧгъяслӧн вужъяс артмӧмаӧсь, быдмӧны ас ногыс; коръяс, кок бара кайӧны, паськалӧны ас ногыс.

Пондам видлавны вужъяс.

Нетшыштам му пытшкысь сю вужнас. Сюлӧн вужъясыс разалӧны ӧтар-мӧдарӧ, ӧтилаын идзас бердас нин ставныс чукӧртчӧны, ӧтлаасьӧны. Сэтшӧм вужъяссӧ пондам шуны рос вужъясӧн. Пожӧмлӧн эм ӧти ыджыд, кыз юр вуж. Сійӧ юр вужсянь ӧтар-мӧдарӧ разавлӧны гӧгӧр содтӧс вужъяс, содтӧс вужъяс посньыдджыкӧсь юр вуж дорысь. Кушманлӧн, морковлӧн юр вужныс зэв кызӧсь, чӧрс кодьӧсь. Сёркнилӧн, галанлӧн нӧшта кызджык юр вужныс. Налӧн юр вуж ёна нюжалӧма. Сійӧ вӧсни помсяньыс разалӧны ӧтар-мӧдарӧ содтӧс вужъяс, кыз инас содтӧс вужъяс абуӧсь. Сэтшӧм вужъяс пондам шуны сёркни вужйӧн.

Юр вуж уна быдмӧглӧн вожавлӧ. Сэтшӧм вожавлӧм юр вужъяс овлӧны унджыкысь уна вося быдмӧгъяслӧн-пуяслӧн. Видзӧдлӧй лупа пыр (ыдждӧдысь стеклӧ пыр) вуж вылӧ. Вуж ставнас тупкысьӧма вӧсньыдик гӧнкодьясӧн.

Сэтшӧм гӧн бердас ляскысьӧмаӧсь му торпыригъяс, некыдзи торйӧдны он вермы. Сійӧ гӧнкодьяссӧ позьӧ весавны сӧмын мыськалӧмӧн. (серп.) Мыйла вужъяс вожавлӧны, разавлӧны ӧтар-мӧдарӧ? Мыйла вуж бердӧ ляскысьӧмаӧсь гӧн кодь.

Нетшыштам быдмӧг му пытшкысь — недыр мысти миян мутӧгыд быдмӧг кулӧ. Быдмӧг вермӧ быдмыны сӧмын му бердӧ кӧртасьӧмӧн, му пытшкӧ вужъяс сюйӧмӧн. Сідзкӧ быдмӧглы колӧ ёна кутчысьны му бердӧ, колӧ видзчысьны нетшыштӧмысь, вештӧмысь, кыскыштӧмысь. Сы понда быдмӧгъяслӧн вожавлӧны, разавлӧны вужъяс быд пельӧсӧ, мед вужъяс чорыда кутісны му бердын быдмӧгӧс. Ыджыд быдмӧгъяслы колӧ ёнджыка кутчысьны: мед эськӧ тӧв оз вермы шыбитны, нетшыштны вужнас быдмӧгӧс. Сы понда пуяслӧн (пожӧм, кыдз пу, коз пу) вужъясыс зэв ёна разавлӧны. Сёркнилӧн этша вужйыс, посньыдӧсь, омӧля разавлӧны, паськавлӧны.

Сідзкӧ, вужъяс отсалӧны быдмӧглы кутчысьны му бердӧ.

Пондылам видлавны посньыдик гӧнъяссӧ вуж бердысь. Мукӧддырйи ӧткӧн, зэв унаысь гоз-мӧдӧн гӧнъяс кутӧны му торпыриг. Сідзикӧн став гӧнъяс шамыртӧмаӧсь му торпыригъяс.

Гӧнъяс, тӧдӧмысь, отсалӧны быдмӧглы чорыдджыка кутчысьны му бердӧ. Сійӧ отсалӧм кындзиыс гӧнъяслӧн эм мӧд зэв ыджыд удж. Лоӧ видлыны бурджыка торйӧн гӧнъяс — сэки сӧмын позьӧ аддзыны налысь уджсӧ.

Видлавны пондам ыдждӧдан стеклӧ пыр. Быд гӧн идзас кодь. Дорыс сэтшӧм идзаслӧн зэв вӧсньыдик, пытшкыс кутшӧмкӧ сук нисьӧ кизьӧрӧн тырӧма. Позьӧ вӧчны ыджыдджык зеп гӧн кодь кӧлуйысь. Зеп пытшкӧ кисьтам ва, сэсся лэдзам юмов (сакара) ва пытшкӧ, мед доръяс вомӧныс ваыс оз пыр. Миян зеп пытшкын ва пондас содны, регыдик мысти лоӧ юмов. Миян зепным быттьӧ нёнялӧ, кыскӧ ас пытшкас юмов васӧ. Сэтшӧм видлӧм позьӧ лӧсьӧдны сола ва пытшкын. Зеп нёнялас ас пытшкас гӧгӧрса сола васӧ. Позьӧ кисьтны зеп гӧгӧр клей, кольк едждӧг. Сэки миян зепным найӧс оз нёняв.

Босьтам кукань гадь. Кисьтам сы пытшкӧ ва. Гӧгӧрыс дозйӧ позьӧ кисьтны юмов (сакара) ва, сола ва. Мыйкӧ дыра мысти гадь пиын ваыс лоӧ юмов, либӧ сола.

Пондам ӧні сола васӧ ньӧжйӧникӧн шонтӧмӧн руӧ пӧртны. Ва пондас руӧн вылӧ кайны, лэбзяс. Миян доз пыдӧсӧ кольӧны посньыдик зэв лӧсьыдик кубӧ тэчӧм совпыригъяс. Сійӧ кубикъяс совлӧн шусьӧны кристаллъясӧн.

Клей, кольк едждӧг косьмӧмӧн ми кристаллъяс огӧ вермӧй вӧчны: найӧ оз артмыны кристаллъяснас.

Кукань гадь пыр вермӧны пырны кристалла кӧлуйяс. Кристаллӧн артмытӧм кӧлуйяс гадь пыр пырны оз вермыны. Сы понда кольк еджыд оз вермы пырны кукань гадь пыр.

Сідзикӧн моз уджалӧны вужбердса гӧнъяс. Найӧ ортсысь, му пытшкысь нёнялӧны быдсяма кристаллӧн артмысь кӧлуйяссӧ. На пытшкын эм кизьӧр; сійӧ кизьӧрысь кристаллъяс оз артмыны. Сы понда найӧ оз лэдзны петны аспытшса колан кизьӧрсӧ.

Сотам кутшӧмкӧ быдмӧг. Пӧимсӧ пондам тӧдмавны. Миянлы пӧим пытшкысь сюрӧны став му пытшкӧс кӧлуйясыс.

Сідзкӧ вужпомса гӧнъяс нёнялӧны му пытшкысь аслыныс колан кӧлуйяссӧ.

Налӧн сійӧ удж. Гӧнъяс юкталӧны, вердӧны быдмӧгӧс, нёнялӧны му пытшкысь быдмӧглы колан сёянторъяс. Мед бурджыка вермасны му пытшкысь нёнявны гӧнъяс гӧгӧр шамыртӧны му торпыригъяс. (Видзӧдӧй серпас).

Омӧля паськӧдчӧмӧн вужъяс зэв эськӧ ӧдйӧ нёнялісны быдмӧг гӧгӧрысь став сёянторсӧ, нинӧмӧн эськӧ лои водзӧ пӧткӧдчыны. Сы понда вужъяс ёна разавлӧны, паськӧдчӧны, уна пельӧ вожавлӧны. Сідзи паськӧдчӧмӧн вужъяс паськыда вермӧны нёнявны му пытшкысь колан сёян кӧлуйяс. Вужъяс разавлӧны, веськалӧны быд пельӧсӧ, гӧнъяснас шамыртӧны му торпыригъяс. Сідзикӧн вуж помлы ньӧжйӧникӧн колӧ ӧтарӧ мунны, корсьны выльысь бурджыкинъяс. Мед вуж помыс оз тшык выль инъяс корсигӧн, вуж йылын эм тупкодь, кепыськодь. Сійӧ тупкодьсӧ пондам шуны вуж кепысьӧн (серпас).

Вуж кепысь пукалӧ вуж помын. Мукӧд инын вужлӧн сэтшӧм кепысьыс абу.

Сійӧ кепысь серти позьӧ тӧдмавны вужъяс. Мукӧд мупытшса быдмӧг юкӧнъяслӧн сэтшӧм кепысьыс помасигас абу. Сэтшӧм быдмӧг юкӧныс абу вуж, сійӧ вужкок.

Вужкокӧн шуӧны му пытшкын олысь быдмӧг кок. Сэтшӧм вужкокъясыс эмӧсь зэв уна пӧлӧс быдмӧгъяслӧн.

Вуж вылысь некор ті онӧ аддзӧй гаръяс, вужкок вылын гаръяс эмӧсь. Сійӧ вужкокпомса гаръясысь вермас быдмыны быдса быдмӧг. Мукӧддырйи мувывса быдмӧг нырыс нетшыштчас, кулӧ; сэки выль быдмӧг мыччысьӧ, вужкок гарйысь петӧ. Сідзикӧн мукӧд быдмӧгыс вермӧ овны зэв дыр (лудік турун). Найӧ унаысь кувлӧны, сэсся вужкокысь бара быдмӧны, водзӧ паськалӧны. Унаысь вужкок быдмас зэв кузя, помыс быдмӧгсянь ылӧ мунас. Сэки помсьыс бара кайӧ быдмӧг. Сідзкӧ вужкокъяс оз лэдзны быдмӧглы дзикӧдз кувны, найӧ отсалӧны разавны, паськӧдчыны быдмӧглы.

Ми мукӧд быдмӧгъяслы отсалам быдмыны, овны, паськавны: киськалам, вердам найӧс (куйӧдалам мусӧ), небзьӧдам посньӧдлам налы му, кӧдзам. Му вылын зэв уна мӧд пӧлӧс быдмӧгъяс. Налы некод оз отсав. Сэтшӧм быдмӧгъяслы аслыныс лоӧ корсявны став коланторсӧ, налы му некод оз куйӧдав, оз небзьӧд. Сы понда сэтшӧм быдмӧгъяслӧн вужъясыс зэв ёнӧсь (чорыда му бердӧ кутчысьӧмаӧсь), зэв уна вожаӧсь, уналӧн вужъясныс ёнмӧны, чорзьӧны, лоӧны пу кодьӧсь. Сёркнилӧн, кушманлӧн вужъясыс кызӧны, омӧля вожавлӧны, оз чорзьыны. Налы нинӧмла ёна паськӧдчыны, нинӧмла ёна чорзьыны: найӧс морт радейтӧ.

Сэтшӧм кыз, небыд, яя вужъясыс чӧскыдджыкӧсь радейттӧм быдмӧгъяс вужъяс дорысь. Сы понда мортыд ёна гӧгралӧ, радейтӧ, отсалӧ быдмыны колан быдмӧгъяслы.

Босьтӧй видлӧй кык пӧлӧс быдмӧглысь вужъяссӧ: нетшыштӧй град вылысь морков, сэсся борйысь вужнас перйӧй гӧньӧ. Морков вуж ыджыд, кыз, яя, чӧскыд; гӧньӧ вуж ичӧтик, омӧлика юмов кӧра, пуӧсь (вуж пытшкыс чорыд). Зэв уна быдмӧгъяслӧн (йӧла турун, лапкор) му бердсянь разалӧны коръясыс. Мукӧдлӧн (унджык быдмӧгыслӧн) эм кок, кок бердӧ быдмӧны коръяс.

Идлӧн, рудзӧглӧн, зӧрлӧн, ситурунлӧн, пырейлӧн эм зэв кузь кок — идзас. Идзас пытшкыс тыртӧм, гоз-мӧдлаын эмӧсь вежӧсъяс, весьтӧдыс идзасыс вежӧсъяс кызджык — йӧзви. Йӧзвияс костас идзасыс веськыд, ӧткызта кодь. Рудзӧглӧн мукӧддырйи идзасыс овлывлӧ 2 метр кузя, мортысь кузьджык. Унаысь пырей быдмывлӧ морт кузя. Сідзкӧ, налӧн идзасныс зэв ёнӧсь, вермӧны кутны ас йылас коръяс, шепъяс.

Анькытшлӧн, таглӧн кокныс вӧсньыдӧсь, омӧльӧсь — оз вермыны кутны ассьыс тушасӧ. Найӧ гартчӧны мӧд быдмӧг гӧгӧр. Унаысь анькытш му вылӧ чуткалӧны ньӧръяс. Анькытш кайӧ вывлань, кутчысялӧ бедьясас. Таглы чуткалӧны таг ёсьяс; таг ёсь гӧгӧр гартчӧмӧн таг нюжӧдчӧ вывлань. Му вылын зэв унаысь быдмӧ гартчантурун; сійӧ кайӧ вывлань, идзас кузя каттьысьӧмӧн. Сэтшӧм гартчысь, каттьысьысь быдмӧгъяс овлӧны зэв кузьӧсь. Тагйыд нюжӧдӧмӧн 6‒7 метр лоӧ; шоныдінъясын эмӧсь гартчысь быдмӧгъяс 100‒200 метрӧдз.

Сэтшӧм гартчысь быдмӧгъяслӧн эмӧсь отсӧгъяс: мукӧд вожъясыс пӧрӧмаӧсь вугыркодьӧ, найӧ отсалӧны каттьысигӧн кутчысьны. Сэтшӧм отсӧгъяс эмӧсь таглӧн.

Гырысь пуяслӧн коксьыс артмӧ кузь, веськыд, кыз гум. Пожӧмъяс уна быдмӧны 15‒20 метрӧдз. Мукӧддырйи дін бердӧдыс овлӧны метрысь паськыдджыкӧсь. Пармаын козъяс овлӧны пожӧмысь кузьджыкӧсь, 20‒30 метрӧдз. Америкаын овлывлӧны 10 метр кызта пуяс.

Пуяслӧн гумъясыс веськыда сулалӧны. Пуяс кындзи зэв на уна быдмӧгъяс эмӧсь веськыд сувтса кокаӧсь (няньяс, турунъяс). Мукӧд быдмӧглӧн кокыс небыд — найӧ каттьысьӧны, гартчӧны (анькытш, шыргӧридз, таг). Эмӧсь куйлысь, кыскасян кока быдмӧгъяс; сэтшӧм кокъяс овлӧны нявдалӧн, ӧгуречлӧн, турипувлӧн.

Озлӧн сэтшӧм кыскасьысь мубердса кокыс бара аслысногӧн олӧ. Йӧзвиас оз коклӧн коръясыс абу — эмӧсь посньыдик веж килькодьяс. Сэтшӧм кильяс улас эмӧсь гаръяс. Сійӧ гаръяссьыс му бердын куйлігӧн мыччысьӧны посньыдик вужторъяс, пырӧны му пытшкӧ. Вывлань сы весьтын мыччысьӧны выль коръяс. Сідзикӧн вермӧ быдмыны дзик выль быдмӧг. Куйлысь кок бара водзӧ нюжӧдчӧ; бара вужъясьӧ, бара быдмӧ выль оз поз. Сідзикӧн уна быдмӧгъяс паськӧдчӧны, разӧдчӧны. Сэтшӧм му вывті кыскасьысь кокыс вужкоккӧд ӧткодь. Вужкок мунӧ му пытшті, оз кок — му вывті. Найӧ кыкнаныс отсалӧны быдмӧглы разӧдчыны. Мукӧд вужкокъяс помын артмӧны тупыльяс, сэтшӧм тупыльяс ми тӧдам картупельлысь.

Быд картупель тупыль помын эмӧсь кымынкӧ гар — синъяс. Быд картупель синмысь вермас лоны ыджыд быдмӧг — петас ныр, мыччысьӧны вужъяс.

Мыськалӧм картупель тупыльтӧ кольӧй 4—5 лун кежӧ шонді водзӧ — тіян картупель тупыльныд сэк кості вежсяс.

Вуж миян паськавлӧ, вожавлӧ, разалӧ ӧтар-мӧдарӧ; сэтшӧм паськавлӧмыс вужлы колӧ — чорыдджыка быдмӧг кутчысяс муӧ, унджык вермас корсьны сёян. Видзӧдлам кок йылӧ. Кок миян сідзикӧн жӧ паськавлӧ, вожавлӧ. Колӧ тӧдмавны мыйла быдмӧг кок вожавлӧ.

Кок йылын унджык быдмӧглӧн пукалӧны коръяс, гаръяс, дзоридзьяс. Тупкӧй быдмӧглысь коксӧ да коръяссӧ муӧн: быдмӧг кулӧ.

Сувтӧдӧй быдмӧг стеклӧ доз пиӧ — мед быдмӧг дінӧ оз веськав сынӧд. Киськалӧй кӧть энӧ — миян быдмӧг кулӧ. Быдмӧгыд пӧдӧ.

Сідзикӧн жӧ пӧдам эськӧ ми доз пиын.

Сідзкӧ сынӧдтӧг быдмӧг овны оз вермы — пӧдӧ. Вӧлӧмкӧ быдсяма быдмӧг лолалӧ.

Сюйӧй кутшӧмкӧ быдмӧг пемыд гӧбӧч пельӧсӧ. Быдмӧг пондас кельдыны, вӧснялас, сэсся ньӧжйӧникӧн дзикӧдз кулӧ. Позьӧ сэки киськавны, позьӧ сынӧд лэдзны — быдмӧг кулӧ. Мортӧс видз тшыгйӧн — морт омӧльтчас, кельдӧдас, сэсся кок йывсьыс усьӧ — тшыгла кулӧ. Сідзикӧн, быдмӧг лолалӧ; быдмӧглы колӧ сёян. Шондітӧг быдмӧг тшыглы кулӧ. Шонді колӧ быдмӧг сёйигӧн, шондітӧг быдмӧг оз вермы сёйны.

Сы понда быдмӧгъяслӧн разалӧны ӧтар-мӧдарӧ вожъяс быдмӧг паськӧдчӧмӧн бурджыка вермӧ корсьны шонді югӧръяс, пышйӧ пемыдысь. Сійӧ паськӧдчӧмнас быдмӧглы кокньыдджык лолавны, сёйны, корсьны сӧстӧм сынӧд. Паськыд коръялы, тӧдӧмысь, бурджык; паськыд корйыд ёнджыка веськалӧ шонді югӧр улӧ, вермӧ нёнявны унджык сӧстӧм сынӧд. Сы понда унджык быдмӧглӧн коръясыс паськыдӧсь, лаптаӧсь.

Кор лаптыс быдмӧглӧн овлӧ зэв уна пӧлӧс.

Сэсся корлӧн эм коккодь — кор за. Кор лаптыс пукалӧ кор за помын, унаысь овлӧны затӧм коръяс: найӧ пукалӧны быдмӧг кок йылын, быттьӧкӧ ляскысьӧмаӧсь быдмӧг кок бердӧ. Сэтшӧм коръяссӧ шуӧны пукса коръясӧн. Мукӧд корлӧн заыс паськалӧма, шамыртӧма быдмӧг коксӧ. Шамыртан жӧ корлысь пондам шуны шамыртӧгӧн. Уна быдмӧглӧн кор за бердын овлывлӧны посньыдик корторъяс (серпас).

Сюлӧн корйыс абу паськалӧма, сылӧн нюжалӧма, векньыд; пожӧмлӧн коръясыс ем кодьӧсь. Козлӧн, ньывлӧн емъясыс бара асногаӧсь дженьыдджыкӧсь пожӧм ем дорысь. Векньыд коръяса быдмӧглӧн корйыс унджык овлывлӧ паськыд коръя быдмӧг дорысь. Этша коръяснад векньыд коръяса быдмӧгъяс оз вермыны бура сёйны, лолавны. Коръясыд овлӧны зэв уна пӧлӧс: паськыд, гӧгрӧс, кузьмӧс, кузь, векньыд, посньыд. Ӧти пӧлӧс быдмӧгъяслӧн коръясыс овлӧны унджыкысь ӧткодьӧсь. Унаысь ӧти кор серти позьӧ тӧдмавны быдмӧгӧс. Велӧдчӧм йӧз сідзикӧн вӧчӧны: найӧ кор серти (кор, дзоридз) тӧдмалӧны быдмӧгӧс, быдмӧглысь оланінсӧ. Найӧ чукӧрталӧны быдмӧгъяс вужнас, корнас, кокнас, косьтӧны кабала костын, гижалӧны сылысь быдманінсӧ, тӧдмалӧны нимсӧ.

Сідзикӧн велӧдчӧм йӧз тӧдмалісны — кӧні кутшӧмджык быдмӧгъяс быдмӧны.

Унаысь, колігӧн коръяс вежласьӧны; коръясысь артмӧ мӧд пӧлӧс отсӧг быдмӧглы. Анькытшлӧн коръясысь артмӧмаӧсь крукыльяс; крукыльяс отсасьӧны каттьысьны. Уна быдмӧгъяслӧн коръяс пӧрӧны ёсьясӧ. Мый понда сэтшӧм вежласьӧмыс?

Ёсьясӧн, емкоръясӧн быдмӧг дорйӧ асьсӧ пемӧсъясысь, дорйӧ став ассьыс олӧмсӧ. Быд быдмӧглӧн эмӧсь сэтшӧм кодь отсӧгъяс; мукӧд быдмӧглӧн зэв уна кӧйдыс, ёна быдмӧ разӧдчӧ: ӧти кулі, кодкӧ вияс — мӧд кольӧ быдмыны. Маклӧн кӧйдыс зэв уна, му вылын быдмӧ зэв уна кӧйдыса тӧрича — нетшкӧны, нетшкӧны, нетшкӧны, а помӧдз нетшкыны шоча вермылӧны. Вывті кӧйдыса быдмӧгъяслы гоз-мӧд кӧйдысысь бара на каяс быдмӧг. Мукӧд быдмӧглӧн эмӧсь бара вужкокъяс; быдмӧгыс кулӧ, вужкокысь бара на выль быдмӧг каяс, бара на быдмӧг дзикӧдз оз кув. Мукӧд быдмӧглӧн кӧйдыс помас эмӧсь бордкодьяс. Бордкодьяс отсалӧны разавны паськӧдчыны быдмӧглы. Эмӧсь крукыля кӧйдысъяс; сэтшӧм кӧйдыса быдмӧгъяслы отсалӧны разӧдчыны пемӧсъяс. Эмӧсь кӧйдыс шыблалысь быдмӧгъяс; налӧн кӧйдысыс ылӧ чеччыштӧ быдмӧгысь. Чӧскыд кӧйдысйӧртӧда быдмӧгъяс бара, ёна разӧдчӧны; налысь кӧйдысйӧртӧдъяс сёйӧны пемӧсъяс. Пемӧс кынӧмысь петӧм бӧрын кӧйдыс бара на вермӧ чужны.

Сэтшӧм отсӧгъясыс быдмӧглӧн олӧм вӧсна. Став ловъя венсьӧны дугдывтӧг аслас пиян олӧм вӧснаыс. Быдмӧгъяс со кымын пӧлӧс отсӧг лӧсьӧдӧмаӧсь венсигмозыс. Некутшӧм ловъятор оз кӧсйы вошны му вылысь. Быдӧнлы окота нюжӧдны ассьыныс, ас челядьлысь, сэтшӧм пӧлӧс ловъялысь олӧмсӧ нюжӧдны. Быдмӧгъяс, пемӧсъяс, морт олӧм вӧсна венсигмоз олӧны; найӧ дугдывтӧг пессьӧны, быдӧн кӧсйӧ аслыс паськыдджыкин босьтны. Став ловъялӧн олӧмныс венсьӧм.

Мукӧд пемӧсъяслы морт отсалӧ: вердӧ, юкталӧ, радейтӧ. Сэтшӧм пемӧссӧ он кӧ понды вердны — регыд кулӧ: велалӧма дась лӧсьӧдӧм вылын овны, ачыс перйыны оз нин куж.

Уна во ӧти пӧлӧс пемӧс вердӧй, юкталӧй, уджтӧг видзӧй — сійӧ пемӧс ёнмас, ёнӧсь лоӧны сылӧн челядьясыс, сэсся дыр мысти найӧ пондасны кулавны, вошны. Венсьытӧм, уджавтӧм олӧм найӧс виӧ.

Венсьытӧг, уджтӧг, ловъяторъяс дыр оз овны. Став венсьысь, став уджалысь (вынысь уджалысь) ёнмӧны, вынныс налӧн содӧ, найӧ кузьджык нэмаӧсь, сэтшӧм ловъяторъяс ёнджыкӧсь. Сідзикӧн уджалысь, венсьысь ловъяторъяс ас уджнас сӧмын отсалӧны аслыныс, отсалӧны аслас челядьыслы. Найӧ бурмӧдӧны, зільмӧдӧны, ёнмӧдӧны асьнысӧ, ёнмӧдӧны, зільмӧдӧны ассьыныс челядьсӧ.

Неважӧн ми удитім тӧдмавны уна пӧлӧс быдмӧг нин. Миян став видлалан быдмӧгъяслысь арын бур босьтӧны: кодлысь кокъяссӧ, кодлысь коръяссӧ, кодлысь кӧйдыссӧ. Уна быдмӧглысь арын перйӧны вужкок (картупель). Арын миян вотӧны тшак. Найӧс ми эгӧ на удитӧй тӧдмавны. Видзӧдлам тшакъяс вылӧ.

Мый эм тшакъяслӧн — вужъяс, кок, кор, кӧйдыс, кӧйдысйӧртӧд? Кутам тӧдмавны.

Нетшыштӧ гӧрд гоб, еджыд гоб. Найӧ ӧткодьӧсь. Налӧн эм кызкодь кок, паськыд юр. Гӧрд гоблӧн юрыс мича гӧрд рӧма. Чегам шӧри тшаклысь юрсӧ. Ортсысянь, выв дорсяньыс тшак юр вевттьысьӧма вӧсньыдик кучикӧн. Мукӧд тшаклысь сійӧ вылыс кучиксӧ зэв кокньыд кульны. Миян масленик кульӧны, сэсся вӧлисти косьтӧны. Кучик улын эмӧсь кык шлап: тшак яй, пиньяс. Тшак пиньяс эмӧсь гобъяслӧн, маслениклӧн. Быд пинь аслыспӧлӧс вӧсньыдик трубка; трубка ортсы помнас мулань восьса. Улысяньыс тшаклӧн быттьӧ эм зэв уна розь. Сійӧ розьяс — трубка пом розьяс. Мукӧд пӧлӧс тшакъяслӧн пиньяс абу сэтшӧмӧсь. Нетшыштӧй кутшӧмкӧ солалан тшак — ельдӧг, ягсер. Налӧн трубкаяс пыдди эмӧсь вӧсньыдик ёсь дорыша дзавкодьяс. Дзавъяс разалӧны шӧрсяньыс. Сэтшӧм дзавъяс кодь пиняӧсь став понтшакыс.

Ньӧжйӧникӧн омӧльджыка тракӧдӧмӧн вундӧй пӧрысь ягсер юр, пуктӧй улыс діннас еджыд кабала вылӧ дай кольӧ чӧв куйлыны. Босьтӧй 3‒4 час мысти кабала вылысь тшак юр. Тіян кабала вылад коляс тшак юрлӧн улысдор чужӧмыс. Быд пинь-дзав весьтӧ кабала вылӧ кольӧма посньыдик бус. Пӧльыштӧй бус вылӧ — тіян став бусыс лэбзяс.

Босьтам ыдждӧдан стеклӧ, пондам бус видлавны. Быд бустор вӧлӧма йӧртӧд кодь. Гӧгӧрыс йӧртӧдлӧн эм кытш. Кытш пытшкас югыд ма кодь кизьӧр. Сю тусь пытшкысь ми аддзылім едждӧг, миян вӧлі чужтӧс, тшак бус пиын абу некутшӧм едждӧг, абу некутшӧм чужтӧс. Сэтшӧм бусыс тшакъяслӧн вӧлӧмаӧсь кӧйдыс пыдди. Позьӧ ӧти воӧ том вылысь став тшаклысь вундыны юръяс; сідзикӧн вӧчӧмӧн мӧд воас ньӧти тшак оз быдмы, либӧ зэв шоч лоӧ. Тшак буссӧ шуӧны спораясӧн. Миян кабала вылад киссьӧма, вӧлӧм, тшак спораяс. Сійӧ спораяс отсалӧны, вӧлӧм, тшаклы разӧдчыны, паськӧдчыны. Ичӧтик тэльӧбӧн перъям ставнас тшаксӧ. Улыс помсӧ коклысь ньӧжйӧникӧн мыськалам. Миян мездысясны зэв уна вӧсньыдик юрсикодьяс. Сэтшӧм юрсикодьяс ми аддзылім нин вужъяс помысь. Тшак юрсияс оз позь шуны вужъясӧн. Вужъяс сэтшӧм вӧсньыдӧсь оз вермыны лоны. Тайӧ коймӧд юкӧн нин тшаклӧн. Сійӧ юкӧнсӧ пондам шуны тшак вужйӧн. Оз ков вунӧдны — тшак вуж абу быдмӧг вуж. Тшак вуж артмӧма сӧмын зэв вӧсньыдик юрсиясысь. Мукӧд быдмӧгъяслӧн юрсияс быдмӧмаӧсь вуж бердӧ; тшаклӧн юрсияс быдмӧмаӧсь веськыда кок бердас. Сійӧ юрсияснас тшак перйӧ му пытшкысь аслыс сёян, юрсияс нёнялӧны сёянторъяс. Позьӧ тшак нетшыштны му пытшкысь вужнас, став юрсинас; сэки важинӧ тшак оз нин быдмы. Лӧсьыда нетшыштӧмӧн позьӧ тшак вужсӧ му пытшкӧ кольны. Сэки тшак вужйысь, тшак юрсиясысь бара на выль тшак быдмӧ. Сідзкӧ, тшак петӧ мупытшса юкӧнысь, тшак вужйысь. Тшаклӧн кокыс, юрыс льӧм пу йылын льӧм быттьӧ. Быдмӧгыс тані тшак вуж; кокыс, юрыс быдмӧглы содтӧдъяс. Льӧм пытшкын эм кӧйдыс; тшак юр пиын некутшӧм кӧйдыс абу; тшак пиньяс пытшкын эмӧсь сӧмын спораяс. Кӧйдыслӧн эмӧсь едждӧг, чужтӧс. Споралӧн едждӧг, чужтӧс абуӧсь. Сійӧн найӧ зэв ёна торъялӧны. Сідзкӧ, тшаклӧн кокыс, юрыс кӧйдысйӧртӧд пыдди олӧны; юр пытшкын эмӧсь спораяс — спораяс кӧйдыс моз жӧ отсалӧны разӧдчыны, паськӧдчыны быдмӧглы.

Льӧм пу йылӧ ӧшйӧма, бур воӧ зэв уна льӧм. Тшак вуж помӧ унаысь зэв уна тшак жӧ быдмӧ. Видзӧдлӧй ельдӧглысь быдмӧмсӧ: мед вылын пӧрысь ельдӧг, кок бердас пӧрысь ельдӧг улын томджык, ичӧтджык ельдӧг, сы улын нӧшта том. Унаысь медулыс ельдӧгыс зэв ичӧтик, ӧдва тыдалӧ. Бур чӧскыд тшак вотігӧн оз ков нетшкыны тшактӧ вужнас, колӧ лӧсьыда чегны либӧ пуртӧн вундавны. Лёк, регыд вермас тшак помасьны. Позьӧ тшактӧ вужнас перйыны, мӧдлаӧ пуктыны, куйӧда инӧ (тшакъяс куйӧда небыд зэв ёна радейтӧны). Тшакъяс муысь перйӧны сёянторъяс сісьманторъясысь, сы понда тшакъяслы колӧ куйӧда му. Уна дона пӧлӧс тшакъяс ветлӧдлӧны му пасьталаыс. Найӧс вуджӧдалӧны ӧтарысь мӧдарӧ шоныд, бур муа ящикъясӧн.

Пуктӧй шоныдінӧ нянь; лун-мӧд мысти няньыд тіян баксялас. Ырӧш, чужва унаысь баксявлӧны; сэки бакыс вевттьӧ ставнас, дозйысь ырӧшсӧ. Пондам видлавны баксӧ ыдждӧдан стеклӧӧн. Вӧлӧмкӧ, миян бакным тшак вуж кодь жӧ (серпас).

Сійӧ баксьыс, тшак вужсьыс вӧсньыдик кок йылын кайӧны, мыччысьӧмаӧсь гӧгрӧс, сяр кодь юраяс. Сяр кодь юръясыс бӧрынджык потласьӧны, на пытшкысь киссьӧны спораяс. Бак спораяс миян гӧгӧр сынӧдын дугдывтӧг лэбалӧны, кытшлалӧны, уль инӧ пуксьӧны ляскысьӧны. Сы понда оз позь кольны некутшӧм уль сёянтор бура вевттьытӧг. Нянь вылӧ спораяс пуксясны, шоныдінын спораысь зэв регыдӧн артмӧ веж бак.

Видлалам дырджык стеклӧ пыр бакнымӧс. Некысь ми ог аддзӧй коръяс, быдмӧг кок, вужъяс, дзоридзьяс. Эм тані тшак вӧсньыдик кок, кок йылас юр; тшак кындзи эм тшак вуж (эн сорлалӧй быдмӧг вужкӧд).

Видлалыштім тшакъяс. Ӧні ичӧтика видлалыштам мӧд пӧлӧс быдмӧгъясӧс, нитшъяс. Нитшлысь огӧ ми аддзӧй некутшӧм вуж, огӧ аддзӧй дзоридзьяс. Нитшлӧн эмӧсь сӧмын коръяс.

Нетшыштам вужйыв нитш китыр, бӧръям став пытшсьыс медбур, ён нитш сисӧ, пондам видлавны ыдждӧдан стеклӧ улын. Кок йылас помланьыс эмӧсь зэв уна посньыдик гӧнторъяс, посньыдик, вӧсньыдик ситоръяс. Сійӧ ситоръяснас нитш вывлань тувкнитӧма вӧсньыдик ем кодь за; за йылын пукалӧ ичӧтик дозтор.

Сійӧ засӧ (серпас) дозторйыскӧд миян шуӧны ошкаллянӧн.

Ошкаллян пытшкын, доз пытшкас пукалӧны спораяс. Ошкаллянпытшса спораяс дзик тшак спораяс кодьӧсь.

Спораясӧн разӧдчысь, паськӧдчысь быдмӧг зэв уна; налӧн некор оз овлы дзоридз, налӧн некор оз овлыны кӧйдысъяс. Найӧс пондам шуны спораа быдмӧгъясӧн.

Мукӧд спораа быдмӧгъяслӧн абу вуж (тшак, нитш). Сэтшӧм быдмӧгъяссӧ кокньыд велӧдны, найӧ лӧсьыда тэчӧмаӧсь. Эмӧсь мӧд пӧлӧс спораа быдмӧгъяс — лудіктурунъяс. Лудіктурунлӧн эмӧсь вужъяс, эмӧсь коръяс.

Лудіктурун разӧдчӧ спораясӧн жӧ. Сылӧн спораяс бара ас ногыс артмӧны. Увладорас лудіктурунлӧн эмӧсь вужъяс, эм вужкок, эм кок, коръяс; сылӧн оз овлыны сӧмын дзоридзьяс. Сы понда лудіктурун шусьӧ дзоридзтӧм быдмӧгӧн.

Неважӧн ми уна быдмӧг нин видлалім. Налысь ми аддзылім вужъяс, кок, коръяс, дзоридзьяс. Сы понда спораа быдмӧгъяс торйӧн видлалӧны, велӧдӧны.

Мукӧд спораа быдмӧгъяс зэв посньыдӧсь — найӧс оз позь ыдждӧдан стеклӧтӧг аддзыны. Сэтшӧм посньыдик быдмӧгъяс дзик спораяс кодьӧсь. Спора моз налӧн ӧти йӧртӧд гӧгӧр вӧсньыдик кыш. Кыш пытшкас эм лювъялысь уль кольк еджыд кодь кизьӧр. Сійӧ кизьӧрсӧ шуӧны протоплазмаӧн. Кыш пытшкын протоплазма кындзи эм нӧшта йӧртӧд ва. Протоплазма шӧрын быд йӧртӧд пытшкын овлывлӧ гӧгрӧс сьӧмӧс. Ставсӧ ӧтлаын — кыш, ва, протоплазма, сьӧмӧс, — ми пондам шуны йӧртӧдӧн. Вундам зэв лэчыд пуртӧн вӧсньыдик быдмӧгтор (сю, пожӧм, нитш), пуктам видлавны ыдждӧдан стеклӧ улӧ. Миян быдмӧгным, вӧлӧм, ставнас тэчӧма сэтшӧм йӧртӧдысь. Позьӧ сэтшӧм вундас вӧчны кутшӧмкӧ пемӧс вомӧн, босьтам нидзув. Вӧлӧмкӧ, нидзув ставнас жӧ тэчӧма посньыдик йӧртӧдысь. Му вылад (ваын нӧшта уна) зэв уна ӧти йӧртӧда быдмӧгъяс, ӧти йӧртӧда пемӧсъяс. Найӧс ловъяторъяс пытшкысь медкокньыд велӧдны, тӧдмавны.

Мукӧд быдмӧгъяслӧн (сю, пожӧм, нитш) зэв уна йӧртӧд. Гырысь ловъя пемӧсъяс уна йӧртӧдысь жӧ тэчӧмаӧсь.

Шузьӧдчан шоммӧдан гагъяс — ӧти йӧртӧда спора быдмӧгъяс. Мукӧд сэтшӧм быдмӧгыс (серпас) зэв уна омӧль вермӧ мортлы вӧчны. Уна быдмӧгъяс висьмӧдӧны мукӧд гырысь быдмӧгъясӧс, пемӧсъясӧс, йӧзӧс. Сэтшӧм посньыдик ӧти йӧртӧда быдмӧгъяс веськалӧны яй пытшкӧ, висьмӧдӧны. Биа висьӧм, лудӧм дай зэв уна пӧлӧс висьӧмъяс эмӧсь сэтшӧм посньыдик ловъя вӧснаыс. Сэтшӧм посни ловъяторъяссӧ шуӧны бактерияясӧн.

Мукӧд бактерияяс бара ыджыд бур вӧчӧны. Анькытш вуж помын чукӧрын олӧны посньыдик ловъя бактерияяс. Найӧ отсалӧны пӧткӧдчыны анькытшлы, дай мусӧ бурмӧдӧны, озырмӧдӧны коланторъясӧн.

Сэтшӧм бактерияяссӧ ӧні пондісны разӧдны, кӧдзны муяс вылӧ.

Овмӧдчӧны найӧ зэв бура анькытш вуж бердӧ; олӧны аслыспӧлӧс тупылькодь пытшкын. Унаысь анькытш вуж помысь сюрлывлӧны сэтшӧм посньыдик корӧгторъяс, сэтшӧм корӧгтор пытшкас олӧны му бурмӧдысь бактерияяс.

4-ӧд юкӧн. АРСЯ ГӦРӦМ

1-а адас. Мыйла муяс гӧрӧны?

Кӧдзтӧдзыд дядьӧ войдӧр мусӧ гӧрӧ. Мыйла дядьӧыс гӧрӧ, аслыс содтӧ сьӧкыд удж? Мыйла гӧртӧм му вылӧ оз кӧдзны? Турунъяс быдмӧны кӧдзтӧг, вӧрын быдмӧны быдсяма пуяс, гашкӧ, няньыд тшӧтш быдмас, гашкӧ, оз и ков гӧрны?

Унаысь кӧдзтӧм, гӧртӧм му шӧрын быдмӧны гоз-мӧд шеп сю. Нетшыштӧй сэтшӧм сюсӧ идзаснас, ӧтлаалӧй гӧрӧм мувывса сю шепкӧд, ті асьныд нин казяланныд кодыс на пытшкысь бурджык. Кӧдзтӧм мувывса сюлӧн тусьяс посньыдӧсь, идзас дженьыдик вӧсньыдик; гӧрӧм, небзьӧдӧм мувывса сюлӧн тусьяс гырысьӧсь, гӧрӧм му вылын быдсяма быдмӧг бурджыка артмӧ. Йӧзыд важӧн нин казялісны гӧрӧмлысь бурлунсӧ.

Видлалыштам гӧртӧм му, ӧтлаалам сійӧс гӧрӧм мукӧд, пондам видлавны кутшӧмкӧ кыркӧтш дорысь. Кыркӧтш дорын зэв пыдӧдз позьӧ видлавны му пытшкӧстӧ, позьӧ тӧдмавны кыдзи, код ногӧн тэчӧма муыс.

Кыркӧтш дорын тыдалӧны визьяс, муыс тэчӧма шлапъясысь. Шлапъясыс абу ӧткодь рӧмаӧсь, мукӧд шлапъясыс чорыдӧсь.

Сы понда найӧс кокньыд торйӧдлыны. Медвылыс шлапыс пемыд рӧма, топыд; сы пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧны зэв уна быдмӧг вужъяс. Ниртам сійӧ пемыд мусӧ ки костӧд; му торпыриг кындзи пемыд шлап пытшкын эм зэв уна выль, важ, уль, косьмӧм вужъяс, коръяс. Сэні овлӧ унаысь посньыдик пемӧсъяс шойяс, уна пӧлӧс ёгъяс. Пемыд шлапыс овлывлӧ 7‒10 сантиметр кызта, топыд; вундӧй сійӧс, видлалӧй — оз жугав, оз чеглась, оз жугавлы. Сійӧ эжа вуж унаысь уль; сы пыр омӧлика пытшкас пырӧ.

Ёна пемыд эжа вуж шлап улас мӧд неуна югыдджык шлап. Сійӧ шлапыс мукӧдлаын вӧсньыдик, мукӧдлаын метр джын кызта. Сійӧ шлап пытшкас вужъяс эмӧсь жӧ, эмӧсь быдсяма быдмӧг торпыригъяс (этшаджык). Сійӧ шлапас эмӧсь визьяс, потасъяс, шлап рӧшкыд, кокньыда жугавлӧ, косджык. Ва сійӧ шлап пыр ӧдйӧ пырӧ. Вундӧй сійӧ шлапсьыс ичӧтик кирпичкодьӧс, пӧльыштӧй ӧтарсяньыс — пӧльыштӧм сынӧдным кирпич пыр мӧдарӧдзыс мунас.

Кос дырйи сійӧ шлапыс кокньыда жугавлӧ, паялӧ, вермас бусӧдз пӧрны. Эжа вужыд, вылыс шлапыс оз жугавлы кос дырйи; сы пиын зэв уна эжа вуж; эжа вужъяс кутӧны топыда мӧда-мӧд бердас му торпыригъяс. Мӧд шлап улын эм унджыкысь кыз шлап сёй, лыа, из шлап. Сёйыд ньӧти оз лэдз ас пырыс валы мунны; сійӧ пӧттӧдзыс нёнялас васӧ, сэсся ас пырыс мунны валы оз лэдз. Сёйыд оз лэдз ас пырыс мунны сынӧдлы. Топыд из шлап пыр ваыд да сынӧд пытшкӧ пырны оз жӧ вермыны. Унаысь из пытшкын, сёй пытшкын сюрлывлӧны пемӧс, быдмӧг колясъяс, шойяс. Сійӧ абу ӧнія олысь пемӧсъяслӧн шойяс. Сійӧ пемӧсъясыс коркӧ важӧн из артмигас овлӧмаӧсь, кулӧм бӧрын веськалӧмаӧсь из вылас, сёй вылас; на вылӧ бара артмӧмаӧсь сёй, из. Сідзикӧн сэтшӧм пемӧсъяс колясъясыс лоӧмаӧсь из пытшкын, сёй пытшкын. Пемӧс колясъяс асьныс из кодьӧсь; найӧс пондам шуны из ёгъясӧн. Сэтшӧм пемӧс колясъяс овлӧны зэв уна пӧлӧс. Велӧдчӧм йӧз тӧдмалалӧны сэтшӧм колясъяссӧ, велӧдӧны. Сы серти найӧ висьталӧны ёна важся олӧм-вылӧмсӧ (серпасъяс).

Кык вылыс шлапъяс вылас, пытшкас олӧны ӧнія пемӧсъяс (мувыв пемӧсъяс), олӧны ӧнія быдмӧгъяс. Сійӧ кык шлапыс мортыдлы зэв коланторъяс. Сэні быдмӧны быдмӧгъяс, быдмӧгъястӧг овны морт оз вермы. Быдмӧгъястӧг эськӧ му вылын эз вӧв некутшӧм олӧм. Быдмӧгъясӧн пӧткӧдчӧны йӧз, пемӧсъяс. Эмӧсь пемӧсъяс сёйысь, яй сёйысь пемӧсъяс. Найӧ эськӧ яй сёйӧны, сӧмын налӧн сёян пемӧсъясыс турунӧн жӧ пӧткӧдчӧны.

Шуам, миян кулісны став быдмӧгъяс. Турун сёйысь пемӧсъяслы сёйны нинӧм лои — найӧ эськӧ тшӧтш кулісны, на бӧрын эськӧ кулісны яй сёйысь пемӧсъяс, сэсся куліс эськӧн морт — му вылын воши став олӧм. Му уджалӧмӧн, быдмӧгъяс кӧдзӧм-быдтӧмӧн олӧны зэв уна йӧз. Миян комиын унджык йӧзыс этша нин мутӧ уджалӧ. Сідзкӧ олӧм-вылӧмныс зэв уна йӧзлӧн кӧртасьӧма кык вылыс му шлапкӧд. Сійӧ кык шлапсӧ пондам шуны мусинмӧн. Ӧнісянь пондам мусинсӧ ӧти шлап пыдди лыддьыны, вӧсньыдик эжа вуж шлапсӧ лыддьыны ог пондӧй. Миян мулӧн выліас сідзкӧ эмӧсь кык шлап:

1) Вылыс шлап му син. Сы пыр ва мунӧ, сынӧд вермӧ мунны; сійӧ шлапыс рӧшкыд.

2) Улыс шлап; сы пыр оз мунны ва ни сынӧд. Сійӧ шлапсӧ пондам шуны мусин увтасӧн.

Ӧні вайӧ босьтчамӧ тӧдмавны: муяс эмӧсь мусин пытшкын?

Босьтам рака кольк ыджда му корӧг, ки костын торйӧдлам, посньӧдлам, сэсся лэдзам ва пытшкӧ (стӧканӧ), ёна гудралам, колям чӧв сулавны. Миян гудралігӧн ваным гудыртчас, сэсся, мыйкӧ дыра мысти бӧр сӧдзас. Доз пыдӧсӧ миян пуксяс муным.

Видлалыштам доз пыдӧсӧ пуксьӧм няйтсӧ. Сэсь ми казялам куим шлап.

Мед вылыс шлапыс артмӧма быдмӧгъяс-пемӧс колясъясысь: вуж, вожторъяс, кор торпыриг, дзонь, жугавлӧм кӧйдысъяс, кӧйдысйӧртӧд кышъяс, бордторъяс, гӧн бобувъяслӧн, юрсигусьяслӧн торпыригыс, быдсяма гаг шойяс. Сійӧ вылыс шлапыс сьӧд рӧма.

Мӧд шлапыс артмӧма сёйысь. Босьтӧй мӧд шлапсьыс этшаник сёй, ки костад небыд, нильӧг, ляскысьӧ. Рӧмыс сёйлӧн руд либӧ гӧрдов.

Коймӧд шлап лоӧ руд, виж, гӧрдов рӧма, ки костад шольыд, чорыд, тусьӧсь. Увдорас сійӧ шлаплӧн эмӧсь посньыдик изторъяс. Сійӧ лыа.

Ӧні ньӧжйӧникӧн кисьтам дозйысь васӧ, дозйын косьтам коляс няйтсӧ, ньӧжйӧникӧн пуктам кӧрт лист вылӧ, дай пондам ёна би вылын шонтыны.

Медвылыс сьӧд рӧма шлапыс сотчас, кольӧ сӧмын сыысь пӧим чир. Сёй шлап чорзяс, гӧрдӧдас, лоӧ кирпич кодь. Лыа ньӧти оз вежсьы, неуна сӧмын рӧмыс югдыштас. Сідзкӧ мусин пытшкын эм кык сотчытӧмтор — лыа, сёй. Коймӧд шлапыс — быдмӧгъяс-пемӧсъяс колясыс ставнас сотчас.

Позьӧ медвылыс сьӧд рӧма шлапсӧ торйӧдны. Торйӧдӧм бӧрын сьӧд торпыригъяссӧ ёна гудралам сӧдз ва пиын. Ваыд миян быдӧн пемдас. Кисьтам ортсӧ васӧ, колям 1‒2 час кежлӧ сулавны. Сьӧд торпыригъяс лоӧны лӧзӧсь. Миян му пытшкын уна эм сэтшӧм сьӧд торпыригъясыс. Куйӧдалӧмӧн дядьӧ ӧтарӧ содтӧ быдмӧг колясъяссӧ. Доз пытшкын уль инын сьӧд торпыригъяс дзикӧдз сісьмасны. Пондылам сісьмӧм торпыригъяссӧ гудравны ваын — найӧ ставныс вошасны, кӧвъялысь оз ло, доз пыдӧсын нинӧм абу. Сісьмӧм быдмӧг торъясыд сылісны ва пытшкын. Гудралӧм бӧрын ваыд миян лоӧ сьӧд, дзик чернила кодь.

Сідзкӧ, сісьмӧм куйӧд сотчӧ, сылӧ ва пытшкӧ. Код юкӧн мусин пытшкысь медколантор быдмӧгъяслы? Пондам тӧдмасьны. Босьтам сӧстӧм, мыськӧм лыа, би вылын гӧрдӧдтӧдз сотам (кӧрт вылын). Лыа пытшкӧ сідзикӧн куйӧд ньӧти оз коль. Пуктам сэтшӧм лыа вылӧ 20 кӧйдыс, киськалам.

Гоз-мӧд кӧйдыс чужласны, мыччыласны нырнысӧ, сэсся регыд бӧр лӧньӧны, кулӧны. Унджык кӧйдысыс ньӧти оз чужлыны. Пуктам сэсся быдмӧг сӧстӧм сёй пиӧ. Быдмӧг пондылас кайны, сэсся регыдӧн бӧр кулӧ.

Пуктам коймӧд быдмӧг зэв бура сісьмӧм куйӧд пытшкӧ. Быдмӧг лӧсьыда пондас кайны, дыркодь быдмас, зэв уна ногӧн вожасьлас, сэсся жугыль моз небзяс дай кулӧ. Куйӧд пытшкын быдмӧг дыр вермӧ быдмыны, меддыр быдмас.

Сідзкӧ, куйӧд медколантор мусин пытшкын. Сёй пытшкын, лыа пытшкын быдмӧгъяс овны оз вермыны. Сӧстӧм, некутшӧм содтӧгтӧг, куйӧд бара омӧль быдмӧглы. Быдмӧглы колӧ, вӧлӧм, сорӧс; сорӧс пытшкын мед 1/8‒1/3 вӧлі куйӧд, мукӧд юкӧнъясыс шӧриӧн лыалы да сёйлы.

Мукӧд пӧлӧс мусин пытшкын зэв уна сісьмӧм куйӧдыс, сійӧ зэв сьӧд рӧма. Сэтшӧм сьӧд муыс медбурӧн лыддьысьӧ быдмӧгъяслы. Сэтшӧм сьӧд муыс Роч му лунвылын зэв уна. Миян Коми муын бур сьӧд муыс абу.

Мукӧд мусин пытшкын унджыкыс сёй, мукӧдын зэв уна лыа. Найӧс сідзикӧн и шуӧны: сёя му, лыаа му. Унджыкысь мусин пытшкын овлӧны сёй-лыа сорӧс. Лыаа му пытшкын куйӧдторъяс сьӧд чут кодӧсь, найӧ быттьӧ оз вермыны мичаа сорласьны, ӧтлаасьны лыакӧд. Сэтшӧм мусин миян зэв уна, унаджык муыд комилӧн сэтшӧми; унаысь шуӧны сэтшӧм мусинсӧ подзолӧн.

Мукӧддырйи му пытшкын эм унакодь изьвеска. Изьвескаа му вылын быдмӧгъяс омӧля быдмӧны, мукӧд пӧлӧс быдмӧгъяс ньӧтик оз вермыны быдмыны. Изьвеська зэв кокньыд тӧдмавны: кисьтӧй изьвеска вылӧ кутшӧмкӧ шома кизьӧр (кислота) — тіян пондас кывны чискан шы. Видлӧй мусин, кисьтӧй сы вылӧ уксус (шомава); чискыны пондас — изьвеска эм, оз понды чискыны — изьвеска абу, либӧ зэв этша. Изьвескаысь лыакӧд сорласьӧм бӧрын артмӧ зэв чорыд ён из — чемент.

Изъяс вылысь шоча быдмӧг аддзывлам; этшаникысь позьӧ казявлыны изъяс вылысь посньыдик, коктӧм дзоридзтӧм быдмӧгъяс — лишайяс, нитшъяс. Бура быдмыны быдмӧглы колӧ бур му; му пыр мед эськӧ кокньыда вермӧны ветлыны ва, сынӧд. Ва да сынӧд ветлытӧм мусин пытшкын абу некутшӧм сісьмӧм куйӧд.

Веськавлӧны эськӧ быдмӧг, пемӧс торъяс, сӧмын найӧ оз вермыны сісьмыны сэтшӧм му пытшкын. Сынӧдтӧг некутшӧм шой оз вермы сісьмыны.

Сісьмытӧм быдмӧг, пемӧс шойяс оз вермыны быдмӧгӧс вердны. Сы понда колӧ небыд му, мед эськӧ му пыр кокньыда ветлӧны сынӧд, ва.

Сы понда му уджалысьяс гӧрӧны: найӧ жугӧдлӧны эжа шлапъяс корӧгъяс, небзьӧдӧны, кокньӧдӧны, паськӧдӧны сынӧдлы, валы туйяс. Небзьӧдӧм вӧсна сынӧд кокньыда пырӧ му пытшкӧ, сісьтӧ став быдмӧг, пемӧс шойяссӧ. Пырӧ ва, ва пытшкӧ сылӧны, разалӧны сісьмӧм куйӧд торпыригъяс, найӧ вакӧд пырӧны быдмӧг пытшкӧ, вердӧны быдмӧгӧс. Гӧрӧны гӧрйӧн, плугӧн. Миян чорыд муным, колӧ сійӧс ёна небзьӧдны, гӧрны. Куш киӧн, беддьӧн миян небзьӧдны оз позь, миянлы колӧны бурджык уджалан кӧлуйяс. Миян му уджалан кӧлуйяс пытшкысь медъёна му небзьӧдӧны гӧрйӧн. (серпас).

Неважӧн на миян комилӧн вӧліны зэв омӧлик посньыдик гӧръяс. Ӧні найӧ ньӧжйӧникӧн бырны нин пондісны; ӧні лӧсьӧдӧны плуг кодь амыся гӧръяс. Гӧрйӧн мунӧмӧн гӧрыштчӧ весьт пасьта, ӧти шлап шыбитчӧ. Мукӧдлӧн уна гӧран, найӧ оз удитны сэтшӧм гӧрйӧн ставсӧ гӧрны. Найӧ лӧсьӧдалӧны 2‒3 амыся плугъяс.

Гӧрйӧн, плугӧн вундӧны му шлап 8‒10 сантиметр кыза, мӧдарӧ, бергӧдӧны увлань вылыс баннас.

Кык-куим амыся плугӧн сьӧкыд гӧрны, ӧти вӧлӧн гӧрны оз вермыны, колӧ плуг бердӧ доддявны уна вӧвъясӧс, мукӧддырйи плуг кыскалӧ машина. (серпас).

Сэтшӧм машинаа плугъяссӧ шуӧны тракторӧн. Тракторӧн ӧтарӧ мунігӧн гӧрыштӧны 2‒3 метр пасьта.

Гӧрйӧн, плугӧн му торйӧдлӧны омӧля, быдса шлапъяс бӧр увлань юрӧн шыбитчӧны.

Мутӧ колӧ ёнджыка посньӧдлыны, мед эськӧ эз вӧв гырысь корӧгӧсь, мед гырысь корӧгъяс вӧліны курӧг кольк кодьӧсь. Сідзикӧн посньӧдлӧны, небзьӧдӧны, му пинёвтӧмӧн. Миян унджыкысь пинёвтӧны посньыдик 25‒30 тувъя пиняӧн (агасӧн) (серпас).

Градъяс лэптӧм бӧрын небзьӧдӧны, шыльӧдӧны нӧшта куранӧн. Сэтшӧм посньыд му пытшкас кокньыда ва пырӧ. Сэтшӧма ёна небзьӧдӧм му вылын зэв бура быдмӧны быдмӧгъяс.

2-ӧд адас. Минералъяс пазавлӧм

Кысь нӧ мый артмӧ куйӧд, сёй, лыа, посньыд му? Куйӧд артмӧм, сьӧд му артмӧм кокньыд тӧдмавны. Ми сьӧд юкӧнсӧ мулысь видлалім нин, тӧдмалім мыйысь артмӧма куйӧд. Быд лун, быд во кутшӧмкӧ быдмӧгъяс, кутшӧмкӧ пемӧсъяс кулалӧны. Налӧн шойясыс сісьмӧны, шойясысь артмӧ куйӧд.

Сьӧкыдджык тӧдмавны сёйлысь, лыалысь артмӧмсӧ. Унаысь муяс вылын сюрлывлӧны изъяс; эмӧсь зэв изйӧсь муяс найӧс унаысь весалӧны, изъяс шыблалӧны муяс вылысь.

Видлалам бурджыка сэтшӧм изсӧ. Изйыс (руд из) тэчӧма уна полӧс юкӧнысь. Мукӧд юкӧныс сэтшӧм изйыслӧн гӧрдов рӧма, мукӧддырйи рудоват. Сійӧ юкӧнсӧ пондам шуны мувыв шпатӧн. Накӧд орччӧн эмӧсь посньыдик сьӧд торпыригъяс, мукӧддырйи посньыдик киль кодьӧсь, чери сьӧм кодьӧсь, сійӧ слюда. Слюда зэв небыд, кокньыда куснясьӧ, вундассьӧ пуртӧн. На шӧрын эмӧсь посньыдик югыд, рӧмтӧм, мукӧддырйи еджыд рӧма торпыригъяс, сійӧ биа из.

Унаысь пывсян гор вылысь вайлывлӧны дзимбыр из. Дзимбыр изйыд артмӧма сэтшӧм руд изйысь. Посньӧдлӧй, торйӧдлӧй дзимбыр изсӧ ки костад. Посньыдик торпыригъяс пытшкысь позьӧ аддзыны кык пӧлӧс юкӧн: слюда, биа из. Найӧс ми пондам шуны минералъясӧн. Унаысь сэтшӧм жугавлӧм изъяс сюрлывлӧны муяс шӧрын: босьтан киад из — изйыс ки костад пазалӧ. Ёна жугавлӧм из пондам тӧдмавны; биа из, слюда сэтчӧ сідзикӧн кольӧмаӧсь, мувыв шпат бус моз поснявлӧма. Пывсян горвывса биа изсьыд унаысь ньӧти он казявлӧ. Мувыв шпатлӧн пызьыс еджыдкодь рӧма, посньыдик, небыд. Ва пытшкын сыысь артмӧ небыдик сёй; сійӧ еджыд сёй — мӧд ногӧн каолин.

Мувыв шпат жугавлӧм, бусалӧм бӧрын став руд изйыс торъявлӧ посньыдик торпыриг вылӧ; артмӧны биа тусьяс, слюда кильяс. Мувыв шпатысь артмӧ сёй, сёй вакӧд мунас, слюда торпыригъяс мунасны ваӧн, мукӧд кильяссӧ тӧв лэбӧдас; из куйланінын кольӧны сӧмын биа из торпыригъяс.

Бурджыка видлалам сэтшӧм биа из чукӧрсӧ; ми сэтысь аддзам гырысь изъяс — кабыр ыджда, посньыдджык — курӧг кольк гырся; анькытш гырся; эмӧсь ёна посньыдик из торпыригъяс, эмӧсь гырысь рудзӧг пызь кодь торпыригъяс. Посниторъяссӧ пожналам; пожйысь гылалас зэв посньыдик мича лыа. Лыа овлывлӧ руд, гӧрдоват, вижоват рӧма.

Аддзам ми ӧтлаысь лыа да сёй — веськыда позьӧ шуны — найӧ артмӧмаӧсь руд изйысь. Руд из ньӧжйӧникӧн, вочасӧн поснявлӧ, торъявлӧ; поснявсьӧм мувыв шпатысь артмӧ сёй, биа изйысь артмӧ лыа. Сёй ваӧн мыськассьӧ, ва гудырӧн мунӧ, кос дырйи сёйӧс тӧв нуӧ; лыа ваӧн да тӧлӧн зэв жӧ уналаӧ веськалӧ. Сы понда быдлаысь ми му вылын аддзам сёй да лыа.

Унаысь лыа пытшкын сорлавлӧмаӧсь посньыдик слюда кильяс, унджык слюдасӧ тӧв разӧдалӧ, ӧтар-мӧдарӧ воштӧ, сорлалӧ быдсяма пӧлӧс мукӧд торъяскӧд.

Мый понда нӧ жугавлӧны изъяс? Мый понда бусмӧ мувыв шпат, мый понда биа изысь артмӧ лыа?

Пондам бурджыка видлавны жугавлысь из. Сэтӧн эм на мувыв шпат, эм слюда, эм биа из. Найӧ абу дзонь из торъяс; унджыка видлалӧмӧн аддзам посньыдик потасъяс; биа из позьӧ кинад пазӧдны, слюда кульсьӧ. Став минералыс руд из пытшкын жугавлӧ, сӧмын медӧдйӧ жугавлӧ мувыв шпат.

Руд из пывсян гор вылын жугавліс. Мыйла. Видлам со мый. Шонтам гӧрдӧдтӧдз биа из тор, шыбытам ва пытшкӧ. Ӧти дукӧн изйыд миян, потласяс, дзик стеклӧ моз сявкнитас быд бокӧ торъяснас. Пывсян ломтасны — изъяс шоналӧны. Пывсигӧн кисьтӧны гор вылӧ кӧдзыд ва. Потласьӧны изъяс, потласьӧ биа из, мувыв шпат нӧшта ӧдйӧ потласьӧ. Сідзкӧ, изтӧ зэв кокньыд шонтӧмӧн-кӧдздӧдӧмӧн жугӧдлыны. Мыйла эськӧ жугавлӧны му вылын изъяс — некод ӧд найӧс оз биӧн шонты.

Мувыв изъяс вӧлӧм шонтӧм кӧдздӧдӧмысь жӧ жугавлӧны. Шонді пӧсь лунӧ ёна вермӧ шонтыны изйӧс, войын кӧдзыд — кодзыд ваӧн кисьтӧм кодь. Мукӧддырйи пӧсь изъяс вылӧ кульыштас зэр. Сы вӧсна, вӧлӧм, жугавлӧны изъяс, сы вӧсна вӧлӧм жугавлӧ руд из. Руд из оз ӧтпырйӧ жугав, ньӧжйӧникӧн, вочасӧн, сюрс воясӧн ӧтарӧ жугавлӧ, артмӧ лыа, артмӧ сёй. Лыа да сёй вӧлӧм артмӧмаӧсь руд изйысь.

Тадзикӧн шондіысь изъяс жугавлӧны ёнджыка лун вылын. Сэні луннас изъяс пӧсьӧдз шоналӧны, войнас ёна кӧдзалӧны.

Миян вой вылын изъяс жугавлӧны ёнджыка кӧдзыд дырйи, тӧлын. Мый понда?

Кисьтӧй сулея тыр ва, чорыд тупйӧдӧн тупкӧй, кӧрталӧй рузумӧн, кӧдзыд лунӧ пуктӧй кильчӧ вылӧ. Ва пондас кынмыны, сулеяныд ставыс жугавлас, мукӧддырйи юрыс чеччыштас. Коді жугӧдіс сулеяӧс? Ваыд кынмигас паськалӧ, пыктӧ, мытшӧ сулея стеклӧ вылӧ, сэсся поткӧдас. Ва вермас поткӧдны сідзикӧн чугун доз. Сідзикӧн арын быд из потасӧ пырӧ ва, кӧдздӧдігӧн ва кынмӧ, паськалӧ, поткӧдлӧ из торъяс. Тулысын ва бара, лым сылігӧн, веськалӧ из потасъясӧ, сэсся пыр кӧдздӧдас — из бара потласьӧ. Лым сылӧм бӧрын из торпыригъяс гылалӧны, дзикӧдз торъявлӧны ыджыд из бердысь. Гырысь изъяс бердын, керӧсъясын, из чуркъяс кок улын сэтшӧм посньыдик из торъяс оз и бырлыны, ньӧжйӧникӧн вылісянь гылалӧны, улас чукӧртчӧны биа из сідзикӧн жугавлӧ, быд изйысь войдӧр артмӧны посньыдджык изъяс, сэсся лыа, сёй. Жугавлӧны быдса керӧсъяс, артмӧны ёсь йыла мича из чуркъяс (серпас).

Пемӧсъяс лолалӧны, быдмӧгъяс лолалӧны, кулӧм бӧрас шойясныс сісьмӧны, мӧд ногӧн ньӧжйӧникӧн сотчӧны. Сотчигӧн артмӧ шома газ, шлывъялӧ сынӧд пытшкын. Зэригӧн шома газ разалӧ, сылӧ ва пытшкӧ.

Сэтшӧм шома газа ваыс оз жугӧдлы биа из, оз жугӧдлы слюда, зэв ӧдйӧ жугӧдлӧ мувыв шпат. Мувыв шпат жугавлӧм бӧрын руд из оз нин вермы пазавтӧг овны — кутӧдыс, кӧртӧдыс оз коль. Мувыв шпатысь артмӧ сёй, биа изйысь — лыа. Сэтшӧм колясъяс лоӧны из пыдди.

Тадзикӧн лунысь лунӧ, воысь воӧ ньӧжйӧникӧн изъяс керӧсъяс пазавлӧны. Наысь артмӧны посньыдик сёй пызь, артмӧ лыа. Мукӧд пӧлӧс изйысь артмӧ зэв посньыдик вижоват бус — лёсс. Тӧлӧн лёсс лэбзьӧ ӧтар-мӧдарӧ. Мукӧдлаын сэтшӧм лёссыс пуксьӧма му вылӧ зэв кыз шлапӧн; сыысь артмӧма зэв бур му; сэтшӧм муыс медъёна быдтӧ быдмӧгъясӧс.

Унаысь тӧв нуӧ лыа, зэв уна лыа. Сэки муяс, овмӧсъяс, грездъяс, сиктъяс, каръяс тырӧны лыаӧн. Лыа вылӧ шоч быдмӧг вермӧ быдмыны, сы понда лыа вылын, лыа пытшкын зэв этша олысь пемӧсъяс. Сэтшӧм кушинъясас гӧгӧр лыа, некӧн некутшӧм овмӧс абу. Лыа мунӧ быдса нӧрысъясӧн (серпас).

Сэтшӧм нӧрысъяссӧ шуӧны дюнаясӧн. Сэтшӧм кос лыа пытшкас кулӧны пемӧсъяс, кулӧны быдмӧгъяс. Сэтшӧм кушиныс лун вылын зэв уна; зэв гырысь лыа кушинъяс эмӧсь Априкаын, эмӧсь гырыськодь кушинъяс лун вылын Роч муын. Коми муын сэтшӧм кушин абу. Кушинъясын олӧны сӧмын ва гӧгӧр, юяс бердын. Неважӧн, тайӧ нигасӧ лыддигӧн тӧдмалім со мый: быдмӧгъяс нёнялӧны аслыныс колан сёянторъяссӧ посньыдик гӧнторъясӧн. Сійӧ гӧнторъяс гӧгӧр шамыртӧны му торпыригъяс. Шамыртны гӧнторъяслы медлӧсьыд посньыдик му торпыригъяс.

Гӧрӧмӧн му мӧдарӧ бергӧдӧны, торйӧдлӧны быдса шлапъясӧн, пиняӧн посньӧдлӧны лэбан кольккодьӧдз. Водзӧ посньӧдлӧ шоныд. Шоналӧм-кӧдзалӧмӧн, зэрӧмӧн му торъяс ӧтарӧ поснясьӧны. Поснявлӧны анькытшкодьӧдз, сэтшӧм му торпыригъяс быдмӧгъяслы медбурӧсь.

Гӧрӧм отсалӧ кӧрӧгъяс жугавлыны, пазавлыны. Гӧрӧмӧн, кӧрӧгъяс посньӧдлӧмӧн муыд небзьӧ, бурджыка лэдзӧ ветлыны ас пырыс ваӧс; вакӧд ветлӧдлӧны быдмӧглы колан сёянторъяс, быдмӧгъяслы небыд муысь кокньыдджык нёнявны сёянторъяс. Бур, небыд му вылын быдмӧгъяс ёнӧсь, улисӧсь быдмӧны. Гӧртӧм му вылын колан быдмӧгъяс омӧля быдмӧны; гӧртӧм му вылын быдмӧгъяс йывмӧны воысь воӧ; вермасны дзикӧдз вошны. Гӧрӧмӧн, пинёвтӧмӧн морт небзьӧдӧ му, вылӧджык лэптӧ кӧрӧгъясӧс, Небзьӧдан уджсӧ сэсся водзӧ нуӧдӧны: шонді, кӧдзыд, тӧв, зэр.

Кӧрӧгъяс шоналӧм-кӧдзалӧмӧн жугавлӧны, потласьӧны; кӧрӧгъяс сэки нӧшта ёнджыка торъявлӧны.

Сідзкӧ быдмӧгъяслы колӧ жугӧдлыны изъяс, керӧсъяс, лӧсьӧдны аслыс кокув, мусин. Кӧдзан, пуктан быдмӧгъяслы морт лӧсьӧдалӧ, радейтӧ му. Коді нӧ лӧсьӧдӧ мусӧ кӧдзтӧм, йӧй быдмӧгъяслы? Найӧ, вӧлӧм, асьныс уджалӧны, лӧсьӧдӧны кокув. Шондікӧд, пӧськӧд, кӧдзыдкӧд, зэркӧд, тӧвкӧд ӧтувйӧн быдмӧгъяс вочасӧн, ньӧжйӧникӧн жугӧдлӧны изъяс, пӧртӧны посньыдик торпыригъясӧ, лӧсьӧдӧны мусин. Быдмӧгъяс дзик мусинтӧг овны оз вермыны.

Видзӧдлам шор дорысь, му вылысь из. Сӧстӧм мича из ті шоча аддзанныд. Изйыд унджыкысь тупкысьӧма посньыдик быдмӧгъясӧн, лишайясӧн. Лишайяс вӧсньыдик кень моз пуксьӧмаӧсь веж чукӧръясӧн из бердӧ.

Лишайяс вуж пытшкын эм аслыспӧлӧс ва. Сійӧ ваас зэв уна шомва (кислота). Сэтшӧм шомва эм миян шоматурун пытшкын. Сійӧ шомваыс ньӧжйӧникӧн нёнялӧ-сёйӧ, сывдӧ из доръяссӧ, вӧчалӧ посньыдик розьяс, потасъяс. Сэтшӧм потасъясас, розьясас пырӧ ва, нуӧдӧ водзӧ уджсӧ. Потасъяс ыдждӧны; пӧсь, кӧдзыд бара отсалӧны из поткӧдны. Потасъясӧ пырӧ бус. Бус вылӧ вермӧ нин овмӧдчыны быдмӧг, быдмӧгъяс бердӧ овмӧдчӧны посньыдик пемӧсъяс. Найӧ кулӧм бӧрын шойяссьыс артмӧ куйӧд. Пондіс нин со артмыны мусин. Сэтшӧм му вылӧ овмӧдчӧны гырысьджык быдмӧгъяс, овмӧдчӧны пуяс. Асланыс вужъяснас найӧ бара поткӧдлӧны разӧдлӧны изъяс. Удж водзӧ, ӧтарӧ водзӧ мунӧ. Сідзикӧн жугавлӧны быдса керӧсъяс, пӧрӧны посньыдик чиръя муӧ. Посньыдик бактерияяс вермӧны сідзикӧн жугӧдны изъяс, керӧсъяс.

Лишайяс, бактерияяс, нитшъяс пондасны уджсӧ шонді, ва, тӧв водзӧ нуӧдӧны, пемӧсъяс помалӧны.

Сэтшӧм удж нуӧдысь пемӧс миянлы зэв тӧдса: сійӧ нидзув. Найӧ сёйӧны посньыдик быдмӧгъясӧс, посньыдик пемӧсъясӧс. Сіт пытшканыс нидзувъяслӧн зэв уна быдмӧг-пемӧс колясъяс. Кӧдзыд дырйи, кос дырйи найӧ зэв пыдӧ пырӧны, метр кык кымын пырасны му пытшкӧ. Шоныд, уль дырйи нидзув петӧ ортсӧ; зэръяс бӧрын шыльыд инъясысь позьӧ аддзыны чукӧра нидзув сіт. Му пыр ветлӧдлігӧн нидзувъяслы лоӧ восьтыны, разӧдлыны аслыс туй. Нидзув туй писькӧдігӧн йирӧ вомнас мусӧ, ньылалӧ, лэдзӧ рушку пырыс ортсӧ, ас бӧрсяыс кольӧ гӧгрӧс му визьяс. Муыс кынӧмас мунігӧн сорласьӧ сёян колясъяскӧд. Му вылӧ петӧм бӧрын нидзув ас пытшсьыс шыбитӧ му колясъяссӧ. Сы понда нидзув розьяс дорын овлывлӧ унакодь куйӧдсора му. Сідзикӧн нидзувъяс небзьӧдӧны, ниртӧны, посньӧдлӧны зэв уна му. Ӧти воӧн нидзувъяс вӧчӧны 2 миллиметр кызта сьӧд му шлап. Сідзикӧн эськӧ быттьӧ зэв этша, сӧмын нидзувъяс воысь воӧ уджалӧны уна сюрс во. Дырӧн найӧ вермӧны лӧсьӧдны зэв бур му. Оз ӧти нидзувъяс сідзикӧн уджавны; нидзувъяслы отсалӧны кодзувъяс. Найӧ му пытшкӧ вӧчалӧны, писькӧдлӧны туйяс, розьяс, оланінъяс. Сэтшӧм розьясас кодзувъяс кыскалӧны пемӧс, быдмӧг шойяс, уна пӧлӧс пемӧсъяс небзьӧдлӧны, посньӧдлӧны, куйӧдалӧны му. Найӧ бӧрын кольӧ сітныс, кольӧны шойясыс. Быдӧн сійӧ отсалӧ мулы бурмыны, куйӧдасьны, небзьыны. Найӧяс понда муным миян некор абу чӧв; кодкӧ дугдывтӧг пыркӧдӧ, тракӧдӧ, розьӧдлӧ миянлысь кок улысь мунымӧс. Дугдывтӧг кодкӧ мутӧ куйӧдалӧ. Медъёна, дерт, му бердад ноксьӧ морт.

Медвойдӧр му бердӧ оз кутчысь морт. Войдӧр пондасны му бердын изъяс бердын уджавны шонді, кӧдзыд, тӧв, зэр, быдсяма ваяс. Найӧ посньӧдлӧны гырысь изъяс, найӧ поткӧдлӧны, вӧчӧны лыа, сёй. Быдмӧгъяс, пемӧсъяс сёйӧс тракӧдӧны, кокӧны, куйӧдалӧны аслас колясъяснас, шойяснас. Морт босьтчас сэсся небзьӧдны эжа, кералӧ вӧръяс, гӧрӧ, пинёвтӧ, лӧсьӧдӧ шонділы, кӧдзыдлы водзӧ удж. Посни корӧгъяссӧ ёнджыка посньӧдлӧны бара шонді да кӧдзыд.

Сідзикӧн быдса из керӧсъясысь артмӧ му. Сы вылӧ морт кӧдзӧ, быдмӧгъяс быдмӧны: мортӧс, пемӧсъясӧс вердӧны.

Мый понда пӧ шоныдысь-кӧдзыдысь изъяс вермӧ жугавлыны?

Мыйла изъяс потласьӧны?

Босьтам ыргӧн деньга; деньга дорас бердӧд тувъялам кӧрт тувъяс пӧвйӧ — мед кӧрттувъяс костті кокньыда тӧрӧ мунны миян деньганым. Сэсся ӧні босьтам да шонтам сартас би вылын деньганымӧс. Пондам бара кӧрттувъяс костті сюйны деньга — деньганым миян оз тӧр.

Мый понда? Шонтӧм вӧсна миян деньганым паськалӧма, важ туйӧд оз нин тӧр. Сэсся босьтам да мӧдлаӧ пӧвйӧ бара тувъялам кык кӧрттув, сӧмын мед ӧні деньга зэв сьӧкыда тӧрӧ мунны кӧрттувъяс костті. Сы бӧрын пуктам деньганымӧс сылан йи пытшкӧ; недыр мысти йи пытшкысь босьтам деньга, пондам нуӧдны кӧрттувъяс костті. Миян деньганым ӧні зэв кокньыда тӧрас мунны кӧрттувъяс костті. Мый понда? Вӧлӧмкӧ, деньганым топалӧма, чинӧма кӧдзӧдӧмысь. (Серпас).

Видлыштам мӧд ног. Босьтам пӧв, тувъялам пӧв бердӧ кык нёль пельӧса бедь. Ӧти бедь бердас тувъялам сутуга тор. Мӧд помсӧ сутугалысь топыда кӧрталам кыз кабала тор бердӧ, кабаласӧ тувъялам вӧсньыдик кӧрттувйӧн мӧд бедь бердас — мед кабала вермӧ бергавны кӧрттув гӧгӧр. Шонтам улісяньыс биӧн сутугасӧ: кабала пом вешъяс.

Сутуга нюжалӧ шонтӧмла, йӧткӧ ӧтар помсӧ кабалалысь; мӧд помыс кабалалӧн мӧдарӧ вешйӧ.

Кӧдздӧдам: сутуга бӧр пондас чинны, лоӧ важ кузьта, кабала бергӧдчас важ инас.

Ми видлам кык пӧлӧс тор: ыргӧн деньга, кӧрт сутуга. Вӧлӧмкӧ, быдсяма пӧлӧс тор, быдсяма кӧлуй шонтӧмысь паськалӧ, пыктӧ. Босьтам чорыд тор (из, пу, кӧрт, ыргӧн, стеклӧ), кизьӧр (ва, вый, карасин), газ (сынӧд, шома газ) — ставныс найӧ шонтӧмысь паськалӧны, кӧдзӧдігӧн топалӧны, чинӧны. Ва кӧдзӧдігӧн войдӧр пондас чинны сэсся кӧдзалӧм бӧрын кынмӧм водзвылас пондас нин паськавны. Быдсяма тор паськалӧ шонтӧмӧн, чинӧ кӧдздӧдӧмӧн. Сійӧс важӧн нин казялісны, дай пондісны сы серти лӧсьӧдавны шоныд муртасъяс.

Шоныд муртас со кыдзи вӧчӧны. Босьтӧны вӧсньыдик стеклӧ трубка, трубка помас пӧльтӧны тыртӧм сяр. Сяр пытшкас трубка пыр кисьтӧны тюрк. Тюрк кисьтӧны неуна трубкаас, сэсся пуктӧны сярнас увланьӧн сылан лым пытшкӧ. Тюрк пондас кӧдзавны, топавны, чинны. Мыйкӧ дыра тюрк чинас, сэсся сувтас. Сэки тюрк визь весьтсӧ пасйӧны, гижӧны сэтчӧ лыдпас 0. Сы бӧрын пондасны трубка шонтыны, пуктасны пуан ва ру пытшкӧ. Тюрк ӧдйӧ пондас шонавны, пондас ӧдйӧ зэв содны, кайны трубка кузя. Мыйкӧ дыра тюрк каяс, сэсся сувтас. Сувтанінас гижнитӧны визь, гижыштасны лыдпас 100. Сы бӧрын тюрка тыра трубка тувъяласны ичӧтик пӧвтор бердӧ, пӧв вылас 0 да 100 визьяс весьтас пуктасны кык визь, гижыштасны 0 да 100, сэсся кык визь костсӧ юкасны 100 пельӧ. Со тіянлы артмис шоныд мурталан — термометр. (Серпас).

Сэтшӧм термометрӧн позьӧ муртавны шоныд, кӧдзыд. Кӧдзыд муртавны колӧ водзӧ трубкасӧ юклыны, визьяс лӧсьӧдавны 0 улӧджык. 0-ысь улӧджык сэтшӧм визьяс жӧ лӧсьӧдаласны: пондасны, гижавны 0-ысь вылӧджык 1, 2, 3, 4,... 10... 15... 25... 40 сёӧдз; 0-ысь улӧджык бара гижаласны 1, 2, 3, 4, ... 10, ... 20, ... 40.

Мый понда сэтшӧм гижӧд лӧсьӧдалӧны? Петкӧдам термометр ёна кӧдзыдінӧ. Тюрк пондас ӧдйӧ лэччыны, лэччас улӧджык 0-ысь, сэсся сувтас. 0-увса визьяс серти позьӧ тӧдмавны кутшӧм кӧдзыдыс. Быд юкӧн сэтшӧм термометрлӧн шусьӧ градусӧн.

Сы понда шуӧны талун пӧ 20 градус кӧдзыдыс, мӧд ногӧн тюрк сулалӧ кызьӧд визь весьтын 0-ысь улӧджык. Гожӧмын миян овлылӧ 20‒25 градус шоныд. Сэки термометрын тюрк сулалӧ 25-ӧд визь весьтын 0-ысь вылынджык. Мӧд ногӧн градус гижсьӧ со кыдзи: +25° +10° — кызь вит градус, дас градус шоныд; ‒ 20°; ‒ 25° — кызь градус, кызь вит градус кӧдзыд. Ӧтарас пуктӧма содтан пас, мӧдарас чинтан пас. Оз ков вунӧдны ӧтитор: шонтӧмысь быдсяма тор содӧ, паськалӧ, кӧдзыдысь — чинӧ. Тайӧс тӧдны унаысь ковмывлӧ.

Унаысь стеклӧ тупйӧд сибдас сулея вомӧ, сэки колӧ ньӧжйӧникӧн сулея вомсӧ шонтыны, тупйӧд зэв кокньыда шедас. Сулея вомыс шонтӧмла паськалӧ дай кокньыда лэдзӧ тупйӧдсӧ. Дорсьысьяс телега гӧгыль доригӧн шынасӧ зэв пӧсьӧн пуктӧны. Кӧдзалӧм бӧрын шына чинас, зэв топыда топӧдас, шамыртас гӧгыльсӧ. Кӧдзыд стеклӧ дозйӧ кисьтӧй пӧсь ва, дозныд потӧ, кисьтӧй пӧсь дозйӧ кӧдзыд ва — дозйыд бара потӧ. Пӧсь дозйыд кӧдзыд васьыд кутас зэв ӧдйӧ чинны, топавны; оз ӧткодя быдлаті чин, дорыс ньӧжйӧджык чинӧ; сы понда потласьӧ дозйыд.

Сы понда потласьӧны изъяс. Луннас шонді ёна шонтас, изъяс пӧсьӧсь; войнас кӧдздӧдас, изъяс пондасны кӧдзавны; доръясыс изъяслӧн ӧдйӧ удитасны кӧдзавны, ӧдйӧ чинӧны; пытшкӧсыс ньӧжйӧ кӧдзалӧ, оз сы ӧдйӧ кут чинны. Дорыс да пытшкӧсыс мӧда-мӧдсӧ кутӧны, кыскӧны, сэсся дорыс оз кут вермыны; кыскыны дай потас. Потасас пырас ва, тӧвнас ва паськалӧ кынмигас, водзӧ ыдждӧдӧ потассӧ. Гоз-мӧд воӧн ыджыд из бердысь усьӧны уна гырыськодь изъяс, зэв уна посни изторъяс. Изторъясыс сідзикӧн бара пондасны потласьны, торъявласны лыаӧдз, бусӧдз.

Унаысь сідзикӧн изъястӧ поткӧдлӧны, гӧгӧрыс пестасны ыджыд би, ёна шонтасны изсӧ, кисьтасны сэсся кӧдзыд ваӧн. Пӧсь изйыд кӧдзыд васьыс зэв ӧдйӧ потласяс. Сідзикӧн позьӧ ыджыд из жугӧдлыны.

Сэки йӧзыд вӧчӧны ывлавыв удж. Сідзи вӧчтӧг эськӧ изйыд потласис жӧ, сӧмын зэв дырӧн, йӧзыд ас уджнас дженьмӧдӧны сійӧ кадсӧ, вӧчӧны гоз-мӧд лунӧ уна во пыдди.

3-ӧд адас. Му куйӧдалӧм (бурмӧдӧм)

Гӧртӧдз-кӧдзтӧдз мутӧ куйӧдалӧны. Куш гӧрӧм-кӧдзӧмӧн му вылад колан быдмӧгъясыд оз быдмыны. Му бурмӧдӧны, вынсӧ мулы содтӧны миян унджыкысь куйӧдӧн. Пемӧслӧн куйӧд сорласьӧ вольӧс идзаскӧд, идзасыс содтӧ куйӧд дай оз лэдз ёна топавны муыслы.

Идзасыс ньӧжйӧникӧн сісьмӧ му пытшкын; му пытшкын идзасысь артмӧ куйӧд.

Мыйла нӧ пуктӧны пемӧсъяс куйӧдсӧ? Пондам видлавны куйӧд ёкмыль. Куйӧд пытшкысь миянлы сюрӧны быдмӧг колясъяс, нянь тусьяс, быдсяма быдмӧг кӧлуйяс, турун, идзас торпыригъяс. Куйӧд пытшкын эм зэв уна быдмӧг колясъяс. Сійӧ ставыс сісьмас му пытшкын, артмӧ сьӧд му. Быдмӧг колясъяс кындзи куйӧд пытшкын эм унакодь аслыспӧлӧс кӧлуй. Сійӧ кӧлуйыс артмӧма турунысь, пемӧс сёянысь. Сійӧ кӧлуйыс веськалӧ муӧ зэв кокньыда. Бактерияяс отсӧгӧн сыысь артмӧ сьӧд му. Сы кындзи сійӧ куйӧдпытшса кӧлуйыс зэв кокньыда разалӧ ва пытшкӧ. Сы понда сійӧ регыдджыкӧн вермӧ бур вайны быдмӧгъяслы, сійӧ сісьмытӧдзыс на вермӧ сывны ва пытшкӧ, вакӧд ӧтлаын пырны быдмӧгӧ. Сійӧн сійӧ кӧлуйыс бурджык идзасысь дай мукӧд быдмӧг колясъясысь. Идзаслы, мукӧд пӧлӧс быдмӧг колясъяслы колӧ войдӧр сісьмыны, сісьмӧм бӧрын найӧ вермӧны сӧмын пырны быдмӧг пытшкӧ.

Мый понда эськӧн колӧ куйӧд разалӧмыс ва пытшкас? Оз ӧмӧй вермы куйӧдыс веськыда пырны ватӧг быдмӧг пытшкӧ? Оз вермы. Ва пытшкӧ разавтӧг куйӧд эськӧ зэв уна во куйліс муын, некутшӧм бур эз вай. Ва пытшкӧ разалӧм куйӧдсӧ быдмӧг вуж помса гӧнъяс вакӧд ӧтлаын нёнялӧны. Разалӧм бӧрын куйӧд кокньыда вакӧд ветлӧдлӧ му торпыригъяс костті, кокньыда веськалӧ быдмӧг вуж помса гӧнъяс бердӧ. Быдмӧгъяс кос, чорыд коланторъяс нёнявны оз вермыны. Посньыдик лишайяс овмӧдчӧны из вылын; кыдзи нӧ найӧ нёнялӧны эськӧ кос изсӧ? Найӧ оз, вӧлӧм, кос из нёнявны. Быдмӧг вужъяс асланыс ванас (зараванас) сывдӧдӧны из, сылӧм кӧлуйяс пырӧны вуж пытшкӧ, разалӧны быдмӧг пасьта. Сы понда ва пытшкӧ разавтӧм му бурмӧдысьысь, веськыда шуны, некутшӧм бур абу; сэтшӧм куйӧд быдмӧгъяслы оз вермы быдмыны отсавны. Ва пытшкӧ разалӧм кӧлуйяс ветлӧдлӧны мусин пыр, найӧ вакӧд пырӧны пыдӧджык му пытшкӧ, сэні найӧ юктӧдӧны, вердӧны пыді вужъяссӧ.

Быдмиг-оліганыс быдмӧгъяс гӧгӧр кытшлаласны асланыс вужъяснас, налӧн гӧнъясыс гӧгӧр нёняласны быд му торпыриг. Сы понда ёна быдмигӧн быдмӧгъяс быд му чир удитасны нёнявны, удитасны аслыныс коланторъяссӧ перйыны. Дыр мысти муыд омӧльтчас, быдмӧгъяс омӧля пондасны быдмыны.

Уна куйӧд вакӧд пырӧ пыдӧ му пытшкӧ. Сэтшӧм инъясас быдмӧг вужъяс мукӧдыс оз волыны. Гӧрӧмӧн, улыс шлапсӧ вывлань лэптӧмӧн дядьӧ лэптӧ вошӧм куйӧдсӧ вывлань, мед эськӧ бара вермасны быдмӧгъяс коланторъяссӧ перйыны.

Бура небзьӧдӧм муын ваыд увланьсянь вермӧ вывлань кайны. Лампаын карасин кайӧ питиль кузя; сідзикӧн моз жӧ кайӧ вывлань му пыр ва.

Мыйла нӧ эськӧн ваыс вывлань кайӧ? Мыйла эськӧн питиль кузя карасин кайӧ? Тӧдмасям.

Босьтам вӧсньыдик стеклӧ трубка. Кисьтам сы пытшкӧ кутшӧмкӧ рӧма ва. Пондам видзӧдны ӧшинь водзын, югыд вылӧ. Ваыдлӧн вылысыс абу шыльыд, абу мылькъя. Ваыс быттьӧ помасигас тасьті кодь артмӧма. Кымынкӧ чир бус кисьтам ва вылас. Бус быттьӧ оз инмы ва бердас, быттьӧ кутшӧмкӧ кенькодь вылын ӧшалӧ. Кеньыс сійӧ зэв лайкыд. Сэтшӧм кеньнас тупкысьӧма ваыд. Сійӧ гаддьыс оз лэдз ва войтлы ӧтар-мӧдарӧ разавны. Сійӧ кеньыс топӧдӧ васӧ, кутчысьӧ доз бердӧ, доръяс бердӧ. Босьтам да ӧти тасьтісӧ безменлысь ляскам ва бердӧ. Тасьті миян сибдас ва бердӧ, мӧд тасьті вылас ковмас мыйкӧ пуктыны. Сэки сӧмын позьӧ тасьтісӧ ваысь торйӧдны.

Вӧсньыдик трубкаын сэтшӧм кень улас зэв вӧсньыдик кокньыдик ва сюръя. Тӧдӧмысь, сійӧ кеньыс кыскӧ вывланьӧ васӧ, лэптӧ трубка кузя. Васӧ лэптӧ, ачыс кеньыс ӧтарӧ вывлань кышасьӧ, каттьысьӧ. Сідзикӧн ньӧжйӧникӧн ва кеньыс вермӧ лэптыны васӧ трубка помасьтӧдз, водзӧ сэсся кеньлы нинӧм кузя лоӧ каттьысьны.

Питиль пытшкын эмӧсь зэв вӧсньыдик трубочкаяс. Сэтшӧм трубочкаяс кузяыс карасиныд кайӧ вывлань, питиль помасьтӧдз. Питиль помас позьӧ карасин ӧзтыны. Карасин пондас сотчыны. Питиль помыс бырӧ, тыртӧммӧм трубкаяс кузя бара кайӧ выль карасин. Сідзикӧн лампа сотчӧ карасин быртӧдз. Сідзкӧ кеньыс эм карасин вылын; сэтшӧм гаддьыс эм быдсяма кизьӧртор вылын. Кеньыд вермӧ лэптыны ва стеклӧ трубка кузя. Зэв вӧсньыдик трубка кодьӧсь му пытшкын, быдсяма розьяс, потасъяс, сӧмын чукыль-мукыльӧсь. Сэтшӧм розьясӧдыс, потасъясӧдыс пытшкӧс ва му пытшкысь вермӧ ньӧжйӧникӧн каттьысьны вывлань. Сідзикӧн мупытшса быдмӧглы коланторъяс вермӧны кайны вывлань.

Ме шулі нин мися кеньыс зэв лайкыд. Босьтӧй майтӧга ва, чуткӧй идзас (быдӧн тӧдӧмысь кужанныд). Идзас помӧ ӧшйӧ ӧти войт майтӧга ва. Сэсся ӧні ньӧжйӧникӧн мӧдар помсяньыс пондӧй пӧльтны. Тіян ӧти ва войтысь артмас зэв ыджыд гадь. Идзаслысь тыртӧм помсӧ матыстам ломтысян сартас бердӧ. Сартас би пондас копыртчыны идзасысь мӧдарлань, сэки миян гадьным пондас чинны. Сартас пытшкысь пӧлялӧ. Тані пӧлясьӧ миян майтӧг гадьным. Гаддьыд артмӧма вӧсньыдик кеньысь. Кеньыс топӧдӧ гадьпытшса сынӧдсӧ вӧтлӧ идзас пыр би вылӧ, копыртӧдӧ бисӧ; сідзикӧн пӧлясьӧ майтӧг гадь.

Кыз трубка кузя ва оз понды кайны, сэки кеньыс оз вермы кыскыны ас бӧрсяыс уна ва; сы понда кыз дозъясын ва оз кай. Вӧсньыд, юрси кыза розьясӧд, потасъясӧд ваыд ӧдйӧ кайӧ. Вывті вӧсньыдик трубкаяс кузя ваыд бара ньӧжйӧ кайӧ.

Босьтам чунь кыза 3 стеклӧ трубка. Тыртам ӧти трубка сьӧд муӧн, мӧд трубка лыаӧн, коймӧдӧс сёйӧн. Куимнан трубкасӧ лэдзам ва пытшкӧ. Медӧдйӧ кӧтасяс мича му, ньӧжйӧджык пондас кӧтасьны лыа. Сёй зэв дыр оз кӧтась.

Кӧтасьӧм бӧраныс перъям трубканымӧс ваысь, сувтӧдам увлань юрӧн. Сёйысь да муысь зэв этша ваыс киссяс; лыаысь адӧй унакодь ва киссяс; лыа зэв омӧля вермӧ ва кутны. Тулысын лыаа муыд ӧдйӧ кӧтасьӧ, сэсся зэв ӧдйӧ бӧр косьмӧ. Посньыдик розьясӧд, лыа костъясӧд ваыд улісяньыс ӧдйӧ каттьысяс вывланьӧ, зэв ӧдйӧ косьмӧ. Сы понда лыатӧ шуӧны омӧль муӧн. Шонді мыйӧн пондас шонтыны — лыа пӧсясьны нин пондӧма. Пӧсьнад лыаыд нӧшта ӧдйӧ пондас косьмыны.

Ӧні бара ӧтитор тӧдмалім: небыд муӧд кокньыда ва ветлӧдлӧ, кокньыда улісянь вывлань кайӧ. Сідзкӧ, со мыйла бара на вӧлӧм колӧ му небзьӧдӧмыд. Мыйясӧн нӧ куйӧд кындзи бурмӧдӧны мусӧ?

Куйӧд кындзи зэв уна пӧлӧс му бурмӧдысь торъяс эмӧсь; пӧим, уна пӧлӧс совъяс (селитра, гипс). Сэтшӧм бурмӧдысьяссӧ оз чукӧрӧ — му пытшкӧ путкылялӧны. Мукӧд торйыс му пиын эм, мукӧд тор абу. Тырмытӧм торсӧ му уджалысьяс кӧдзӧны асланыс муяс вылӧ. Став сэтшӧм торъясыс зэв ёна колӧны мулы, колӧны быдмӧгъяслы. Быдмӧгъяслы сэтшӧм торъясыс сёян пыдди мунӧны. Найӧ шусьӧны минерала му бурмӧдысьясӧн.

4-ӧд адас. Быдмӧгъяслӧн сёйӧм

Мый колӧ быдмӧглы? Мый сёйӧ, мыйӧн пӧткӧдчӧ быдмӧг? Тӧдмалам войдӧр мыйысь артмӧма, мыйысь тэчӧма быдмӧг. Тӧдмалӧмӧн сійӧс — позьӧ тӧдмавны мыйяс колӧны быдмӧглы.

Нетшыштам му пытшкысь быдмӧг, косьтам. Косьтӧм быдмӧгыд лоӧ рӧшкыд, кокньыд. Мукӧд быдмӧгыс косьтӧм бӧрын ёна кокньыдӧсь лоӧны, налӧн сьӧктаыс чинас 2‒3 мында. Босьтам пож тыр чӧд, пуктам паччӧрӧ, косьтам. Пож чӧдйысь миян кольӧ гоз-мӧд тув. Унджык сьӧктаыс кытчӧкӧ вошӧма. Чӧд косьтігӧн миян ва руӧн кайис, коли сӧмын куш кос чӧдйыс. Сідзкӧ, чӧд пытшкын сьӧкта серти унджыкыс ва.

Ӧні босьтам да пондам кӧрт шлап вылын шонтыны кос путор. Ньӧжйӧникӧн пу кӧрт вылын сотчас, пуысь артмас шом. Ӧні босьтам да сотам шомсӧ. Шом сотчас — артмас пӧим. Сідзкӧ, быдмӧг пытшкын эмӧсь ва, шом, пӧим. Му пытшкысь быдмӧг перйӧ ва, пӧим; шом му пытшкын абу; сідзкӧ, шомсӧ быдмӧг перйӧ кыськӧ мӧдлаысь.

Сідзкӧ, му пытшкӧ колӧ сетны пӧим, колӧ сетны ва. Сійӧ торъяссӧ быдмӧг перйӧ му пытшкысь.

Дырӧн, ёна уджалӧмӧн, велӧдчӧм йӧз тӧдмалісны — мыйяс колӧны быдмӧгъяслы. Найӧ юклісны пӧим, мӧд ногӧн, тӧдмалісны мыйяс эмӧсь пӧим пытшкын. Пӧим пытшкын вӧлӧма уна пӧлӧс кӧлуй. Медуна вӧлӧма калий, кальций, поспор (фосфор). Сійӧ кӧлуйясыс сорласьӧмаӧсь мукӧд уна пӧлӧс кӧлуйяскӧд, артмӧма пӧим. Калий, кальций кӧрт кодь металлъяс. Му пытшкын найӧ ӧтлаасьӧмаӧсь мукӧд пӧлӧс кӧлуйяскӧд; ӧтлаасьӧм бӧрын найӧ вермӧны разавны ва пытшкӧ, вакӧд пырӧны быдмӧг пытшкӧ, сотӧм бӧрын кольӧны пӧим пытшкын.

Му пытшкысь вужъяснас быдмӧг нёнялӧ пӧимпытшса кӧлуйяс.

Пондам мый сюрӧ тӧдмавны.

Пуктам быдмӧг сӧстӧм ва пытшкӧ. Быдмӧг мыйкӧ дыра олыштас, сэсся кулӧ. Пуктам сэсся быдмӧг сотӧм лыа пытшкӧ — быдмӧг нӧшта ӧдйӧ кулӧ. Киськалыштам лыасӧ — быдмӧг дырджык олас. Велӧдчӧм йӧз тӧдмалалісны быдмӧглы коланторъяссӧ. Найӧ ӧтчыд мыйкӧ содтасны, мӧдысь чинтасны. Вӧлӧм, поспортӧг (фосфортӧг), калийтӧг, азоттӧг некутшӧм быдмӧг оз вермы быдмыны. Сетам быдмӧглы на пытшкысь мыйкӧ ӧтитор — быдмӧгъяс бара омӧля быдмӧны. Дыр мысти, ёна уджалӧмӧн со мый сюри: Быдмӧглы колӧны сизим пӧлӧс кӧлуй: 1 калий, 2 кальций, 3 поспор, 4 азот, 5 кӧрт, 6 коми изтӧг, 7 магний. Тайӧ кӧлуйяс дырйи быдмӧгъяс зэв бура быдмӧны. Позьӧ сюйны сійӧ кӧлуйяссӧ лыа пытшкӧ, позьӧ из пытшкӧ — быдмӧг пондас бура быдмыны.

Сійӧ кӧлуйяссӧ позьӧ ӧтлаавны мукӧд пӧлӧс кӧлуйяскӧд. Сэки выль пӧлӧс кӧлуйяс кутасны разавны ва пытшкӧ. Выль пӧлӧс кӧлуйяссӧ позьӧ изны, пӧртны пызьӧ. Сэки найӧс позьӧ кӧдзны му пытшкӧ. Сійӧ пызьыс лоӧ зэв бур куйӧд кодь. Некутшӧм му оз видзчы сэтшӧм пызьӧн бурмӧдӧмысь. Тӧдӧмысь, колӧ тӧдны аслыспӧлӧс муртас, оз ков киськавны вывті ёна, оз ков киськавны вывті омӧля.

Калий позьӧ перйыны нач пыш пӧимысь. Кальций позьӧ перйыны изьвеска пытшкысь. Поспор позьӧ перйыны бара аслыспӧлӧс минералысь — поспоритысь. Азот, быдмӧгъяс босьтӧны куйӧдысь.

Вӧчӧны ӧти ногӧн зэв бур куйӧд.

Кодйӧны ыджыдкодь гу; гуас шыблалӧны быдсяма шыбытчан косьтӧм тор: коръяс, няйт ва, пӧим, пильнӧй пызь, посньыдик чагъяс, турун ёг. Шыблалӧны гуас быдсяма сісьманторсӧ, шочиника киськалӧны ваӧн; кык во мысти гуад артмас зэв бур куйӧд, мукӧддырйи мӧс куйӧдысь бурджык. Сэтшӧм куйӧд пытшкын унакодь азот.

Миян быдмӧгъяс медӧдйӧ перйӧны му пытшкысь азот. Уна во куйӧдавтӧг кӧдзӧй му вылӧ ӧти пӧлӧс быдмӧг; миян муыд дзикӧдз дугдас вайны кӧдзанытӧ; дыр кӧдзигӧн му пытшкысь мунӧ став азотыс.

Неуна мӧд ногӧн азоткӧд анькытш олӧ.

Анькытш бӧрын муыд озырмӧ азотӧн. Мукӧд му пытшкас этша азотыс. Анькытш кӧдзлӧм бӧрын сэтшӧм муыс поводнӧя озырмӧ азотӧн.

Мыйла анькытш озырмӧдӧ мусӧ азотӧн?

Пондісны тӧдмавны. Вӧлӧмкӧ, анькытш вужъяс помын эмӧсь посньыдик, кушман кӧйдыс гырся, тупыльяс. Сэтшӧм корӧг кодь тупыльяс пытшкас олӧны зэв уна бактерияяс. Найӧ вермӧны чукӧртны азот сынӧд пытшкысь. Найӧ азот чукӧртӧны, кутӧны му пытшкын ас бердас. Сійӧ тӧдмалӧм бӧрын велӧдчӧм йӧз унджыкысь пондісны кӧдзны анькытш. Анькытш найӧ босьтӧны, босьтӧны ӧти буртор дай мунысӧ озырмӧдӧны азотӧн. Анькытш бӧрын зэв бура быдмӧны сійӧ му вылас няньяс. Анькытш кодь быдмӧгъяс эмӧсь нӧшта гоз-мӧд быдмӧг. Сідзикӧн жӧ мутӧ бурмӧдӧ бобӧнянь. Бобӧнянь кӧдзӧмӧн дядьӧ зэв бур турун пуктас дай ёна мусӧ ассьыс бурмӧдас.

Калий, кальций, магний, поспор, коми изтӧг, азот, кӧрт — быдмӧг перйӧ му пытшкысь, нёнялӧ вужъяснас. Сійӧ кӧлуйяс сэсся кайӧны вывлань быдмӧг кузя коръясӧдз, вердӧны быдмӧгӧс.

Мый нӧ коръяс керӧны? Коръяс бара ассьыс удж вӧчӧны. Казьтыштам ичӧтика важсӧ: турун, пу сотам — артмӧ шом. Став сотчанторъяссӧ, шом сетысьсӧ лӧсьӧдӧны коръяс. Кыдзи нӧ коръяс вӧчӧны сэтшӧм удж? Кытысь коръяс босьтӧны шомсӧ? Тупкам быдмӧг пемыд вевтӧн. Быдмӧг пондас кельдӧдны, вӧсняммас, сэсся недыр мысти кулӧ. Кувтӧдзыс восьтам, быдмӧг регыдӧн бӧр вежӧдас, пондас важ моз овны.

Сідзкӧ, быдмӧглы колӧ югыд (важӧн нин тӧдам), быдмӧглы колӧ веж лун. Мый понда быдмӧглӧн коръясыс вежӧсь?

Босьтам быдса кор, лэчыд пуртӧн вундам вӧсньыдик кор тор, пуктам микроскоп улӧ, пондам видлавны. Мый сэсь аддзам? Став кор торйыд тэчӧма посньыдик йӧртӧдъясысь. Йӧртӧдъяс пытшкын эмӧсь зарава, зырым кодь протоплазма, сьӧмӧс. На кындзи йӧртӧд пытшкын эмӧсь унакодь веж чутъяс, веж посньыдик сяркодьяс. Веж сяркодьяс вылас эмӧсь югъялысь чуркъяс.

Чуркъяс визяӧсь. Веж сяркодьяс — клоропилл тусьяс (хлорофилловые зерна). Ӧні босьтам да пӧсь ва пытшкын быдса кор неуна пуыштам. Пуӧм бӧрын пуктам спирт пытшкӧ. Спирт пытшкӧ клоропилл тусьяс разалӧны, корйыд миян кельдӧдас.

Ӧні сэсся сэтшӧм кельыд кор вылас войтӧдыштам ёдӧн. Ёд войтысь корным миян лӧзӧдас. Мый кор пытшкын лӧзӧдас? Колӧ тӧдмавны. Босьтам, картупель пызь, кизьӧртам ваӧн, войтӧдам ёд. Картупель пызь лӧзӧдас.

Сідзкӧ миян кор пытшкын эм мыйкӧ картупель пызь кодь. Сійӧ выль пӧлӧс, ёдысь лӧзӧдысь кӧлуйыс, шусьӧ сулойӧн.

Сулой артмӧ клоропилл тусьяс вылын. Сійӧ веж тусьясыс вӧчӧны мукӧд пӧлӧс кӧлуйясысь кракмалсӧ.

Кракмал эм быд корйын, эм кыз кокъясын, картупель тупыль пытшкын. Миян мамъясным картупель зыртӧмӧн вӧчӧны картупель пызь сулой. Эмӧсь быдса сулой перйысь заводъяс.

Тупкӧм бӧрын шондітӧг оз вермыны уджавны клоропилл тусьяс; клоропилл тусьястӧг оз вермы артмыны кракмал. Сулойтӧг быдмӧг кулӧ. Сідзкӧ, кракмал, быдмӧглы колан сёянтор.

Сійӧ сулойсӧ, сідзкӧ, вӧчӧны коръяс. Со ӧд, коръясыд тшӧтш, вӧлӧм, сёян лӧсьӧдӧны.

Сулой лӧсьыда ломтысьӧ. Сулойысь да азотысь артмӧны быдмӧг пытшкын став сотчан торъясыс. Шом артмӧ нач кракмалысь.

Сулойыс ачыс артмӧма куим пӧлӧс кӧлуйысь: шоммӧсысь, сотчан газысь, шоммӧдан газысь. Шоммӧдан газсӧ, сотчан газсӧ быдмӧг босьтӧ ваысь; ваыд артмӧма сійӧ кык газсьыс. Шоммӧссӧ быдмӧг босьтӧ сынӧд пытшкысь. Кӧн нӧ пӧ шомыс сынӧд пытшкын? — Юаласны ӧдйӧ.

Виччысьӧй ичӧтика сы йылысь водзынджык сёрнитам.

Коръяс, сёян перйӧны сынӧд пытшкысь, вужъяс му пытшкысь. Коръяс чукӧртасны сулой. Сулой ставнас оз кольччы коръяс пытшкӧ мыйкӧ мында вуджӧ вужкокъяс пытшкӧ, тупыльяс пытшкӧ, кӧйдысъяс пытшкӧ. Лук пытшкын унакодь сулой. Пондам видлавны (серпас).

Луклӧн пыдӧсас эм гӧгрӧс чорыд ёкмыль. Сійӧ ёкмыльысь увлань петӧны зэв уна посньыдик, вӧсньыдик вужъяс. Сійӧ ёкмыльсӧ пондам шуны лук пыдӧсӧн. Пыдӧс гӧгӧр вывлань кайӧны кыз еджыд коръяс. На пытшкын зэв уна сулой, юмовторъяс. Сы понда найӧ сэтшӧм кызӧсь. Дор коръясыс луклӧн вӧсньыдикӧсь, пемыдвиж рӧмаӧсь. Шӧрас, миян лук польӧным быттьӧ еджыд кок, сӧмын кок помын еджыд коръяс.

Лук польӧ быдмигӧн петӧны веж коръяс, быдмӧг нёнялас кыз еджыд коръяс пытшкысь став колан сёянторсӧ; лук польӧ сэки чукыртчас. Лук польӧ олӧ сёян видзысь пыдди — ас пытшкас кутӧ колан сёянторъяс.

Зэв унаысь коръяс улын луклӧн эмӧсь посньыдик польӧяс. Сэтшӧм ичӧтик лукписӧ пуктӧй — быдмас ыджыд лук. Сідзкӧ лук польӧ паськӧдчӧ польӧясӧн, лук пиянӧн. Позьӧ луктӧ разӧдны кӧйдысъясӧн.

Пондам еджыд польӧ видзны шонді водзын. Польӧ миян пондас вежӧдны. Шонді югӧръяс водзын лук коръяс пытшкын пондісны артмыны клоропилл тусьяс. Клоропилл вермӧ артмыны сӧмын югыдінын, югыдінын клоропилл тусьяс вӧчӧны сулой. Веськыда шуны, корйыд клоропилл отсӧгӧн вердӧ быдмӧгсӧ. Корйыдлы колӧ бара шоныд. Кӧдзыд югыдінын корйыд уджавны оз вермы. Кор уджлы колӧ югыд, шоныдін. Сы понда арнас коръяс гылалӧны.

Арын быдмӧг коръяс вежӧны рӧмнысӧ: мукӧд коръяс кельдӧдӧны, мукӧд быдмӧгъяслӧн коръяс гӧрдӧдӧны, пемыд рӧмаӧсь лоӧны.

Пондам аръя кор видлавны микроскоп пыр. Сэтшӧм кор пытшкысь клоропилл тусьяс оз нин сюрны. Клоропилл пыдди кор пытшкын артмӧмаӧсь мукӧд пӧлӧс кӧлуйяс. Сійӧ кӧлуйяс пондаыс овлывлӧ мӧд пӧлӧс рӧм; сэтшӧм кӧлуйяс разалӧмаӧсь йӧртӧдъяс ва пытшкын; аръявылын корйысь калий пырӧ быдмӧг кокланьыс.

Сэтшӧм выль пӧлӧс кӧлуйяс ёна ыджыд бур вӧчӧны быдмӧглы: найӧ кутӧны ас пытшкас шоныд, шоныдсӧ сетӧны быдмӧглы кӧдзыд дырйи.

Сэсся гӧрд коръяс пытшкас ӧдйӧ артмӧ сулойысь сакар, веж коръяс пытшкын ньӧжйӧджык. Сакар мунӧ быдмӧглы сёян пыдди. Сідзкӧ, арын коръяс пытшкын ӧдйӧ артмӧ сёян. Аръя вылын быдмӧглы колӧ унджык сёянтор (кӧдзыд дырйи век колӧ унджык сёйныд). Сідзкӧ, арнад кор гӧрдӧдӧмыд зэв бур быдмӧглы. Сэки, кӧдзыд дырйи быдмӧг вермӧ гӧрд коръяс отсӧгӧн ёнджыка сёйны.

Сэсся ньӧжйӧникӧн сэтшӧм кӧлуйясыс (антодиан) вошӧны, кор пондас ӧдйӧ вежӧдны, сэсся пемдас.

Сэки кор зэв омӧля кутчысьӧма вожъяс йылӧ — тӧв пӧльыштас, пу йылысь зэв уна коръяс усьӧны.

Мый понда коръяс гылалӧны? Мый понда найӧ арын омӧля кутчысьӧмаӧсь быдмӧг бердӧ?

Нетшыштам вижӧдӧм кор. Видлам сылысь за помсӧ. За помыс тупкысьӧма вӧсньыдик кырськодьӧн. Вундам вӧсньыдик чӧлан сэтшӧм кырськодьсьыс, пондам видлавны микроскоп пыр. Микроскоп пыр тыдовтчас миянлы зэв уна тыртӧм быдмӧг йӧртӧдъяс. Сэтшӧм йӧртӧдъяслӧн дорышъясыс рӧшкыдӧсь, кокньыда чегъясьӧны. Ловъя том быдмӧглӧн йӧртӧд доръясыс лайкыдӧсь, куснясьӧны. Пондам видлавны кор пукаланінсӧ. Кор пукаланінын кор усьӧм бӧрын кольӧма дзик жӧ сэтшӧм кырськодь. Гыжйыштӧй гыжнад сійӧ кырсь торсӧ, сы улын эмӧсь ён быдмӧг ловъя йӧртӧдъяс.

Вӧлӧм, арын за помас корлӧн артмӧ кырськодь; кырськодьыс зэв рӧшкыд, тӧв нетшыштас коръястӧ дай кырся интіыс нетшыштас корсӧ быдмӧг бердысь. Со мый понда, вӧлӧм, коръясыд арнад гылалӧны. Вундам пипу кырсь бердысь зэв вӧсньыдик чӧлан, пондам видлавны микроскоп пыр. Миянлы бара тыдовтчасны тыртӧм йӧртӧдъяс. Сэтшӧм кырсь миян артмӧ быдмӧга-коръя костын. Сійӧ вӧсньыдик кырсь гӧгыль вӧснаыс корйыд сэтшӧм кокньыда нетшыштчӧ быдмӧг бердысь.

Мыйла эськӧ быдмӧглы лӧсьӧдны сэтшӧм кырсь гӧгыльсӧ; мыйла быдмӧглы арнас мездысьны корйысь?

Быдмӧгӧс кор вердӧ — быдмӧг сэсся мездысьӧ коръясысь. Тешкодь?

Абу некутшӧм тешкодь. Корйыд ассьыс уджсӧ вермӧ вӧчны шоныд, югыдінын. Кӧдзыд дырйи корлы некутшӧм удж абу. Тӧлын быдмӧглы коръяс оз ковны; тӧлын коръяс вылӧ ӧшъяс зэв уна лым, лымйыд сьӧктанас чегъялас став вожсӧ быдмӧглысь. Сідзкӧ, тӧдӧмысь, быдмӧглы колӧ мездысьны коръясысь. Сэсся арын коръяскӧд быдмӧглы кӧдзыдджык; коръяс шонтыны лым усигӧн оз нин вермыны дай быдмӧгсӧ тупкӧны шонді югӧръясысь.

5-ӧд адас. Кӧдзыд вӧсна быдмӧг мездысьӧ аслас коръясысь

Эмӧсь шоныдінъяс. Сэні тӧлыс, кӧдзыдыс оз овлывлы; сэтшӧм инъясас быдмӧглы нинӧмла мездысьны аслас коръясысь, во чӧж шоныд, во чӧж шонді. Коръяс сэтшӧм веж быдмӧгъяслӧн гылалӧны мӧда-мӧд вежмӧн, пӧрысьла. Сэтшӧм быдмӧгъяслӧн сӧмын ён кос дырйи гылавлӧны уна коръяс.

Миян ӧд эмӧсь жӧ эськӧ во чӧж веж быдмӧгъяс: пожӧм, коз, ньыв, тусяпу, пув, турипув. Сійӧ быдмӧгъяс зэв нин дыр олӧны миянын, кӧдзыдінын; найӧ велалӧмаӧсь нин войвывса кӧдзыд тӧвъяс видзчысьны; налӧн клоропиллныс велалӧма уджавны кӧдзыдінын. Кыдз пу, пипу, мукӧд коръя быдмӧгъяс веськалӧмаӧсь миян ордӧ бӧрынджык, найӧ абу на удитӧмаӧсь велавны кӧдзыд тӧвъяс бердӧ. Гашкӧ дыр мысти найӧ коркӧ велаласны миян войвылын овны, оз кутны шыблавны коръяс. Ӧні миянӧ вай шоныдінъясысь быдмӧгъяс, найӧ кӧдздӧдігӧн ӧдйӧ шыбитасны коръяссӧ.

Мый понда нӧ клоропиллыс вошӧ кӧдздӧдігӧн? Быдмӧглы колӧ сёйны сакар. Сакар ва пытшкӧ разалӧма, ветлӧдлӧ вакӧд быдмӧг кузя. Тӧлын эськӧ кынмис ваыс, сакарыс быдмӧг кузя эз вермы ветлӧдлыны. Сакарыс артмӧ сулойысь; сулойсӧ вӧчӧ клоропилл. Сакар тӧлын оз ков, сулой оз ков, клоропиллы нинӧм керны. Клоропилл тусьяслы аслыныс колӧ сёйны, сакар кӧдздӧдігӧн сьӧкыда пондас ветлӧдлыны быдмӧг пыр, оз во клоропилл дорӧдз, клоропиллы сёян оз понды тырмыны — клоропилл кулӧ.

Арын зэв уна кор усьӧ вӧръясын. Гырысьджык кыдз помысь усьӧ арын 20 килограмм гӧгӧр кор. Тӧдӧмысь ыджыд вӧръясын зэв уна усьӧ корйыс. Позьӧ чукӧртны гылалӧм коръяссӧ, сісьтыны — лоӧ зэв бур куйӧд. Пуяс асьныс аслыныс мусӧ куйӧдалӧны; налӧн кок уланыс гылалӧм коръясыс сісьмӧны, сісьмӧм коръясысь мулы артмӧ зэв бур куйӧд.

Быдмӧгъяс нёнялӧны азот, поспор, калий, кӧрт, кальций, найӧ кайӧны вывлань коръяс пытшкӧ, коръяс арнас гылалӧны, босьтӧм торъяссӧ бӧр сетӧны мулы. Му пытшкысь быдмӧг бара нёнялас. Сідзикӧн дугдывтӧг, лунысь лунӧ, быд воӧ мунӧ, бергӧдчӧ ӧти кытш.

6-ӧд адас. Азот кытшлалӧм

Поспор, калий, азот кытшлалӧм шуӧны азот кытшлалӧмӧн. Азотсӧ му пытшкысь быдмӧгыд медуна нёнялӧ; сы понда став кӧлуй кытшлалӧмсӧ шуӧны азот кытшлалӧмӧн. Азот му пытшкӧ веськалӧ быдсяма куйӧдкӧд: коръяс, вужъяс, путоръяс, турунъяс му пытшкын сісьмӧны, содтӧны азот.

Сы кындзи азоттӧ чукӧртӧны анькытш кодь быдмӧгъяс, быдсяма гӧридзьяс, бобӧнянь. Налӧн вуж помас эмӧсь ёкмыльяс; ёкмыльяс пытшкас олӧны азот чукӧртысь бактерияяс. Найӧ азотсӧ чукӧртӧны сынӧд пытшкысь. Сӧстӧм, торъя азот му пытшкын абу, быдмӧг босьтӧ азот ӧтувтасъясысь. Мупытшса азотыд чорыда кӧртасьӧма мукӧд пӧлӧс кӧлуйяскӧд. Селитра пытшкын ӧти юкӧн калий, ӧти юкӧн азот, куим юкӧн шоммӧдан газ. Сійӧ шоммӧдан газыс эм зэв уна сынӧд пытшкын. Сідзикӧн мукӧд пӧлӧс кӧлуйкӧд ӧтлаасьӧмӧн азот веськалӧ му пытшкӧ. Му пытшкын азота ӧтувтасъяс разалӧны ва пытшкын; сійӧ васӧ быдмӧг нёнялӧ вужпомса гӧнъяснас; сэсся сійӧ ваыс кайӧ вывлань быдмӧг кузя. Азоткӧд ӧтпырйӧ ва пытшкӧ разалӧны мукӧд пӧлӧс кӧлуйяс: поспор, кальций, коми изтӧг, кӧрт, магний. Сӧстӧмӧн, торйӧн сійӧ кӧлуйяс тӧдӧмысь оз веськавны быдмӧг пытшкӧ. Найӧ быдӧн ӧтлаасьӧмаӧсь мукӧд пӧлӧс кӧлуйяскӧд; сэтшӧм ӧтувтасъясӧн став кӧлуйясыс веськалӧны быдмӧг пытшкӧ.

Сійӧ кӧлуйяс — сора ваыс кайӧ быдмӧг кузя коръясӧдз, коръяс пытшкын паныдасьӧны сулойкӧд; сэсся став сійӧ кӧлуйсьыс артмӧ быдмӧг пытшкас быдмӧглы колан юкӧнъяс (коръяс, вужъяс, вожъяс, кырсь).

Арын коръяс усьӧны му вылӧ, уль му вылын ньӧжйӧникӧн сісьмӧны. Коръяс пытшкын эм шом. Шомыс сісьмигӧн ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд, артмӧ шома газ; шома газыс разалӧ, вошӧ сынӧд пытшкӧ. Му пытшкӧ кольӧны став мукӧд пӧлӧс кӧлуйясыс: поспор, кӧрт, коми изтӧг, калий, кальций, азот, магний.

Олӧм помасьтӧдз, ловъяторъяс олігӧн тайӧ кытш оз помась: воысь воӧ водзӧ бергӧдчӧ кытш.

Позьӧ ӧні веськыда шуны: мувывса олӧм — кӧлуйяс кытшлалӧм.

Азот тадзикӧн кытшлавны оз дугдыв; сійӧ мукӧддырйи ассьыс сӧмын туйсӧ омӧлика вежлавлӧ. Мупытшса азот ӧтувтасъяс разалӧны ваын; быдмӧг пытшкын азот вежсьӧ. Быдмӧгпытшса азот быдмӧг висьмытӧг оз вермы разавны ва пытшкӧ. Мукӧддырйи азотлӧн нюжалӧ туйыс: пемӧс быдмӧгӧс сёяс; быдмӧгпытшса азот пырӧ пемӧс пытшкӧ. Пемӧс кулӧ, шойыскӧд азотыс бара веськалӧ му пытшкӧ. Сідзкӧ, азотлӧн туй вылас овлӧны уна пӧлӧс ӧтувтасъяс: ваын разалысь ӧтувтасъяс, дай ваын разавтӧм.

Туй вылас азотлӧн овлӧны уна пӧлӧс ёртъяс; мукӧддырйи азот торйӧдчӧ ӧти ёртъяскӧд, ӧтлаасьӧ мукӧд торъяскӧд, водзӧ мунӧ; бара выль ёртъяскӧд торйӧдчӧ, корсьӧ, ӧтлаасьӧ важ ёртъяскӧд. Сы понда ловъя торъяслӧн овлӧны уна пӧлӧс кадъяс: ӧтчыд ловъя чужӧ, мӧдысь быдмӧ, сэсся уджалӧ, корсьӧ аслыс сёян, разӧдчӧ, паськӧдчӧ выль ас кодь ловъяясӧс чужтӧ, пӧрысьмӧ, кулӧ; став олӧмыс ловъялӧн кытшлалӧ азот да азот йӧртӧдъяс бердын. Гырысь пемӧсъяс, йӧз мӧвпалӧны — бара сійӧ азотлӧн удж. Азот бергӧдчӧмысь, мӧд ногӧн «азот кимия понда» артмӧ став олӧм. Кыдзи сійӧ кӧлуйяс бергӧдчӧны, мыйла сійӧ бергӧдчигас овлывлӧ шоныд, кӧдзыд, югыд, мыйла артмӧ шы — сійӧ ставсӧ велӧдӧ «пизика»

Кыдзи, код ногӧн кимия, пизика петкӧдчӧмъясыс мунӧны ловъя пытшкын — велӧдӧ «пизиология»

Найӧ куимӧн (кимия, пизика, пизиология) отсалӧны миянлы ловъялысь олӧм тӧдны. Олӧмыд кимия да пизика петкӧдчӧмъяслӧн дугдывтӧм кытш, сійӧ кытшыслӧн некутшӧм пом олӧм кустӧдз оз во. Кӧртавтӧм, торъя петкӧдчӧм ловъя олӧмын оз овлывлы, некор некутшӧм торкысь абу. Быд выль петкӧдчӧмлӧн эм аслыспӧлӧс «мог».

Могтӧг, нинӧм понда нинӧмтор оз мун.

Ёна велӧдӧмӧн, тӧдмалӧмӧн казялісны: миян гӧгӧр немтор туйтӧг оз мун, быдӧнлӧн эм аслас туй (азотлысь ми аддзылім нин). Туйыс сійӧ быдлаын, быд пельӧсын ӧткодь, торъяслӧн ӧткодь. Ывлавывлӧн быдлаын миян гӧгӧр лӧсьӧдӧма сэтшӧм туйяс.

Сійӧ туйяссӧ эз йӧз лӧсьӧдны, туйяс вылын ыджыд ывлавыв. Ловъя торъяс, йӧз вермӧны сӧмын дась туйӧд мунны, шыльыда мунны; туйсӧ вежны найӧ некор оз вермыны. Сійӧ туйяссӧ пондам шуны ывлавыв законъясӧн.

Некор му вылын эз вӧвны сійӧ законъяслы паныд мунысьяс, некор кулӧмӧс оз вермыны ловзьӧдны; веськыда шуны: некор му вылын некутшӧм «чудеса» эз вӧв, некор некутшӧм чудеса оз ло. Пемыд йӧзлы тешкодь кажитчӧ гымалӧм, чардалӧм, ва киссьӧм, гожӧм шӧрын шер киссьӧм, кӧрттуй кузя ветлӧм. Велӧдчӧм йӧз тӧдӧны налысь ставыслысь туйсӧ, найӧ повтӧг доддялісны чардсӧ, чард найӧс кыскалӧ, доддялісны ва ру — ва ру йӧзӧс кыскалӧ. Велӧдчӧм, тӧдысь, кужысь йӧз ывлавылысь унатор доддялӧны ас вылас уджавны. Сэні некутшӧм тешкодь, некутшӧм чудеса абу; йӧз тӧдмалісны ывлавывлысь туйяссӧ, законъяссӧ, кодӧс вермисны-кужисны — аслыныс доддялісны.

Уна туйяс на мортыд ывлавывлысь оз тӧд, тӧдмалӧ водзӧ (горш ӧд тӧдӧм вылас), мунӧ кор ӧдйӧ, мукӧддырйи ньӧжйӧджык тӧдмалӧ выльтор. Быд лун выль тӧдӧм воссьӧ, быд лун содӧ тӧдӧм, быд лун мортыд чорыдджыка важ дорысь венсьӧ аслас бур олӧм вӧсна, йӧзӧс паськӧдӧм вӧсна.

Пизика, кимия — ывлавыв тӧдмалысь-велӧдысьяс. Найӧяс бердӧ позьӧ унатор содтыны: быдмӧгъяс тӧдмалӧм — ботаника, пемӧсъяс тӧдмалӧм — зоология, му тӧдмалӧм — геология, му вылыс тӧдмалӧм — геограпия. Найӧ бара водзӧ юксьӧны, быд юкӧн тӧдмалӧ, выльтор корсялӧ. Найӧ тӧдӧмӧн кокньыдджык овны му уджалысьлы, кокньыдджык йӧзӧс бурдӧдны, йӧз костын мӧда-мӧдкӧд овны.

Тайӧ тӧдмалӧмъяс чудеса оз велӧдны; чудеса бердын некор некутшӧм тӧдмалӧм абу. Эмӧсь мӧд пӧлӧс тӧдмалӧмъяс. Найӧ велӧдӧны чудесаяслысь чужӧмсӧ, мый понда, код понда?

Тані ми сы йылысь сёрнитны ог пондӧй. Миянлы колӧ тӧдмавны войдӧр ывлавывлысь олӧмсӧ, ывлавыв законъяс йылысь.

5-ӧд юкӧн. АРСЯ ЗАПТЫСЬӦМ

1-а адас. Мыйла арын заптысьӧны?

Арын миян быдӧн ёна заптысьӧны: вотӧны вотӧсъяс, тшакъяс, капуста кералӧны, галан, картупель керӧны. Тшакъяс косьтӧны, мукӧд вотӧсъяс косьтӧны, мукӧдсӧ кынтӧны, капуста пуӧны, солалӧны, галан, картупель гуалӧны, галан косьтӧны.

Косьтӧны миян паччӧр вылын, пачын, косьтӧны шонді водзын. Мыйла косьтӧны? Мый мунӧ, мый кольӧ косьтігас?

Медвойдӧр косьтігӧн мунӧ ва. Ваыд быдмӧгъяс, пемӧсъяс пытшкын зэв уна.

Ва вӧтлӧм бӧрын тшакъяслӧн, вотӧсъяслӧн йӧрышныс зэв ёна чинӧ. Кос тшак йӧрыш дас мында ичӧтджык уль тшак дорысь.

Косьтӧмторъяс вермасны куйлыны дас воӧдз, оз тшыкны, оз шыбитчыны. Кос быдмӧгъяс вылын ньӧти оз вермыны бактерияяс овны, кос быдмӧгъяс оз вермыны бакшасьны. Баклы колӧ уна ва; сы понда косьтӧмторъяс дыр оз тшыкны.

Косьтӧм галан пытшкын сакарыс вежсьӧ: уль галан пытшкын вӧлі зэв кокньыда ва пытшкын разалысь сакар, лоӧ зэв омӧля разалысь. Бактерияяс сэтшӧм сакарнад оз вермыны пӧткӧдчыны. Сы понда косьтӧм галан оз сісьмы. Мукӧдлаын косьтӧны унаторъяс: яблӧк, груша. Найӧ миянын оз быдмыны.

Сэсся косьтӧны чери, яй. Косьтӧны чӧд, тӧвнас кос чӧдйысь вӧчӧны ляз. Уналаын яй тшынӧдӧны. Тшынпытшса кӧлуйяс виӧны бактерияясӧс. Сы понда тшынӧдӧм яй вермӧ тшыктӧг уна во овны.

Косьтӧм пыдди мукӧд сёянторъястӧ киськалӧны бактерияяс виысь кизьӧръясӧн: сэтшӧм виысьясыс: сов, сакар, уксус.

Сы понда капуста миян солалӧны, мукӧд торъяс сакаркӧд пуӧны, артмӧ варенньӧ. Варенньӧ, тӧдӧмысь, миян шоча пуӧны, сакар дона, уксус сыысь этша вӧдитӧны. Ӧти видзӧм миян (косьтӧм кындзи) — солалӧм. Солалӧны быдса пельсаясӧн капуста, тшак.

Яблокъяс пуктӧй дозйӧ, пуктӧй сы пытшкӧ мыйкӧ мында сакар. Регыд шузяс, пондас быг каттьысьны, сэки вӧлӧм вина артмӧ.

Ӧні неуна бӧр бергӧдчылам бӧрӧджык.

Арын йӧзыд заптысьӧны тӧв кежӧ, видзӧны сёянторъяс тшыкӧмысь. Сёянторъяс тшыкӧдӧны бактерияяс.

Мый корсьӧны бактерияяс миян сёян пытшкысь? Пондамӧй ӧні тӧдмавны.

2-ӧд адас. Лолалӧм, шузьӧм. Бактерияяслӧн олӧм

Посньыдик ловъяторъяс, бактерияяс, овлӧны зэв уна пӧлӧс.

Мукӧдыс посньыдик ёкмыльяс сяр кодьӧсь, мукӧдыс посньыдик бедь кодьӧсь, веськыдӧсь, кусыняӧсь, гартчӧмаӧсь. Мукӧд бактерияяслӧн эмӧсь поснидик пелыскодьяс, юрси торъяс. Найӧ отсӧгӧн бактерия кывтӧ — кытчӧ сылы колӧ.

Найӧ олӧны ва пытшкын, вир пытшкын, быдсяма зараваяс пытшкын. Сэтшӧм кизьӧръяс пытшкас найӧ ӧтар-мӧдарӧ кывтлывлӧны.

Бактерия артмӧма ӧти йӧртӧдысь; сы понда сійӧс кокньыд тӧдмавны. Мукӧддырйи налы лоӧ сьӧкыд ӧвны — кӧдзыд, пӧсь, кос, пӧрысьмӧм, тшыгъялӧм. Сэки бактерияяс лӧсьӧдӧны спораяс.

Спораяс тупкысьӧмаӧсь зэв ён кышӧн, оз тшыкны, оз кувны дзикӧдз. Сэсся воас бур кад, спораяс веськалӧны бур оланінӧ; сэки на пытшкысь петӧны бара выль бактерияяс. Веськыда шуны — бактерияяс зэв винёвӧсь.

Олысь бактерияяс полӧны ядъясысь, полӧны кӧдзыдысь, полӧны пӧсьыс. 70‒80º пӧсь дырйи бактерияяс кулӧны. Спораяс налӧн оз повны ядъясысь, найӧ омӧля полӧны кӧдзыдысь-пӧсьысь. Позьӧ спораясӧс пуан ва пытшкын видзны — найӧ нинӧм оз лоны, наысь бара на петасны выль том бактерияяс.

Бактерияяс разалӧны, паськӧдчӧны зэв ӧдйӧ, зэв кокньыда. Ӧти бактерия босьтас да юксяс шӧри — лоӧны кык бактерия. Джынъясыс быдмыштасны час джын кымын, сэсся бара юксясны. Сідзикӧн, зэв ёна юксьӧмӧн ӧти лунӧ ӧти бактерияысь артмӧ зэв уна выль бактерия. Найӧ разӧдчӧны медӧдйӧ став ловъя тор пытшкысь.

Тӧдӧмысь, бактерияяс сёйӧны; найӧ сёйӧны сакар, едждӧг, сулой, сёйӧны став овны колан торъяссӧ.

Мый найӧ вӧчӧны сёянторъясыскӧд? Пондам тӧдмавны. Шыбитам ва тыра тасьтіӧ сакар пызь, сувтӧдам шоныдінӧ. Видлам гоз-мӧд лун мысти. Ваыд миян вӧлі сӧдз, ӧні гудырмӧма, неуна кылӧ самӧкур дук; ваыс юмовкодь на. Бара сувтӧдам, колям важ ногӧн. Нёль-вит лун мысти ваыд миян шоммас, дукыс лоӧ уксуслӧн кодь. Бара виччысьыштам нёль-вит лун. Ӧні ваыд лоӧ бара сӧдз, некутшӧм дук оз ло, ваас некутшӧм кӧр оз коль.

Гудырмылігас ва пытшкысь босьтам ӧти ва войт, пондам видлавны микроскоп пыр. Ми сэсь аддзам зэв уна бактерияяс. На кындзи сэні эмӧсь зэв посньыдик рокӧс гагъяс. Рокӧс гагъяс дугдывтӧг кӧвъялӧны ва пытшкын.

Сэсся видлам уксус дука ва войт микроскоп пыр. Сэні ӧні эмӧсь мӧд пӧлӧс бактерияяс. Сэсся видлам дуктӧм ва пытшкысь (дук бырӧм бӧрын) — сэні тыдовтласны коймӧд пӧлӧс бактерияяс.

Сідзкӧ, медводдза бактерияяс да рокӧс гагъяс сакарысь вӧчӧны спирт; сы понда миян ваным лои самӧкур дука. Мӧд пӧлӧс бактерияяс вӧчӧны уксус, коймӧд бактерияяс воштӧны уксус, жугӧдӧны уксуссӧ.

Спирт вӧчысь бактерияяс сёйӧны сакар, кольӧны спирт. На бӧрын выль бактерияяс нёнялӧны спирт, кольӧны уксус. Коймӧд пӧлӧс бактерияяс нёнялӧны уксус. Найӧ ас бӧрас кольӧны газ; сійӧ газыс оз сотчы; сотчыны оз лэдз, сынӧдысь сьӧкыд. Сылӧн абу некутшӧм кӧр, абу некутшӧм дук. Сійӧ газыс шусьӧ шома газӧн.

Мукӧд бактерияяс вӧчӧны бара выльтор; найӧ вӧчӧны аслыспӧлӧс шомава. Сэтшӧм шомава эм шома йӧв пытшкын. Йӧв пытшкӧ веськалӧны сэтшӧм бактерияяс, найӧ пондасны вӧчны сійӧ шомавасӧ; сы понда йӧв шоммӧ. Тотаринъяс вӧв йӧлысь вӧчӧны аслыспӧлӧс юан — кумыс. Найӧ йӧв пытшкӧ пуктӧны, аслыспӧлӧс рокӧс. Сійӧ рокӧс гагъясыс йӧвпытшса сакарысь вӧчӧны спирт. Спирт вӧснаыс кумыс лоӧ чӧскыд. Кумыс зэв ёна юӧны морӧсӧн висьысь йӧз.

Пызьысь, кыдйысь шоммӧдӧмӧн вӧчӧны ырӧш. Ырӧш бердын бара бактерияяс уджалӧны.

Яй сісьмӧ — бара бактерияяслӧн удж. Йӧв шоммӧдысь бактерияяс виалӧны сісьтысь бактерияясӧс. Лов шоммӧдысь гагъяс оз лэдзны тшыкны сёянторъяслы. Веськалӧны найӧ капуста пытшкӧ — капуста шоммӧ. Шоммӧдӧм капуста зэв небыд; сэтшӧм небыдӧсь лоӧны быдсяма пӧлӧс быдмӧгъяс шоммӧдӧм бӧрын. Сы понда мукӧддырйи чорыд турунъяс шоммӧдӧны, шоммӧдӧм бӧрын найӧс пемӧсъяс кокньыда сёйӧны.

Шабді тыасигӧн бара уджалӧны выль бактерияяс. Шабді си зэв топыда ляскысьӧма шабді сюв бердас. Бактерияяс ляскан торсӧ жугӧдӧны, разӧдӧны ва пытшкӧ. Сы понда шабді сюв зэв кокньыда торъялӧ си бердысь.

Бактерияяс отсалӧны, нянь пӧжавны. Нянь шузигӧн веськалӧны, торйӧдӧны шомйӧв нӧкйысь, ырӧш артмӧдӧны, нянь шузьӧдӧны; зэв на унатор бактерияяс вӧчӧны.

Бактерияяс отсалӧны нянь пӧжавны. Нянь шузигӧн веськалӧны нянь пытшкӧ бактерияяс; найӧ вӧчӧны спирт, спиртысь уксус, уксусысь шома газ. Шома газ кайӧ вывлань, розьӧдлӧ уль няньсӧ, няньыд ловзьӧ. Мыйкӧ мында няньпытшса сакар вошӧ, мыйкӧ мында сулойысь выль артмӧ. Няньыд лоӧ юмов-шома, чӧскыд кӧра, бур.

Неуна бергӧдчыштам бӧрӧ. Мамныд асывнад водз чеччис, видліс нянь шомӧстӧ — юмов на пӧ, оз на позь. Неуна виччысьыштіс, пондіс суктыны — позьӧ нин. Мӧдысь мый понда кӧ мамныд дыр узис — шоммӧма вывті няньыс. Сылӧн войдӧр шомӧсас артмис сулойысь сакар, сакарысь пондіс артмыны уксус. Юмов дырйи артмӧма сӧмын сакар, шома дырйи сакар вошӧма нин — артмӧма уксус. Няньтӧ мамъясыд суктӧны шӧракостас — мед эськӧ сакарыс на кольыштӧма дай мед эськӧ уксус нин ичӧтика артмӧма — сэки няньыд медчӧскыд.

Пуӧм кольк, яй тор, галан, кутшӧмкӧ сісьмысь сёянтор пуктам тыртӧм вевттӧм доз пытшкӧ. Недыр мысти миян торным пондас небзьыны, пондас дук петны — сісьмӧ. Тӧлысь-мӧд мысти дук дугдас петны, кольӧ этшаник му чир. Видлыштам сійӧ му чирсӧ микроскоп пыр; тырыс сы пытшкын быдсяма бактерияяс. Сэсся босьтам да пуктам му чирсӧ чорыд дозйӧ; шонтӧмӧн став бактерияяссӧ сотам, сотам налысь спораяссӧ. Сотӧм бӧрын сэсся коляслы нинӧм оз ло, выль бактерияяс оз нин вермыны чужны.

Быдсяма шузьӧм, шоммӧм, сісьмӧм бактерияяс понда. Найӧ ньӧжйӧникӧн нёнялӧны быдмӧгъясӧс, пемӧсъясӧс. Мукӧддырйи найӧ вайӧны зэв ыжыд бур быдмӧг-пемӧсъяслы, мукӧддырйи найӧ зэв ёна лёк вӧчӧны. Кымын пӧлӧс висьӧм быдмӧгъяслӧн, пемӧсъяслӧн, йӧзлӧн — став бактерияяс вӧсна. Йӧз висьӧмъяс со: морӧс висьӧм, биа висьӧм, письтиалӧм зэв уна.

Мыйла нӧ эськӧ найӧ нёнялӧны быдмӧгъясӧс, пемӧсъясӧс, мыйла налы ковмис ловъя торъяссӧ вины.

Бактерияяслы колӧ овны — со мый понда. Олысьлы, ловъялы колӧ сёйны, колӧ содтыны ас пытшкад выль кӧлуйяс. Сёйӧм миянлы сетӧ выль пӧлӧс кӧлуй; сійӧ выль пӧлӧс кӧлуйнас ми вежлалам ас пытшкысь важ киссян торъяссьӧ, доймӧм, висьысь инъяссӧ. Сёйтӧг миян бырӧ вын, сёйтӧг оз мун некутшӧм удж. Сёйӧм вӧсна миян пытшкын артмӧ шоныд; шоныд артмӧ сёянторйысь да шоммӧдан газысь. Шоммӧдан газ эм зэв уна сынӧд пытшкын. Лолалігӧн ми кыскам ас пытшкӧ шоммӧдан газсӧ, шоммӧдан газ ӧтлаасьӧ сёянкӧд сэсся артмӧ сэки шоныд. Сёйтӧг, лолавтӧг оз ов некутшӧм ловъя тор.

Миян пытшкын сотчӧны сулой, сакар вый, сыв. Сотчӧны найӧ ньӧжйӧникӧн, битӧг. Найӧ сотчӧмысь миян пытшкын артмӧ шома газ. Шома газыс миян пытшкысь лолалігӧн петӧ ортсӧ.

Бактерияяслы, миянлы моз жӧ, колӧ шоныд. Шоныд найӧ перйӧны сакарысь. Ӧти юкӧн сакарлӧн сотчӧ, артмӧ шома газ, мӧд ыджыд юкӧн пӧрӧ спиртӧ. Найӧ сакарлысь вермӧны сӧмын 1/14 юкӧнсӧ сотны, унджыксьыс (13/14) артмӧ спирт.

Сы понда налы колӧ зэв уна сакар. Мыйӧн сісьтан бактерияяс веськалӧны яй пытшкӧ, пондасны разӧдчыны, паськӧдчыны — яйным зэв ӧдйӧ пондас тшыкны. Найӧ ӧтарӧ водзӧ пырӧны, мунӧны, корсьӧны выль сакар.

Сы понда арын мамъясным дугдывтӧг косьтӧны, шоммӧдӧны, солалӧны; тӧлын быдсяма сёянтор кынтӧны; найӧ видзӧны йӧзлы коланторъяс сісьмӧмысь, бактерияяс нёнялӧмысь.

Шоч бактерияяс вермӧны овны шоммӧдан газтӧг. Бактерияяслы колӧ сійӧ газ; шоммӧдан газ колӧ быдсяма ловъя торлы.

Шоммӧдан газ ловъялы колӧ лолавны, лолалӧмыс шоныд сетӧ — шоныд колӧ уджавны. Шоммӧдан газ перйӧны быдсяма ловъя торъяс сынӧдысь; сынӧд миян нэмӧвӧя газ чукӧр.

Вайӧ ӧні сэсся сынӧдсӧ пондам тӧдмавны.

3-ӧд адас. Сынӧд

Кымыньтам увлань юрӧн стӧкан, лэдзам ва пытшкӧ. Стӧкан пытшкӧ неуна ва пырыштас, сэсся дугдас пырӧмысь.

Ӧні босьтам да стӧкан пытшкӧ пуктам уль сёй, кымыньтам, пондам лэдзны ва пытшкӧ. Ва воас сёйӧдз, сэсся водзӧ оз вермы пырны — сёй кутӧ. Мый нӧ эськӧ воддза стӧканас васӧ пырӧмсьыс мыджӧ? Сэні вӧлӧм мыджӧ сынӧд.

Ӧні босьтам зэв ыджыд сулея, топыд тупйӧдӧн тупкам, тупкӧд пыр сюям резинка трубка. Сулея сувтӧдам безмен тасьті вылӧ, тасьті вылас пукталам сьӧкта муртасъяс, тасьтіяс ӧтсьӧктӧдам. Сэсся трубка пырыс сулеяысь сынӧдсӧ нёнялам; сэки миян муртасъяс тыра тасьтіыд пондас кыскыны. Мый понда?

Сынӧд ми нёнялім, сулея пытшкын этша коли сынӧд. Сідзкӧ, сынӧдлӧн эм сьӧкта.

Миянлы войдӧр некутшӧм сьӧкта эз тӧдчыв сынӧдлӧн; миянлы тӧдса излӧн, мортлӧн, валӧн сьӧктаыс; вӧлӧмкӧ, сынӧдлӧн тшӧтш эм сьӧктаыс. Сынӧд оз лэдз ас инас, сынӧдлӧн эм сьӧкта.

Сынӧд кодь торъясыс шусьӧны газъясӧн.

Мыйысь артмӧма сынӧдыс. Вайӧ тӧдмавны. Босьтам ыджыд ва тыра доз, ва вылӧ пуктам чаг, чаг вылас ёна карасиналӧм кудель ёкмыль; кудель ёкмыль ӧзтам, ӧдйӧ тупкам вывсяньыс стеклӧ доз вевтӧн. Кудель недыр сотчас, сэсся регыд кусӧ. Кудель сотчигӧн ва кайӧ кымыня стеклӧ доз пытшкӧ, сэсся сувтас. Мый понда биным кусі? Сынӧд пытшкын эм ломтысьны отсалысь газ. Быдсяма тор сотчигӧн сійӧ газыс ньӧжйӧникӧн бырӧ, доз пытшкысь ӧдйӧ бырӧ; доз пытшкӧ кольӧ сӧмын мӧд пӧлӧс газ. Сійӧ коляс газыс оз нин отсав ломтысьны, сотчыны. Зургӧй коляс газ пытшкас ловъя тор (тӧрӧкан, гут) зэв регыдӧн чергысяс. Сійӧ газ пиын нинӧм оз вермы ломтысьны, некод оз вермы лолавны. Сы понда сэтшӧм газ пиын некутшӧм ловъя торлы овны оз позь. Сійӧ газсӧ шуӧны азотӧн, мӧд ногӧн, олӧм помалысь газ. Сынӧд пытшкын азотыс зэв уна, 4/5 юкӧныс став сынӧдпытшса газысь азот.

Сотчыны, сісьмыны, лолавны, сімны отсалысь газ шусьӧ шоммӧдан газӧн. Сы вӧсна му вылын сотчӧм, олӧм, сісьмӧм, сімӧм.

Азот, шоммӧдан газ — газъяс. Сынӧд пытшкын найӧ кыкнаныс эмӧсь: 1/5 юкӧн шоммӧдан газ; 4/5 юкӧн азот.

Шоммӧдан газ позьӧ перйыны бертолет сов пытшкысь. Бертолет сов еджыд югъялысь, шольыд пызькодь. Босьтам сійӧ совсӧ, пуктам пробирка пытшкӧ, сорлалам тракӧдӧмӧн мича лыакӧд, сэсся ньӧжйӧникӧн пондам би вылын шонтыны. Шонтігӧн сов сылас, пондас ас пытшсьыс лэдзны рӧмтӧм, кӧртӧм шоммӧдан газ. Чукӧртам газсӧ сулея тыр, зургам сулея пытшкӧ ломалысь сартас, сартас зэв ӧдйӧ пондас биӧн сотчыны. Мӧд сулея пытшкӧ сюям ловъя бобув. Бобув пондас зэв ӧдйӧ шенасьны, дорысь дорӧ чеччавны, сэсся кулӧ. Сюям шоммӧдан газ тыра сулея пытшкӧ дзирдӧдӧм йыла сутуга — сутуганым ломзяс зэв югыд биӧн.

Сідзкӧ, шоммӧдан газ отсалӧ сотчӧмлы. Лолалӧмыд аслыспӧлӧс ньӧжйӧникӧн сотчӧм. Шоммӧдан газ отсалӧ лолавны. Сынӧд пытшкын шоммӧдан газ быттьӧ кизьӧртӧма азотӧн. Сы понда сынӧд пытшкын быдтор ньӧжйӧникӧн сотчӧ, сы понда сынӧд пытшкын ӧдйӧ кулӧны пемӧсъяс; пемӧсъяс сӧстӧм шоммӧдан газ пытшкын овны оз вермыны, азотӧн кизьӧртӧм газ пытшкын зэв бура олӧны.

Пу сотчигӧн пупытшса кӧлуй ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд, карасин сотчӧ — карасинпытшса кӧлуй ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд. Найӧ сотчигӧн артмӧ пӧсь, югыд би. Ломалысь шом шоммӧдан газкӧд бара ӧтлаасьӧ, сылӧн биыс абу. Сэтшӧм ньӧжйӧник сотчӧмсӧ шуӧны ломалӧмӧн. Сынӧд пытшкын, уль инын кӧрт ӧдйӧ сімӧ. Сімигӧн кӧрт ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд. Кӧрт сімигӧн некутшӧм югыд абу, петӧ ньӧжйӧникӧн шоныд, зэв ньӧжйӧ — казявны сьӧкыд. Некутшӧм сімигӧн оз тӧдчыны югыд ни шоныд. Сімӧмъясысь артмӧны уна пӧлӧс сімъяс. Сімъяс кокньыда артмӧны сынӧд пытшкын, шоммӧдан газ пытшкын.

Сэсся сынӧд пытшкын эм ва ру. Ва руысь артмӧны кымӧръяс, кымӧръясысь киссьӧ зэр, зэр тыртӧ миянлысь тыяс, юяс. Зэр кындзи гожӧмын быд рыт, быд асыв лысва усьӧ, тӧлын лысва пыдди пуж. Мукӧд пӧсь кад дырйи йиӧн зэрлывлӧ — шер, тӧлын зэр пыдди лым. Зэр, лысва, пуж, йи, лым артмӧны ставныс сынӧдпытшса ва руысь. Миянлы ӧні сынӧд пытшкысь куим пӧлӧс тор нин сюри.

Вӧлінныд ті ворсанінъясын, скодъяс вылын?

Пӧсь, лолавны сьӧкыд, биыд пемыда ломтысьӧ. Лолалӧмысь, карасин сартас сотӧмысь сынӧдыд тшыкӧ. Сотчыны, лолавны колӧ шоммӧдан газ. Сійӧ газыс ньӧжйӧникӧн чинӧ, пондас бырны. Сы пыдди артмӧ выль пӧлӧс газ; сійӧ выль газыс оз лэдз ломтысьны, оз лэдз лолавны. Сійӧ абу азот, кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс газ.

Сійӧ газсӧ ми пондам перйыны мелысь. Кисьтам мел вылӧ уксус, мел миян пондас чушкыны, уксус пыр вывлань пондасны кайны газ тыра гадьяс. Чукӧртам сійӧ газсӧ дозйӧ; газыд сійӧ ёна сьӧкыд сынӧд бердын, позьӧ сійӧс дозйысь дозйӧ кисьтавны. Сюям сы пытшкӧ ломтысьысь сартас, сартас зэв ӧдйӧ кусӧ. Сюям сы пытшкӧ ловъя пемӧс — пемӧс регыд кулӧ. Ломтысян сись вылӧ пондам кисьтны газсӧ, сисьным кусӧ. Сійӧ газыс пыкӧ ломтысьӧм, пыкӧ лолалӧм; артмӧ газыс лолалӧм-ломтысьӧмысь. Тайӧ выль газсӧ пондам шуны шома газӧн.

Босьтам шоммӧдан газ тыра доз, шыбитам сы пытшкӧ ломалысь шом; шом зэв ӧдйӧ ӧзъяс, сотчас, сэсся кусӧ. Доз пытшкын миян быри шоммӧдан газ, артмис шома газ; шомыс ӧтлаасис дозпытшса шоммӧдан газкӧд, артмис шома газ. Сійӧ газ пытшкын кык юкӧн шоммӧдан газ, ӧти юкӧн шом.

Мукӧддырйи пачын, тупкӧм бӧрын, шоммӧдан газыс оз тырмы; сэки ӧтлаасьӧны ӧти юкӧн шом, ӧти юкӧн шоммӧдан газ, сійӧ газыс шусьӧ кольмӧдан газӧн. Унаысь миян пач пӧдлалӧм бӧрын став олысьясыс кольмасны. Вӧлӧм, пачын артмӧма кольмӧдан газ, петӧма ортсӧ керка пытшкӧ, кольмӧдӧма олысьяссӧ.

Шома газ разалӧ ва пиын. Разалӧм бӧрын ваыд лоӧ неуна шома кӧра, зэв лӧсьыд юны. Эмӧсь быдса заводъяс, сэні ва пытшкас мырдӧн сюйӧны шома газ, сэсся сэтшӧм васӧ вузалӧны. Мукӧдлаын (Кавказын) сэтшӧм шомаваыс му пытшкысь петӧ. Сэтшӧм инъясас висьысь йӧз бурдӧдчӧны.

Ломзьӧдӧй сартас; сартас ломтысигӧн вывланьӧ кайӧ тшын. Пуктӧй шом весьтас ассьыныд чуньтӧ, чуньныд сьӧдасяс, пуксяс чунь помад зэв вӧсни шом пызь. Сійӧ шомыс абу удитӧма сотчыны би пытшкын; сы понда сотчигӧн артмӧ тшын.

Шома газ зэв кокньыда ӧтлаасьӧ уна пӧлӧс металлъяскӧд. Сэтшӧм ӧтувтасъяс эмӧсь сода (натрий да шома газ), поташ (калий да шома газ).

Дыр весавтӧм лудиттӧм ыргӧн дозмук пытшкын артмывлӧ веж ыргӧн сімкодь.

Кальций бара ӧтлаасьӧ шома газкӧд. Найӧ ӧтлаасьӧмысь артмӧны изьвеска, мел, мрамор. Унаысь быдса керӧсъяс мелысь артмӧны.

Азот оз отсав сотчыны, кусӧдӧ би. Сійӧн азот да шома газ ӧткодьӧсь. Пондам найӧс ӧтлаавны: шома газ артмӧма кык пӧлӧс кӧлуйысь — шомысь дай шоммӧдан газысь; азот — ӧти пӧлӧс кӧлуйысь. Шома газлӧн сьӧктаыс 3½ мында азот бердын. Сэсся шома газыд оз сотчы, азот зэв сьӧкыда сотчӧ. Шоммӧдан газкӧд азот сьӧкыда ӧтлаасьӧ, ӧзъян газкӧд азот зэв кокньыда ӧтлаасьӧ.

Тані бара нин выль газ — сотчан газ. Ӧзъян газ эм ваын. Ваыд артмӧма кык газысь: шоммӧдан газысь, сотчан газысь. Ваысь кокньыда ӧзъян газ торъялӧ калийӧн, натрийӧн; натрий шыбитан ваӧ, натрий пондас зэв ӧдйӧ тювкъявны ва вывті, ӧзъян газ пондас мездысьны ваысь, лэбны вывлань. Натрий ва вылын дзирдӧ, дзирдӧм натрийысь петысь сотчан газ ӧзйӧ, артмӧ ва ру.

Позьӧ мӧд ногӧн перйыны сотчан газ. Босьтам сернӧй шомава (серная кислота), шыбитам сы пытшкӧ кӧрт торпыригъяс. Кӧрт шома пытшкысь пондас газ вӧтлыны. Ӧзъян газ зэв кокньыда, лӧсьыда кельыд биӧн ломтысьӧ. Ломтысигас, сотчигас газ ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд. Найӧ ӧтлаасьӧмысь артмӧ ва. Ӧзъян газ сынӧдкӧд сорӧсӧн зэв кокньыда гым сорӧн ӧзйӧ. Сійӧ сорӧссӧ пондам шуны гыма газӧн. Сы понда воддза петысь газсӧ перйигӧн оз чукӧртны, неуна виччысьыштасны, сэсся сынӧд оз понды веськавны ӧзъян газ бердӧ, сынӧдтӧг оз артмы гыма газ; сэки пондасны сотчан газ вӧлисти чукӧртны.

Ӧзъян газ медкокньыд став кӧлуй пытшкысь. Неважӧн на сійӧ газнас пӧльтлывлісны сынӧдын лэбалан сяръяс. Ваын эм кык юкӧн ӧзъян газ, ӧти юкӧн шоммӧдан газ.

Куим юкӧн ӧзъян газ ӧтлаасьӧны ӧти юкӧн азоткӧд. Сэки бара артмӧ выль пӧлӧс газ — аммиак, аслыспӧлӧс ёсь дука. Сэтшӧм дук кылӧ куйӧдысь карта вылын. Мукӧддырйи азот бердӧ ӧтлаасьӧны ӧти юкӧн ӧзъян газ, куим юкӧн шоммӧдан газ — миян артмас азота шомава.

Мукӧддырйи азот ӧтлаасьӧма ӧти юкӧн калийкӧд, натрийкӧд, куим юкӧн шоммӧдан газкӧд; сійӧ шусьӧ селитраӧн.

Аммиак, селитра зэв кокньыда сетӧны быдмӧглы ассьыс азотсӧ. Сы понда наӧн ёна муяс бурмӧдӧны, вынсьӧдӧны.

Ӧзъян газ эм быдсяма шомава пытшкын; сы понда шомаваысь позьӧ перйыны ӧзъян газ.

Газъяс кындзи сынӧд пытшкын эм сэсся зэв уна быдсяма бус. Бус пытшкас эмӧсь сёй торпыригъяс, лыа торпыригъяс, бактерияяс. Сы понда ульторъяс регыд сісьмӧны; сынӧд пытшкын пуксясны бактерияяс, овмӧдчасны, пондасны ассьыныс удж нуӧдны; кӧлуйяс зэв ӧдйӧ пондасны шузьыны, сісьмыны.

Уналаын сынӧд бус пытшкын эм зэв уна сов. Мукӧдлаын сов зэв этша, сынӧд совтӧм. Кысь нӧ веськалӧ сынӧд пытшкас солыс?

4-ӧд адас. Сов

Босьтӧй ки пыдӧсад гырысь, изтӧм сов, пондӧй бурджыка видлавны. Сов пытшкын зэв уна посньыдик кубик торпыригъяс. Мукӧд кубикыс вӧлӧм ыджыдджык, мукӧдыс посньыдджыкӧсь. Сов кубикъяс неуна югыдкодьӧсь, ва пытшкӧ найӧ ӧдйӧ сылӧны разалӧны, пӧсь ва пытшкӧ унджык сов разалӧ.

Пондам пӧсь ва пытшкӧ сов шыблавны. Войдӧр сов ӧдйӧ разалас, сэсся ньӧжйӧн пондас разавны, сэсся дзикӧдз дугдас разавны, доз пыдӧсӧ лыа моз сов пондас пуксьыны. Сэсся сы пытшкӧ позьӧ зэв уна сов сӧвтны — водзӧ сов разавны оз понды. Сэтшӧм ёна сола васӧ пондам шуны сук рӧсовӧн.

Лӧсьӧдам сэтшӧм сук рӧсов, сэсся кисьтам сӧстӧм дозйӧ, мед рӧсов пытшкын эз вӧв разавтӧм сов. Сы бӧрын пуктам пӧсь рӧсовсӧ кӧдзыдінӧ, позьӧ лым вылӧ. Недыр мысти доз пытшкын пыдӧсас, доръясас ӧшъясны посньыдик кубикъяс. Кубикъяс пондасны ньӧжӧникӧн быдмыны, мукӧдыс ӧтлаасясны гоз-мӧдӧн.

Кык лун мысти тасьті пыдӧсаныд артмас зэв уна мича сов кубикъяс. Позьӧ мӧд ногӧн вӧчны сэтшӧм кубикъяссӧ. Сук рӧсов пытшкӧ лэдзӧй сунис, суниссӧ кӧрталӧй жель бердӧ, кольӧй чӧв сулавны шоныдінӧ лун вит-квайт кежӧ. Сунис помад пондасны быдмыны сов кубикъяс, мукӧдыс ёна гырысьӧдз быдмасны. Вит-квайт лун бӧрти рӧсов вежӧй сэсся бара быдтӧй. Сідзикӧн позьӧ кубикъяс певпом ыджда быдтыны. Ваыс косьмӧ руӧн, кайӧ сынӧд пытшкӧ, сов кубикъяс ӧшйӧны сунис помӧ.

Кольӧй ӧшинь вылад гырысь сов. Тіян совныд войдӧр ульсалас, сэсся пондас торъявлыны, поснявлыны — артмас сов пызь.

Ывлавылын сідзикӧн сов поснявлӧ, тӧв локтас, пӧльыштас, сов буссӧ нуас. Ывлавылын, му пытшкын сов этшаник эм: сы понда сов бус веськавлывлӧ сынӧд пытшкӧ. Му пытшкысь ортсӧ сов кайӧ вакӧд, ваыс му вылын косьмас — солыс кольӧ му вылӧ.

Зэр ва мувывса совсӧ бара разӧдӧ, ваӧн сов веськалӧ шоръяс, юяс пытшкӧ: юяс ванысӧ нуӧны саридзӧ. Саридзын ваыс дугдывтӧг пӧрӧ руӧ, сы пыдди бара юяс вайӧны выль ва, выль сов. Солыд ваыскӧд руӧн оз кай, кольӧ саридз пытшкӧ. Сы понда саридзын ваыд сола, юны оз позь.

Мукӧддырйи саридз пыдӧсӧ, сола тыяс пыдӧсӧ сов пуксьӧ кыз шлапъясӧн. Сэсся унаысь сэтшӧм саридзьяс, тыяс дзикӧдз косьмывлӧны, солыс кольӧ, тырӧ няйтӧн, муӧн, сов вылын артмас выль пӧлӧс овмӧс, овмӧдчасны йӧз. Коркӧ дыр мысти аддзасны сэтшӧм инъясысь сов, пондасны кодйысьны, перйыны, изны. Уналаын сэтшӧм сов перйӧны, сэтшӧм сов сёян пытшкӧ пуктӧны.

Уналаын эмӧсь сола ключьяс. Кӧнкӧ му пытшкын эм сов, ва сэті ветлӧдлӧ, ва пытшкӧ сов разалӧ, ваыскӧд сов кайӧ ортсӧ ключьясӧн. Уна сэтшӧм сола ключьяс Кавказын. Сереговын перйӧны му пытшсьыс сэтшӧм сола васӧ, сэсся ньӧжйӧникӧн васӧ пӧртӧны руӧ, кольӧ мича, бур сов.

Сэні миян сола васӧ кисьтӧны тыртӧм восьса сарай (градирня) пытшкӧ, сарай тырыс сырса, ваыс вывсяньыс лэччӧ улӧдзыс сырса кузя, ньӧжйӧникӧн пӧрӧ руӧ, косьмӧ. Рӧсов сідзикӧн ӧтарӧ сукмӧ, сэсся сук рӧсовсӧ нин пуӧны би вылын гырысь пӧртъясын. Сідзикӧн мортлы отсасьӧ тӧв, сідзикӧн йӧз омӧлика сола ваысь перйӧны сёйны колан сов.

Мыйысь сов артмӧма, кутшӧм кӧлуйяс эмӧсь сов пытшкын?

Велӧдчӧм йӧз важӧн нин тӧдмалісны: сов пытшкын эм ӧти пӧлӧс металл — натрий, эм сэсся газ — клор. Клор (хлор) кокньыд перйыны бертолет солысь; колӧ бертолет совсӧ киськавны сернӧй шомаваӧн. Сэки пондас тшын моз петны веж рӧма, лёк дука газ; сійӧ газыс шусьӧ клорӧн. Ӧзъян газкӧд клор кокньыда ӧтлаасьӧ; сэки артмӧ выль пӧлӧс газ; сійӧ выль газыс зэв кокньыда разалӧ ва пытшкӧ; сэки артмӧ сов шомава.