Ывлавыв тӧдмалӧм (II)

by Худяев Иван Ефимович

ВОДДЗАКЫВ

Тайӧ мӧд нига ывлавыв олӧм йылысь, коми велӧдчысьяслы. Нигаса сёрни тӧдса коми уджалысь йӧзлы, тӧдса коми челядьлы. Тадзикӧн гижӧмӧн ставсӧ ывлавыв олӧм йылысь гижны он вермы; нигалӧн удж — тойыштны коми йӧзӧс велӧдчыны, унджык тӧдмавны. Зэв унатор босьтӧма коми олӧмысь, сы понда унатор кокниджык тӧдмавны. Уналаті колӧ лыддьыны тшӧтш му уджалысьяслы, бать-мамлы: ас олӧмысь миян бать-мам унатор на оз гӧгӧрвоны — уна сэтшӧм торъяс йылысь тані висьталӧма. Нига эз на лыддьыв, некутшӧм велӧдчысь, некутшӧм дядьӧ, некутшӧм велӧдысь — сы понда сьӧкыд тӧдмавны лӧсьыдтӧм, ковтӧм инъяссӧ — гашкӧ уналаын ылалі (гӧгӧрвоны оз позь). Индӧй лӧсьыдтӧминъяссӧ — ыджыд аттьӧ шуа.

Ленинкар. 1925 во. Январ.

Гижысь.

Велӧдысьяслы

Тайӧ мӧд нига коми школаын «ывлавыв» велӧдны, нёльӧд во велӧдчысьяслы. Тайӧ нигасӧ лои дженьдӧдны, чинтыны. Сэсся — мед доныс оз ёна кай — ковмис чинтавны серпасъяс. Чайта — велӧдысьяс мукӧд серпасъяс роч нигаяс вылысь вермасны корсьны; тані ставсӧ коми йӧз олӧм йылысь гижӧма — сы понда уна серпасъяс дзик оз ковмыны, синводзаныс велӧдчысьяслӧн быд лун. Дерт, уна на позьӧ вӧлі тайӧ нигаӧ сюйны... Дженьдӧдӧма кык мӧвп тшӧктӧм серти: 1) тшӧктісны дженьыда гижны; 2) велӧдчысьяслӧн унджык сёрни лоӧ дженьыд гижӧд лыддьӧм бӧрти. Ме ногӧн оз ков став нигасӧ помавны мырдӧн (вермытӧг), уна кад дырйи сӧмын вевъялан помавны. Та серти лыддьысигӧн велӧдчысь пондас ёна велӧдысьӧс юасьны, колӧ юалӧмторъяссӧ бура тӧдмавны, велӧдчысьяслы висьтавны, сэсся бара позьӧ водзӧ мунны. Мукӧдлаті велӧдчысьлы сьӧкыд лоӧ гижӧд серти гӧгӧрвоны — колӧ сэтшӧминъяссӧ ёнджыка налы янсӧдны. Ёна посни юкӧнъяс вылӧ (параграфъяс) нига абу торйӧдлӧма — мед эськӧ велӧдысьлы эз ло ӧти туй, мед велӧдысь вермас бурджыка ас ногыс нуӧдны, ас туйӧд. Тайӧс гижӧма комплекса методӧн. Дзик быдлаті сійӧ методсӧ кутны он вермы, мӧда-мӧдкӧд мукӧд торъяс сьӧкыд ӧтлаавлыны — сэні быттьӧ тшупӧдъяс эмӧсь. Сэтшӧм тшупӧдъясас медбур, ме ногӧн, юасьӧмъяс. Сэтшӧм юасьӧмъяссӧ менам кытчӧсюрӧ сюйӧма. Уналаын ме ачым быттьӧ сэні тшӧтш сёрнита — ме ногӧн сэтшӧминъяс кокньӧдасны лыддьӧмсӧ. Коми кывъяс, тӧдӧмысь, оз тырмыны; сэки босьтӧма мукӧд кывъяс (интернациональнӧй), шочджыка роч кывъяс, сэсся эмӧсь дзик выль кывъяс. Унджык кывъяссӧ сюйлі нин воддза нигаас, татчӧ мӧд пӧв сюя — мед дыр корсьысьны оз ло.

Ленинкар. 1925 во. Январ.

І. ПЕМӦСЪЯСӦС ВЕРДӦМ

1-а адас

Мыйла, мыйӧн, кыдзи колӧ пемӧсъясӧс вердны

Арын кӧдздӧдігӧн, войвывса олысь йӧзыд (коми йӧз тшӧтш) пондасны гортса пемӧсъясӧс вердны. Вердны колӧ тӧвбыд, тулысӧдз. Сы понда коми йӧз гожӧмбыд ноксьӧны, пессьӧны — аслыныс, пемӧсъяслы сёян лӧсьӧдӧны.

Пемӧсъяслы лӧсьӧдӧм сёян быдӧн тӧдӧны: турун, идзас, шочиника пызь, кыд, вӧвъяслы зӧр. Этшаӧн тӧдӧны — кытчӧ, мый вылӧ сёяныс мунӧ? Кыдзи колӧ вердны? Мед эськӧ вердӧмыд донтӧмджык сувтас дай мед эськӧ вердӧмысь уна бур лоӧ — пемӧсъяс ёнӧсь, вынаӧсь.

Рытыввывса велӧдчӧм йӧзлӧн медбурӧсь пемӧсъясыс. Найӧ важӧн нин тӧдмалісны бурногӧн пемӧсъясӧс вердӧм.

Кыдзи тӧдмавны, кыдзи корсьны сэтшӧм бурнога вердӧмсӧ? Колӧ тӧдмавны пемӧсъяслы коланторъяс, колан сёян. Колӧ тӧдмавны пемӧсъяслысь пытшкӧссӧ.

Ӧні велӧдчӧм йӧз со мый тӧдӧны: пемӧс яй пытшкын мед уна ва — 85% — 4/5 юкӧн гӧгӧр (кукань сьӧкта серти), ыджыд мӧслӧн — 70% ва. Лы пытшкын ваыс этшаджык; сэсся эм едждӧг — курӧг кольк едждӧг кодь; кучик пытшкын, лы пытшкын зэв уна эм аслыспӧлӧс кӧлуй — сыысь артмӧ клей; сюръяс пытшкын, гыжъяс пытшкын, гӧн пытшкын эм бара аслыспӧлӧс кӧлуй. Сійӧ кӧлуйяс пытшкас эм азот.

Сэсся эмӧсь азоттӧм кӧлуйяс: сыв, сакар, шомаваяс. Сыв овлӧ кучик гӧгӧр, вӧрк гӧгӧр, кынӧм бердын, вый пытшкын. Сакар уна эм сӧп пытшкын, яй пытшкын.

Сійӧ кӧлуйяс пытшкас эмӧсь: шом, ӧзъян газ, шоммӧдан газ. Азота кӧлуйяс пытшкын на кындзи эмӧсь: коми изтӧг (сера), азот. Ставыс сійӧ сотчанторъяс.

Сэсся пемӧс пытшкын эмӧсь сотчытӧмторъяс; сотчытӧмторъяс пытшкын зэв уна кальций (известка пытшкын), фосфор шомава. На кындзи эмӧсь этшаникӧн: калий, натрий, магний, кӧрт, хлор.

Тайӧ став кӧлуйсӧ колӧ сетны пемӧсъяслы сёян пытшкын ковмӧныс — сэки пемӧсыд ён лоӧ.

Мый артмӧ пемӧс пытшкын индӧм кӧлуйяссьыс?

Едждӧгысь артмӧ яй, сыв, дай мукӧд небыд юкӧнъяс.

Сыв веськалӧ сёянкӧд; ӧти юкӧнысь артмӧ йӧв, мӧд юкӧн оз вежсьы, коймӧд юкӧн сотчӧ.

Сакар пырӧ яй пытшкӧ, сотчӧ.

Став кӧлуйсӧ пемӧс босьтӧ сёян пытшкысь: мӧскӧс турунӧн вердам — мӧс турун пытшкысь босьтӧ, кӧин яй сёйӧ — яй пытшкысь коланторъяссӧ босьтӧ, йӧзыд сёйӧны быдмӧгъяс (турун), яй, вый, сыв — на пытшкысь босьтӧны аслыныс колан кӧлуйяс. Вайӧ ӧні тӧдмалыштам ичӧтика колан кӧлуйяс перйӧмсӧ, сёян пытшкысь нёнялӧм.

Босьтам мортӧс. Сёян пуктам вомӧ, пиньясӧн торйӧдлам, гудралам, кизьӧртам дулльӧн. Небзьӧдӧм, кизьӧртӧм сёяныс пырӧ горшӧ. Горшыд мортлӧн кузь трубка кодь, мунӧ рушкуӧдз. Вом пытшкын дулльыд сулойысь вӧчӧ сакар.

Дулльыд вомӧ петӧ розьясӧд посньыдик зепкодьясысь.

Рушку пытшкын сёян дугдывтӧг ветлӧдлӧ, кытшлалӧ. Рушку чӧв оз ов, топавлӧ, паськавлӧ, куснясьӧ, чукрасьӧ. Сы понда рушку пытшкын сёяныд некор чӧв оз коль. Рушку пытшкын эм аслыспӧлӧс кизьӧр. Сійӧ кизьӧрыскӧд сёян сорласьӧ; кизьӧр пытшкӧ едждӧгъяс разалӧны, сылӧны. Кизьӧрыс петӧ рушку пытшкӧсысь.

Рушкусянь сёян мунӧ водзӧ. Рушкуысь петігӧн сёян пытшкӧ веськалӧ сӧптысь мӧд пӧлӧс кизьӧр. Сёянпытшса сыв зэв ёна поснявлӧ, разавлӧ посньыдик войтъясӧн кизьӧр пытшкӧ — артмӧ йӧв кодь еджыд кизьӧр.

Сідзкӧ сулойысь артмис сакар, разалі, сылі ва пытшкӧ, едждӧг разалі, сылі рушкупытшса кизьӧр пытшкӧ, сыв пазавліс посньыдик войт чиръяс вылӧ. Став сёянсьыд артмис еджыд рок кодь. Сэтшӧм рокыс мунӧ водзӧ, сювъяс пытшкӧ. Сювъяс пытшкын эмӧсь посньыдик гӧнкодьяс. Найӧ нёнялӧны рок пытшкысь став коланторъяссӧ, коланторъяс сідзикӧн веськалӧны вир пытшкӧ. Ковтӧм кӧлуйяс, куйӧд, мунӧны паськыд сювйӧ, сэсянь шыбитчӧны, петӧны ортсӧ.

Колан кӧлуйяс веськалісны вир пытшкӧ.

Вирыд миян сӧнъяс кузя гӧгӧр кытшлалӧ, быд пельӧсӧ веськалӧ, пырӧ пиньясӧ, локтӧ юрсияс бердӧ. Чуткӧмӧн (емӧн) позьӧ дзик быдлаысь вир корсьны (яй кузяным).

Коді нӧ тойлалӧ вирсӧ, мыйла сійӧ дугдывтӧг визувтӧ миян кузя?

Виртӧ тойлалӧ вӧлӧм сьӧлӧмным. Сьӧлӧмыд куш яй сяр кодь, кабыр ыдждаыд (ставнас шыр-яйясысь). Шыр-яйяс дугдывтӧг, лун и вой уджалӧны, кувтӧдз уджаласны. Сьӧлӧмлӧн пытшкыс нёль юкӧна. Вывсянь увлань лэччӧ вежӧс — артмӧны кык джын: шуйгаладор, веськыдладор. Шуйга вывсянь веськыдлань бара мунӧ водса вежӧс — артмӧны: вевдор, увдор. Сідзикӧн сьӧлӧмыд тэчӧма нёль юкӧнысь, нёль сьӧлӧм йӧртӧдысь. (2 серпас).

Шуйга увдор сьӧлӧм йӧртӧдсянь вир петӧ сьӧлӧмысь ортсӧ ыджыд кыз сӧн кузя — «юр сӧн» кузя. Вир мунӧ, разалӧ, быд пельӧсӧ веськалӧ; сэсся бӧр чукӧртчӧ мӧд сӧнъяс кузя бара сьӧлӧмӧ, вылыс веськыд йӧртӧдӧ.

Тайӧ мунӧм туйсӧ шуны пондам ыджыд вир туйӧн. Воддза сӧнъяссӧ (наӧд сьӧлӧмсянь вир мунӧ) пондам шуны артерияӧн — чорыд сӧнӧн. Сійӧ зэв чорыд, ён, топыд. Мӧд пӧлӧс сӧнъяссӧ шуӧны венаясӧн — небыд, лӧз сӧнъясӧн. Найӧ небыдӧсь; на кузя ыджыд вир туйӧд вирыс сьӧлӧмлань мунӧ.

Сэсся веськыд вылыс йӧртӧдысь вир лэччӧ веськыд улыс йӧртӧдӧ, улыс йӧртӧдсянь мунӧ тылань (видз. 3 серпас); ты пытшкын вирыд бара зэв ёна разавлӧ уна туйӧд, сэсся бӧр чукӧртчӧ ыджыд, кыз сӧнӧ, сы кузя бӧр пырӧ сьӧлӧмӧ шуйга вылыс йӧртӧдӧ, лэччӧ шуйга улыс йӧртӧдӧ, бара петӧ, мунӧ туша кузя. Сэтшӧм нэмӧвӧйя туйыс вирлӧн, сідзикӧн сійӧ туйӧд дугдывтӧг вир визувтӧ. Мӧд кытшсӧ (сьӧлӧмсяньыс ты пыр бӧр сьӧлӧмӧ) шуӧны ичӧт вир кытшӧн (туйӧн).

Сьӧлӧмыд топавлас, бӧр паськалас, сэсся бара топавлас — дугдывтӧг сідзикӧн. Топалігас вир петӧ сьӧлӧмысь, паськалігас вир пырӧ сьӧлӧмӧ. Сійӧ топавлӧмнас сьӧлӧмыд виртӧ тойлалӧ (миян шуӧны — «сьӧлӧм тіпкӧ»). Сідзикӧн вир вермӧ веськавлыны быд пельӧсӧ, новлӧдлӧ аскӧдыс миян яйлы колантор, выльысь босьтӧ сювъясысь коланторсӧ.

Веськавлӧ вирыд вӧркйӧ тшӧтш.

Вӧрк пытшкӧ вирыд кольӧ кудзпытшса кӧлуй. Сійӧ ковтӧм, пеж кӧлуйыс сылӧ ва пытшкӧ, сэсся петӧ миян кудзкӧд ортсӧ. Сідзкӧ миян вӧркъясным весалӧны вирнымӧс.

Быдмӧг сёйысь пемӧсъяс став колан кӧлуйсӧ босьтӧны быдмӧг пытшкысь. Быдмӧгыд ставнас тэчӧма йӧртӧдъясысь (видз. 5 серпас). Йӧртӧдъяс пытшкын эм протоплазма. Протоплазма пытшкын эм едждӧг. Сідзкӧ пемӧсъяслы едждӧгыд дась нин. Сулой, сакар пемӧсъяс босьтӧны быдмӧгъяс пытшкысь жӧ, сыв быдмӧгъяс пытшкысь. Сідзкӧ став коланторйыс пемӧслы сюрӧ быдмӧг пытшкысь. Яй сёйысь пемӧсъяс босьтӧны колан кӧлуйяссӧ яйысь; морт сёйӧ яй, кольк, вый, йӧв, быдсяма быдмӧгсӧ — тӧдӧмысь, мортыдлы сюрӧ нин колан кӧлуйясыс.

Морт вылӧ пемӧсъяс уджалӧны, кыскалӧны мортӧс, сьӧкыдторъяс морт пыдди. Кысь вынныс?

Уджалігӧн мортлӧн, пемӧслӧн чинӧ сьӧктаныс, омӧльтчӧны, налӧн мыйкӧ мында пытшкӧс кӧлуйныс вошӧ.

Тӧдмалісны: уджалігӧн медуна вошӧ сыв да сакар, сэсся яй. Сідзкӧ уджалысь пемӧслы, мортлы сійӧ кӧлуйяссӧ ньӧжйӧникӧн коръясӧкӧ колӧ содтавны. Сійӧ кӧлуйяссӧ содтӧны сёйигӧн. Ёна уджалысь пемӧсыдлы колӧ лоны яя дай сыла. Сытӧг пемӧс, морт ёна уджавны оз вермыны. Вывті сыла пемӧсъяс, йӧз бара уджавны ёна оз вермыны. Сідзкӧ вывті сыла пемӧсъяс уджавны оз туйны.

Уджалігӧн пемӧсъяс, йӧз ёна, тшӧкыда лолалӧны. Найӧ уна ас пытшкас кыскӧны сынӧд (воздук), уна лэдзӧны ортсӧ шома газ. Кутшӧм кӧлуйысь, мыйысь артмӧ шома газыс? Ёна лолалігад пемӧсъяс уна босьтӧны шоммӧдан газ, сы пыдди ортсӧ лолыштӧны шома газ.

Кыдзи артмӧ сійӧ газъяс вежсьӧмыс? Час тӧдмалам: вомсянь пемӧсъяслӧн, мортлӧн горшкӧд орччӧн, водзӧдысджык увлань лэччӧ мӧд трубка — лолалан горш (трахея) (видз. 6 серпас). Лолалан горш пырӧ морӧс пытшкӧ, сэні вожалӧ кык пельӧ; кыкнан вожыс водзӧ вожавлӧны зэв уна посньыдик трубка вылӧ. Быд трубка помын эм ичӧтик гыркса сяр (альвеола). Сэтшӧм сярыс зэв уна, найӧ мӧда-мӧдкӧд ӧтлаасьӧны — артмӧ кык гырысь кокни яй торъяс — тыяс. Тыяс зэв кокньыдӧсь, — тырыс сынӧд. Ваӧ ты шыбит — оз ӧд вӧй.

Быд ичӧтик сяркодьыс гӧгӧр гартчӧма зэв вӧсньыдик вир тыра сӧнъясӧн. Мукӧд сӧнъясас пемыдгӧрд рӧма вир, мукӧдас югыдгӧрд рӧма. Югыдгӧрд рӧма вирыс мунӧ тысянь сьӧлӧмӧ.

Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧм серти — югыдгӧрд рӧма вир пытшкын уна шоммӧдан газ.

Сынӧдыд пырӧ вомӧд, нырӧд лолалан горшӧ, сэсянь сэсся быд вожӧ, вожъяссянь гыркса сяркодьясӧ. Сяркодьяс бердас воӧ вир.

Вирыс босьтӧ сынӧд пытшкысь шоммӧдан газ, лоӧ югыдгӧрд рӧма, мунӧ сьӧлӧмӧ, сьӧлӧмсянь бара водзӧ туша кузя.

Миян яй пытшкын вир сетӧ шоммӧдан газсӧ едждӧгъяслы, сакарлы, сывлы. На пытшкын эм (тӧдам нин) шом. Шом ньӧжйӧникӧн сотчӧ, артмӧ шома газ. Шома газ веськалӧ вир пытшкӧ — сы понда вирным миян лоӧ пемыд рӧма. Сійӧ пемыд рӧма вирыс сьӧлӧм пыр мунӧ тыяс пытшкӧ, тыяслы сетӧ шома газ, босьтӧ шоммӧдан газ, бара лоӧ югыд рӧма.

Шом сотчигӧн артмӧ шоныд. Сідзкӧ тыясыд отсалӧны пемӧсъяслы шоныд перйыны. Ёна уджалігӧн, ёна лолалігӧн мортыд пӧсялӧ. Кӧдзыдінын сёян оз вермы вежсьыны, оз вермы вир пытшкӧ пырны. Сідзкӧ пемӧсъяслы шоныдыд зэв ёна колантор. Шоныд эм — пемӧс вермӧ сёян вежлавны ас пытшкас, сылӧн лоӧ вын, пемӧс вермӧ уджавны.

Уджалігӧн пемӧсъяслӧн, йӧзлӧн уна кудз петӧ. Вирыд мунӧ вӧркъяс пытшті, кольӧ кудзпытшса кӧлуй. Уджалігӧн вирыд ӧдйӧнджык визувтӧ, сы понда унаысь волӧ, ӧдйӧ мунӧ вӧркъяс пытшкӧд, уна кольӧ вӧркъяс пытшкӧ ковтӧм, пеж кӧлуй.

Кымын пӧлӧс отсӧг нин мортлӧн, пемӧслӧн сюри: вын содтыны — вом, кынӧм; пежторъяс вӧтлыны — вӧркъяс; шоныд перйыны — тыяс; вир новлӧдлыны — сьӧлӧм; вир весавны — тыяс.

Шома газӧ, кудзӧ пӧрысь-вошысь кӧлуйяс — сетӧны пемӧслы вын.

Неважӧн сёрнитім — мися ты пытшкын вир чӧжӧ шоммӧдан газ. Кыдзи нӧ сійӧ заптысьӧмыс артмӧ?

Видзӧдлам виртӧ ыдждӧдан стеклӧ — микроскоп пыр. Сэсь миянлы тыдовтчасны зэв уна посньыдик гӧгрӧс гӧрд сӧчӧнкодьяс — гӧгыльяс. На вӧсна вӧлӧм вирыд гӧрд рӧма. Гӧрд гӧгыльяс костын вир пытшкын эмӧсь кузьмӧс, вожӧсь еджыд торъяс (видз. 7 серпас). Найӧс мӧд ногӧн шуӧны лейкоцитъясӧн.

Гӧрд гӧгыльяс пытшкын эм уна кӧрт. Кӧртыд шоммӧдан газ вӧсна сімӧ. Сімӧм кӧртыд гӧрд рӧма.

Гӧрд гӧгыль пытшса кӧртыд тыяс пытшкын ӧдйӧ зэв босьтӧ сынӧдысь шоммӧдан газ, — сімӧ, сідзикӧн вирыд нуӧ тыяс пытшкысь шоммӧдан газ; «сім» вӧсна тысянь мунысь вирыд мича югыдгӧрд рӧма.

Вирыд веськалӧ тушаӧ. Сэні сёяныд зэв горша нетшыштӧ, перйӧ вир пытшкысь шоммӧдан газ, сотчӧ, артмӧ шома газ, вир пемдӧ, вир шома газсӧ аскӧдыс нуӧ тыясӧ, сэні шыбитӧ сяркодьясӧ, шома газ лолалан горшӧд ортсӧ петӧ. Коми йӧзыд шуӧны: «сьӧд вир — лёк вир», шудтӧм морт — сьӧд; пемыд вирыд быдӧнлӧн вӧлӧма — сэні ньӧти абу некутшӧм «шудтӧм».

Тыяс отсалӧны мездысьны ковтӧм, пеж шома газысь, вӧркъяс мездӧны пеж кудзпытшса кӧлуйысь.

Быд удж дырйи артмӧ уна шоныд, шоныдыс ортсӧ петӧ, вошӧ.

Ёнджыка уджалігӧн унджык шоныд вошӧ. Шоныд артмӧ сыв, едждӧг, сакар сотчӧмысь. Сы понда ёна уджалысь йӧз ёна сёйӧны, уджалысь вӧвлы колӧ зӧр. Зӧр пытшкын уна колан кӧлуйяс (сыв). Челядь ёна радейтӧны сакар — налӧн котралігас уна сакар удитӧ сотчыны.

Колӧ ён вӧв, бур мӧс, ыж, быдсяма бур пемӧс — колӧ бура лӧсьӧдӧмӧн вердны, сытӧг бур пемӧс некор оз ло. Кӧсъян ёна уджавны — эн вунӧд сёйны.

Пемӧслы ӧти пӧлӧс сёян колӧ сетны сыв перйыны, мӧд пӧлӧс сёян — яй лӧсьӧдны, коймӧд пӧлӧс — вын кутны:

Пемӧс уджалӧ. Колӧ лыддьыны колан сёян олӧм кутны дай вын кутны. Эмӧсь зэв уна пӧлӧс вердӧм. Велӧдчӧм йӧз бура лыддьӧмӧн, бура вердӧмӧн лӧсьӧдісны бур пемӧсъясӧс.

Ыджыд пемӧслы, тӧдӧмысь, унджык сёян колӧ — сійӧ оз ков вунӧдны.

Медбур сёян пыдди уджалысь пемӧсъяслы шуӧны пызь кыд. Тӧдмалісны:

1 килограмм пызь пыдди позьӧ сетны 3 кг бур кос турун.

1 ~ 12 ~ уль ~

1 ~ 10 ~ свеклӧ.

1 ~ 3 ~ зӧр кыд.

1 ~ 4 ~ рудзӧг идзас.

Тшыг кулӧмысь сьӧкта серти позьӧ со кыдз вердны: быд куим пуд сьӧкта вылӧ (43 килограмм) килограмм джынысь этшаджык пызь.

Дзик ӧти пӧлӧс сёянӧн пемӧсъясӧс оз позь вердны — ӧти пӧлӧс сёянын став колан кӧлуйыс оз тырмы: пызьын уна сулой, едждӧг, но этша сыв; идзасын этша едждӧг, сулой. Сы понда пемӧсъяслы колӧ сетны соралӧм сёян.

Медбур сорлалӧм сёян миян 160 килограмма мӧсъяслы со кутшӧм: 6 кг кос турун, 4 кг зӧр идзас, 10 кг свеклӧ, 1 кг зӧр пызь, 1 ½ кг рудзӧг кыд, ½ шабді кӧйдыс. Сэтшӧм сёян пытшкын эм став коланторйыс олӧм кутны дай йӧв вайны.

Эмӧсь гырысь нигаяс: гижӧма пемӧсъяс вердӧм йылысь. Быдсяма пӧлӧс пемӧсъясӧс колӧ ас ногыс вердны. Велӧдчӧм му уджалысьяс важӧн нин вердӧны пемӧсъяснысӧ велӧдчӧм йӧз висьталӧм серти. Колӧ нин коми дядьӧяслы-тьӧтӧяслы велӧдчыны пемӧсъястӧ вердныд.

2-ӧд адас

Кыдзи колӧ пемӧсъясӧс вердны кӧдзыд дырйи, шоныд дырйи?

Пемӧсъяслӧн уджалігӧн петӧ пӧсь, найӧ лэдзӧны ортсӧ ассьыныс шоныдсӧ. Ёнджыка уджалігӧн — ёнджыка пӧсь петӧ, унджык сыв, сакар вевъяласны сотчыны.

Быдмӧгъяслӧн асланыс удж эм. Найӧ сёйӧны, корсьӧны вужъяснас сёян, вӧчӧны сулой, хлорофилл, лолалӧны. Налӧн нӧ эськӧ артмӧ оз шоныдыс? Артмӧ. Велӧдчӧм йӧз унаысь муртавлісны — быдмӧгъяс шоныдджыкӧсь асгӧгӧрса сынӧд дорысь. Быдмӧгъяс пытшкын мунӧ удж: сотчӧны кӧлуйяс (лолалігӧн), перйӧны сёян. Сы понда быдмӧгъяс шоныдджыкӧсь сынӧд дорысь, тулысын лым пыр мыччысьӧ быдмӧг ныр — сы гӧгӧр лымйыс сылӧма — быдмӧг ас бердысь сетӧ шоныд, шоныд сывдӧ лымсӧ. Тупкылӧй ӧти лун кежлӧ стеклӧ дозйӧн быдмӧгӧс, сэсся сюйӧй стеклӧ улӧ ломтысян сартас — сартасныд кусӧ. Лолалігмоз (кӧлуйяс сотчӧмысь) быдмӧг лэдзӧма шома газ.

ЛОВЪЯ УДЖАЛІГӦН АРТМӦ ШОНЫД.

Босьтам, зэв ӧдйӧ пондам пилаӧн кыз пу орӧдны. Орӧм бӧрын видлам пила пиньяс бердӧдыс — пӧсь. Дыр гӧрам, сэсся пуктылам кинымӧс амысь бердӧ — амысь шоналӧма. Быдтор, вӧлӧмкӧ, уджысь шоналӧ.

Ловъя, ловтӧмтор вермӧны удж вӧчны: мӧс, вӧв, пожӧм, йӧлатурун, пила, гӧр, из — ставныс вермӧны удж вӧчны (уджавны). Сійӧ уджавны вермӧмсӧ шуӧны энергияӧн.

Энергия овлывлӧ уна пӧлӧс: из усис да лямӧдіс кокнымӧс — ӧти энергия петкӧдчыліс, паракод муніс — мӧд энергия петкӧдчыліс.

Энергия вермӧ вежсьыны, пӧрны мӧд пӧлӧс энергияӧ — чинны, содны оз вермы, ыдждаыс оз вежсьы.

Пилитчигӧн пиланым шоналіс, котӧрті — пӧсялі, быдмӧг лолалӧ — шоныд артмӧ. Ловъялӧн лолалігӧн шоныд артмӧ (кӧлуй сотчигӧн).

Йӧзлӧн, зэв уна пемӧсъяслӧн лолалӧмыс артмӧ ты отсӧгӧн, ты пыр лолалӧны.

Мукӧд пемӧсъяс лолалӧны мӧд ног: нидзувъяс — кучик пыр, черияс нёкчим (жабраяс) пыр ваын лолалӧны. Тыясӧн лолалӧны сынӧд пытшкын.

Нёкчим кокньыд тӧдмавны черияслысь. Босьтам ёкышӧс, пондам видлавны. Неуна юрсьыс бӧрынджык эм чукыля нёль лыторъяс. На йылын пытшладорас ӧшалӧны посньыдик, вӧсньыдик лютки кодь коръяс, гӧрд рӧмаӧсь; сійӧ — нёкчим (видз. 8 серпас).

Черияслӧн тшыкӧм вирыс локтӧ жабра бердас, босьтӧ шоммӧдан газ вапытшса сынӧдысь, бӧр визувтӧ чери кузя. Черилӧн сьӧлӧмыс кык йӧртӧда, сы понда бур вирыс оз пырав сьӧлӧм пытшкас.

Лягуша пи (том дырйиыс) нёкчимӧн лолалӧ. Сылӧн зэв ыджыд юрыс, вӧсньыдик бӧж. Сы понда лягуша писӧ шуӧны юра гагйӧн. Быдмӧм бӧрын лягушалӧн вошӧ бӧжыс, артмӧ нёль кок, лоӧны тыяс (видз. 9 серпас).

Ыджыд лягушалӧн тыяс зэв гырысьӧсь. Вирыс тыяссянь мунӧ сьӧлӧмӧ.

Сьӧлӧмыс лягушалӧн куим йӧртӧда; сы понда весассьӧм, шоммӧдан газа вирыс сорласьӧ сьӧлӧм пытшкын тшыкӧм вирыскӧд.

Вир сорласьӧм вӧсна лягушалӧн вир пытшкас шоммӧдан газ этша, омӧля шонтӧ; сы понда лягушаыд сэтшӧм кӧдзыд. Пежгаглӧн вирыс кӧдзыд жӧ. Пӧткаяслӧн сьӧлӧмныс нёль йӧртӧда нин; вирныс сорласьтӧм, яйныс шоныд.

Пӧткаяслӧн тыыс мортлӧн кодь жӧ. Ты кындзи налӧн тысьыс бӧрынджык эм 9 зеп. Ты пытшкысь зепъясас чукӧртчӧ сынӧд. Лыяс пытшкас пӧткаяслӧн бара эм сынӧд. Сы понда пӧткаяс кокньыдӧсь, лӧсьыда вермӧны лэбавны. Мукӧд пӧткаяс вермӧны 4–6 лун дугдывтӧг лэбавны.

Кӧдзыд вира пемӧсъяс (черияс, пежгаг, лягуша, змей) ньӧжйӧникӧн, дыша ветлӧдлӧны, кывтӧны. Найӧ тэрмасьӧны сӧмын лёк инысь пышйигӧн. Сёйӧмъяс бӧрын найӧ зэв кузя лӧнь инын олӧны — оз радейтны уджавны.

Шоныд вираяс (морт, гортса пемӧсъяс, пӧткаяс, вӧрса пемӧсъяс) ёна котралӧны, уджалӧны, лэбалӧны. Пӧткаяс шоча чӧв олӧны — найӧ дугдывтӧг чеччалӧны, бергалӧны, сьылӧны. Чӧв-олӧмыс налӧн овлывлӧ сӧмын узиганыс. Сы понда налӧн вирныс медпӧсь, морт вир дорысь пӧсьджык.

Ёна уджалысь пемӧслӧн вирыс пӧсьджык.

Кӧдзыд дырйи, тӧдӧмысь, пемӧсъяслы унджык колӧ шоныдыс.

Шоныд оз ло — пемӧсъяс кынмасны, сэки сэсся удж налысь нинӧм нин виччысьны.

Кӧдзыд дырйи, сы понда, пемӧсъяслы выль нога сёян нин колӧ — бурджык сёян, мед эськӧ вермис унджык шоныд сетны. Сэтшӧм сёяныд: сыла, юмов, яя — бур сёян.

Йӧзыд тӧвнад ёна радейтӧны сыв, яй, вый, пӧсь сёянъяс. Бур дядьӧ тӧвнад вӧвсӧ шоныд ваӧн юктӧдӧ, зӧр сетлывлӧ (сылыс уна), пызьӧн вердӧ, картупель мӧсъяслы сетӧ, помӧй лӧсьӧдӧ. Тӧлын пемӧсъясӧс колӧ вердны кокньыда сотчан кӧлуйясӧн, ӧдйӧ шоныд сетысьясӧн.

Вӧрса пемӧс-пӧткаяс оз ылавны. Пӧткаяс сылаторъяс корсялӧны, яй сёйны велалӧны, мӧда-мӧдсӧ виӧны — юр вемнысӧ юӧны. Ур арнас тӧв кежлӧ сус коль заптӧ (сус коль пытшкын уна сыв), тӧвбыд сійӧс сёйӧ. Ош гожӧмнас гумъяс, турунъяс сёйӧ. Тӧлын гуӧ пыртӧм ош корсьӧ пемӧсъясӧс — яя сёян. Тӧлын ошлы оз ков паныдасьны. Кӧинъяс тшыгъялӧны, збоймасны, грездъясысь понъясӧс унаысь начкывлӧны. Мукӧдлаын вӧвъяс быдӧн яй вылӧ пондасны усьласьны, лыяс вильӧдӧны. Гожӧмын вӧлыд дзик турун вылын, быдмӧгъяс сёйӧмӧн олӧ.

Уна пӧлӧс ӧд эмӧсь пемӧсъяс: ӧткымыныс сёйӧны сӧмын быдмӧгъяс, мукӧдыс сёйӧны быдмӧгъяс дай яй. Сэсся эмӧсь шой сёйысь пемӧсъяс, эмӧсь яй сёйысь пемӧсъяс-виалысьяс. Найӧ оз корсьны турун, шой корсьӧны, сёйны ловъя пемӧсъясӧс. Сэтшӧм пемӧсъяслы медсьӧкыд сёянсӧ корсьны.

Эмӧсь аслыспӧлӧс пемӧсъяс — сёйӧны колясъяс: мукӧд ён пемӧсъяс сёясны, пӧтӧм бӧрын колясны — колясъяссӧ выль пемӧсъяс нин ӧктӧны (шакал, гиена).

Эмӧсь морт бердын олысь пӧткӧдчысь пемӧсъяс: пышкай, рака, чавкан, катша, шыр, крыса, гут, тӧрӧкан. Кор сэтшӧм пемӧсъясыс унаӧн чукӧртчасны — сэки мортлы найӧ уна омӧль вермыласны вӧчны.

Уна пемӧсъяс овмӧдчӧны мӧд пемӧсъяс вылӧ, пемӧсъяс пытшкӧ. Найӧ юӧны сэтшӧм пемӧсыслысь дась вирсӧ, вирыскӧд колан кӧлуйяссӧ (пытш, той, лудік). Найӧ унаысь аскӧдныс висьӧмъяс новлӧдлӧны. Зэв уна пемӧсъяс мортлы отсалӧны, — налы морт отсалӧ.

Быд пемӧс кӧсйӧ бурджыка сёйны, лӧсьыдджыка овны. Кӧин кӧсйӧ ыжӧс вины, ыж пышйӧ; морт корсьӧ кӧинӧс вины — кӧин оз сюрӧдчы; посни гагъяс (тойяс, пытшъяс) мортӧс, пемӧсъясӧс нёнялӧны — морт виалӧ, пемӧс бара, кыдз вермӧ, мездысьӧ. Некор некутшӧм пемӧслы олӧм оз сетчы уджавтӧг, вензьытӧг, косясьтӧг.

Быдмӧгъяс сёйысь пемӧсъяслы ён удж колӧ пуктыны — сэки сӧмын пӧтӧсь лоӧны (мырддьыны мукӧд пемӧсъяслысь, корсьны, быдмӧгъяс чуткасьӧны, оз сетчыны сёйны). Сы понда сёян вӧсна дугдывтӧг мунӧ кось пемӧсъяс костын, быдмӧгъяс костын, пемӧса-быдмӧга костын. Вензьӧны кӧдзыдкӧд, пӧськӧд, вакӧд, коскӧд, вензьӧны лёк олӧмкӧд.

Сы понда олӧмыс ставнас пӧрӧма вензьӧмӧ олӧм-вылӧм вӧсна, бурджык вӧсна.

Олӧм помасьтӧдз вензьӧм оз быр.

3-ӧд адас

Пемӧсъяс, быдмӧгъяс шоныд чӧжӧны, шоныдсӧ ас пытшкас кутӧны

Тані уна нин сёрнитім шоныд йылысь. Некутшӧм олӧм, некутшӧм вензьӧм шоныдтӧг оз вермы лоны. Пемӧсъяс, быдмӧгъяс чӧжӧны шоныд ас пытшканыс, кутӧны колігкежлӧ.

Шоныд дыр он кут — вошӧ, кӧдзалан. Колӧ шоныд кутны кутшӧмкӧ кӧлуйяс пытшкын — мед сэтысь колан дырйи верман перйыны.

Быдмӧгъяслӧн, пемӧсъяслӧн шоныд артмӧ сылысь дай сакарысь. Найӧ чӧжӧны сійӧ кӧлуйяссӧ ас пытшканыс. Пемӧсъяс босьтӧны колан кӧлуйяссӧ быдмӧгъяс пытшкысь. Сідзкӧ быдмӧгъяс чӧжӧны колан кӧлуйяссӧ, чӧжӧны шоныд став ловъяыслы.

Кыдзи чӧжӧны?

Неважӧн тӧдмалім — шонді югӧръяс водзын быдмӧгъяс шома газысь вӧчӧны сулой. Быдмӧглы отсасьӧ хлорофилл. Кӧдзыдінын, пемыд дырйи сійӧ удж быдмӧгъяслӧн оз мун.

КОЛӦНЫ ШОНДІ ДАЙ ШОНЫД.

Быдмӧг босьтӧ ас пытшкас шоныд дай югыд — быттьӧ нёнялӧ найӧс ас пытшкас.

Сідзкӧ быдмӧгъяс пытшкысь колігӧн бӧр позьӧ перйыны шоныдсӧ да югыдсӧ? Позьӧ.

Кӧдзыдінын видзигӧн ми быдмӧг пытшкысь ог вермӧй некыдзи босьтны шоныдсӧ. Шыбитам ӧні пес чурка пӧсь инӧ (пачӧ). Зэв регыдӧн пондас мунны удж. Сынӧдпытшса шоммӧдан газ пондас ӧтлаасьны чуркапытшса шомкӧд, сулойыд пондас сотчыны. Шоммӧдан газысь да шомысь артмас шома газ. Сэки миян пес чурканым сетас шоныд, сетас югыд. Мӧд ногӧн: чурканым миян ӧзъяс, пондас шоныд да югыд сетны, шома газ петны. Сійӧ югыдсӧ, шоныдсӧ быдмӧгыс олігас нёняліс шондіысь.

Шыбитам мӧд чурка пӧсь шомъяс вылӧ. Пескыд оз ӧзйы, пондас ньӧжйӧникӧн сотчыны-ломавны, ньӧжйӧникӧн шомсялас. Сэки шомыс шоммӧдан газкӧд ньӧжйӧ ӧтлаасьӧ. Шома газ петас этшаджык, шоныд тшӧтш этша, би ньӧти оз ло (югыд оз ло).

Пемӧсъяс, быдмӧгъяс лолалігӧн шоналӧны, петӧ шома газ, югыд абу. Найӧ зэв ньӧжйӧникӧн сотчӧны.

Сідзкӧ ломтысьӧм, лолалӧм, ломалӧм — ӧткодьӧсь. Ломтысигӧн ӧдйӧ шома газ петӧ, шоныд, югыд уна: ломалігӧн шома газ ньӧжйӧн петӧ, би абу, шоныд эм. Лолалӧмыс — сэтшӧм вывті ньӧжйӧникӧн сотчӧм; сімигӧн кӧрт ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд вывті нин ньӧжйӧ — миянлы сьӧкыд казявны.

Сотчан шомсӧ быдмӧгъяс сынӧдысь перйӧны; морт, пемӧсъяс — быдмӧгысь. Быдмӧг сотчас — кольӧ пӧим. Ва артмас — руӧн вывлань сынӧдӧ лэбзяс, шома газ ва рукӧд мунас. Пемӧсъяс сотчигас-лолалігас ортсӧ шыбитӧны вом пырыс шома газ, ва ру, пӧим пыдди пежторъяс петӧны вӧркъяс пыр ортсӧ.

Битӧг быдмӧг оз вермы ломзьыны, шондітӧг, шоныдтӧг оз вермы чӧжны ас пытшкас шоныдсӧ — сотчанторсӧ.

Шоныдтӧг пемӧсъяс оз вермыны лолавны, оз сотчыны сакар дай сыв.

Сы понда быдсяма ловъялы шоныдыд сэтшӧм дона; ловъя шоныдтӧг оз вермы овны.

Быдмӧгъяс кырсьӧн пасьтасьӧмаӧсь, гаръясыс кыш пиӧ пырӧмаӧсь (видз. 10 серпас). Кырсьтӧм быдмӧгъяс тӧв кежлӧ кулӧны дзикӧдз, мукӧдыс кольӧны му пытшкӧ вужкок, лукпольӧ, тупыль кӧйдыс. Наысь найӧ петасны шондӧдігӧн.

Пемӧсъяс пасяӧс, гӧнаӧсь. Гӧнныс быдмӧма кучик бердӧ. Гӧнъясыс ас костаныс кутӧны шоныд сынӧд — сы понда пемӧсъяслы шоныд. Тӧла дырйи шоныд сынӧдсӧ гӧнъяс костсьыс тӧв пӧлялӧ — сэки пемӧсъяс кынмӧны. Тӧв шогысь пемӧсъяс дзебсялӧны быдсяма пӧлӧс позъясӧ.

Кучик улын пемӧсъяслӧн эм сыв шлап. Сылыд оз лэдз шоныдыслы яй пытшкысь ортсӧ петны. Сы понда сыла пемӧсъясыд кӧдзыдысь омӧля полӧны.

Войвывса пемӧсъяс тӧв кежлӧ тшӧгӧдчӧны, гӧннысӧ вежӧны (топыдджык, шоныдджык гӧн быдмӧ).

Зэв уна пемӧсъяс, пӧткаяс тӧв кежлӧ пышйӧны миянладорысь шоныдланьӧ, тулысын быдтысьны бара локталӧны. Арын, тулысын ми унаысь аддзылам чукӧрӧн пӧткаяслысь лэбӧм.

Мукӧд пемӧсъяс чӧжӧны тӧв кежлӧ уна сёян (ур чӧжӧ сус коль). (Видз. 11 серпас).

Ош пырӧ гуӧ узьны тулысӧдз, оз сёй, оз ю, оз ветлӧдлы ньӧти, олӧ гожӧмса чӧжӧм сывнас. Уджавтӧгыд, куйлігад сылы зэв этша колӧ сотчан кӧлуйыд, аспытшса кучикувса сывнас вермӧ во чӧж овны. Тулыснас ошкыд петӧ тшыг, омӧлик, сывтӧм, скӧр. Тӧв шӧрын вӧрзьӧдӧм ошкыд оз нин унмовсьы, петас гусьыс, пондас сёян корсьны, збоймас, зэв горш лоӧ. (Видз. 12 серпас).

Гортса пемӧсъяслы (вӧвъяс, мӧсъяс, ыжъяс, кӧръяс) тӧлын ёнджыка колӧ сёйны; найӧ шоныд вӧснаыс мӧда-мӧд бердас топӧдчӧны, ниртчӧны. Вердастӧм пемӧсъясыд ёна кынмӧны. Кӧръяслы, коньӧръяслы, тӧвнад этша сюрӧ сёяныс. Найӧ кокнас кокалӧны лымсӧ, перйӧны лым улысь яла, кынсӧ ичӧтика рӧмидзтыштасны.

Мортыд ёна видзӧ ассьыс шоныдсӧ: гортад ломтӧ пач, керкасӧ шонтӧ, ывлаӧ пасьтӧг, тюнитӧг оз пет. Керкаяс ломтӧны пескӧн, из шомӧн, трундаӧн. Ставыс сійӧ быдмӧгъяс — найӧ сетӧны чӧжӧм шоныдсӧ.

Гожӧмсянь нин миян дядьӧ пес лӧсьӧдӧ, косьтӧ, тӧлын ваялӧ. Тӧлын дядьӧ кер лэдзӧ, кылӧдны, йӧзлы керкаяс вӧчны. Уджыд уна, колӧ шоныдтӧ видзны.

Быдмӧгъяс, пемӧсъяс, морт — быдӧн кӧдзыд кежлӧ заптӧны шоныд: мед эськӧ кӧдзыд дырйи вермасны овны.

ІІ. КЕРКА ШОНТӦМ

1-а адас

Кӧдзыдкӧд вензьӧм

Пуктӧй киняуланыд термометр, видзыштӧй 15 минут, перйӧй. Дзоньвидза дырйи термометр петкӧдлӧ 36½°С. Висигъясӧн мурталам — яйыд шоныдджык либӧ кӧдзыдджык. Дзоньвидза йӧзлӧн шоныдыс унджыкысь 36½°С (комын квайт да джын градус). Висигӧн мукӧд йӧзлӧн шоныд овлывлӧ 42 градусӧдз. Сэки мортыд шоча нин бурдлывлӧ — унджыкысь кулӧ. Мукӧд дырйи лэччывлӧ яй шоныдным 35 градусӧдз. Сэки бара нин мортыд уджавны оз вермы, мукӧд дырйи кулӧны.

Сідзкӧ, мед мортыд бура вермас уджавны — колӧ шоныд 36,5°-сянь 37,5 градусӧдз.

Мортлӧн яй пӧсь — 39°-шуам. Сэки сылы кӧдзыд — шуӧны, кынтӧ пӧ. Кынтігӧн миянӧс тірӧдӧ, пиньясным сяркъялӧ — кутны ог вермӧй. Висьысь морт тіралӧмысь оз шонав, дзоньвидза — шоналӧ.

Кӧдзыд дырйи мортыд шонтысьӧ пӧсь сёян-юанӧн. Пемӧсъяс корсьӧны сыладжык сёянторъяс, юӧны пӧсь вир, ульнас сёйӧны яй пӧсьвывсьыс. «Йӧй» йӧз юӧны пӧсь вир тӧлын, ульнас сёйӧны пӧсьвывсьыс яйсӧ виӧм пемӧслысь. Миянӧс ичӧт дырсянь велӧдісны сёйны пуӧм пӧсь сёян; сы понда ми пӧсь уль яйтӧ огӧ сёйӧй, лӧсьӧдам пӧсь сёян пуӧм-пӧжалӧмӧн.

Пӧсь сёян миянӧс шонтӧ; сэсся пӧсь сёянлы кокниджык вир пытшкӧ веськавны. Пуӧм сёяныд чӧскыдджык лоӧ, колан кӧлуйыс чукӧрынджык лоӧны — сы понда ми радейтам пӧсь пуӧм сёян.

Тшай, копей, вина — пырӧны вир пытшкӧ, ӧдйӧнджык вӧтлӧны вирнымӧс, сы понда тшай, копей юӧм бӧрын мортыд бурджыка вермӧ уджавны, кокниджыка шоналӧ. Йӧлалӧмӧн, юммӧдӧмӧн содтӧны на пытшкӧ миянлы коланторъяс — тӧдӧмысь, сэтшӧм тшайсӧ бурджык юны.

Вина пытшкын эмӧсь ӧдйӧ сотчысь кӧлуйяс, юӧм бӧрын ӧдйӧ шоналан; сы понда унаысь коми йӧзыд винаӧн шонтысьӧны. Оз ков сідз вӧчны.

Вина пытшкын эмӧсь кольмӧданторъяс, на вӧсна мортлӧн эбӧсыс бырӧ, вежӧрыс вошӧ. Шонавлыныд эськӧ шонавласны, сэсся вунӧдасны кӧдзыд йывсьыд, либӧ оз воны гортӧдзыс — усьӧны дай дзикӧдз кынмӧны.

Пемӧсъяс, йӧз сёйӧны ас сьӧкта сертиныс, ас удж сертиныс — унджык сёйны, помтӧг сёйны некод оз вермы. Гырысь пемӧсъяслы колӧ унджык сёян, сьӧкыд удж вӧчысьяслы бара унджык сёян колӧ.

Сьӧкыдторъяс бердын уджалысь йӧзлы колӧ ёна сёйны пызя, сыла, юмов торъяс. Юрӧн уджалысь йӧзлы ёнджыка колӧ яй, йӧв.

Пемӧслы, мортлы дзик ӧти сёянӧн овны оз позь — колӧ сёян сорлавны. Ӧти пӧлӧс сёянӧн пӧтан — он вына ло, омӧльтчан, уджыд ньӧжйӧ пондас мунны. Сорлалӧм сёян пытшкын мед эськӧ тырмымӧн едждӧг, сыв, сакар.

Зэв бур сорлалӧм сёян — нянь. Нянь пытшкын эм став колан кӧлуйыс, сӧмын мукӧдсӧ миян кынӧмным нянь пытшкысь сьӧкыда перйӧ. Няньӧн морт вермас нэм чӧж овны, оз кув, сӧмын этша лоӧ выныс — ёна уджавны оз вермы. Зэв бур сёянторъяс: рысь, кольк. Медбур сорлӧс со кутшӧм: яй, нянь, пуктасъяс, сыв, сакар, чери. Ставсӧ ичӧтикаӧн — мортыд пӧт лоӧ, оз кыз, выныд содас.

Велӧдчӧм йӧз важӧн нин тӧдмалісны мыйта, кутшӧм сёян колӧ мортыдлы сёйны.

Вылынджык индӧм торъяссьыс артмӧ медбур сёян.

Шоматоръяс сёйӧмысь, солаторъясысь миян кынӧмын кокньыдджыка сёянысь колан кӧлуйяс вирӧ пырӧны. Сы понда сёйӧны сола, шома капуста, пув, турипув, сола тшак, ырӧш, сур. Содтӧны сёян бердӧ курыд, дука торъяс: переч, горчица, сэтӧр-ӧмидз вужъяс, анис, лук, чеснӧк. Натӧг сёяныд дубыд кӧра лоӧ, чӧскыдтӧмджык. Найӧ отсалӧны рушкулы унджык кизьӧр лэдзны, рушку пытшкын кокньыдджыка сёян вир пытшкӧ нёнявсьӧ. Дубыд сёйӧмысь уна йӧзлӧн овлывлӧ аслыспӧлӧс висьӧм — цинга. Цинга висьӧм зэв унаысь босьтлывлӧ салдатъясӧс война вылын.

Тшыгъялӧм абу бур. Абу бур вывті ёна сёйӧм, уна сёйӧм. Вывті уна сёйӧмысь (ӧтпырйӧ) лоӧны аслыспӧлӧс висьӧмъяс — кынӧм пытш висьӧмъяс.

Медбур сёйӧм: этшаникӧн нёльысь сёйны. Асылын колӧ ёнджыка сёйны, рытын вой кежлӧ омӧльджыка. Коми йӧзыд унаысь рытнас кынӧм висьмытӧдз сёйӧны — сідзи оз ков.

Шоныдінъясын йӧз кокньыда пасьтасьӧны, мукӧддырйи дзик пасьтӧмӧсь ветлӧдлӧны. Сэтшӧминъясыс эмӧсь лунвылын, му шӧрланьын.

Миян, войвылын, пасьтӧг овны оз позь. Гожӧм шӧрын коми муын войяснас кӧдзыдкодь овлывлӧ.

Сы понда миян йӧзыд пасьтасьӧны. Паськӧмыд оз лэдз воштысьны, ортсӧ петны туша пытшкӧс шоныдлы.

Паськӧмыд ачыс оз шонты; паськӧм сӧмын ас гӧгӧрас кутӧ шоналӧм сынӧд, кутӧ туша гӧгӧрын шоныд, оз лэдз мортлы кӧдзавны.

Вӧсни, кизьӧр паськӧм омӧля кутӧ шоныд; кыз, шоныд кышан бура вермӧ шоныдсӧ кутны. Пась пытшкын кӧдзыд тӧвъясӧ ог кынмӧй; пась гӧн пытшкас кольӧ шоныд сынӧд, некытчӧ мунны оз вермы — сы понда пася мортлы шоныд.

Шоныд сынӧд дыр олӧ пась гӧнын. Сы понда кузя новлан пась пӧсь дука.

Паськӧмным новлігӧн няйтчӧ — нёнялӧ ас пытшкас миянлысь пӧсьнымӧс, кучиквывса сывсӧ, паськӧм вылӧ бус веськалӧ.

Няйтчӧм вӧсна дыр новлӧм паськӧмыд чӧскыдтӧм дука лоӧ, омӧля пондас лэдзны ас пырыс сынӧд. Сы понда паськӧм весалӧны, мыськалӧны, песлалӧны. Песласигӧн майтӧг ӧтлаасьӧ паськӧм няйткӧд, кокньыда мынӧ ваӧн. Майтӧг отсӧгӧн паськӧмыд бара лоӧ сӧстӧм, бурджыка пондас ас пытшкас кутны сынӧд, выльысь няйтчытӧдз.

Мыськытӧм, няйт кӧлуйӧ кокньыда овмӧдчӧны быдсяма посньыдик (синмӧн аддзытӧм) гагъяс; мыськытӧм, няйт кӧлуйӧн олігӧн мортлӧн яйыс няйт. Няйт яя, няйт кӧлуйӧн пасьтасьысь морт кокньыдджыка висьмӧ. Сідзкӧ колӧ, кыдз верман, сӧстӧмджыка видзны паськӧмтӧ, ассьыд яйтӧ — сэки сьӧкыдджык висьмыны.

Гортын уджалігӧн мортыд кокни паськӧма; сьӧкыд, кыз паськӧмӧн лӧсьыдтӧм уджавны. Мед оз кынмыны — йӧз ломтӧны ассьыныс керкаяссӧ; керкаяс ломтыны колӧ пес, либӧ мукӧд пӧлӧс шоныд сетысь торъяс.

2-ӧд адас

Пес лӧсьӧдӧм

Оланінъяс, керкаяс миянӧс видзӧны кӧдзыдысь, лымйысь, зэрысь, тӧлысь. Шоныдінъясын керкаяс видзӧны шондіысь (пӧсьысь).

Тӧлын ми шонтам керкаяснымӧс пач ломтӧмӧн. Гожӧмын пач ломтӧны сёян пуӧм-пӧжалӧм понда.

Вӧрыд миян уна; бур пес зэв бура шонтӧ миянлысь керканымӧс, лӧсьыда ломтысьӧ. Сы понда пачьяс миян пескӧн ломтӧны. Мукӧдлаын этша вӧр — сэні пачьястӧ ломтӧны идзасӧн, торфӧн, куйӧдӧн.

Каръясын уна пачьяс ломтӧны шомӧн, сотчан кизьӧрӧн (нефтьӧн), газъясӧн; электричествоӧн керкаяс шонтӧны жӧ.

Миян пачьяс ломтӧны пескӧн. Воысь воӧ унджык вӧр кералӧны, вӧрыд чинӧ. Тӧдӧмысь, медводз бырӧ гырысь вӧр, керка вылӧ колан вӧр. Миян унджык керкаястӧ керъясысь, пуысь лэптӧны. Пу керкаыд медбур овны, дзоньвидза кутны.

Вӧр бырӧм оз ков виччысьны — колӧ кералӧминӧ пуктыны выль вӧр. Миян унджыкысь некутшӧм пуктӧм оз ков — сӧмын лэдзӧй быдмыны, эн кералӧй: ачыс вӧрыд каяс.

Гырысь вӧр бӧрын лёк ногӧн кералігӧн бырӧ пес-вӧр.

Вӧр бырӧмысь зэв уна пӧлӧс омӧльяс лоӧны — сы понда оз ков вӧртӧ помӧдз керавны.

Вӧрыд бырӧ — му пондас ӧдйӧ косьмыны, тувсов лым ӧдйӧ сылӧ, ваыс ӧддзылас, кодйӧ кыркӧтшъяс, гуранъяс; вӧрса пемӧсъяс, пӧткаяс бырӧны, косьмӧны шоръяс, чинӧны юяс, тыяс; няньяс пондасны косьмыны, йӧз гӧльмӧны, пес оз ло, посни керкаяс вӧчӧны, вӧрыд донсялӧ; вӧртӧминъясын ёна гырысь тӧвъяс шутьлялӧны, зэв уна омӧль вӧчӧны йӧзлы. Зэв уна йӧзлӧн некутшӧм удж оз ло, налы колӧ мукӧдлаӧ мунны, бурджык оланін корсьны.

Уналаын нин ӧні кыдзсюрӧ оз лэдзны вӧр керавны. Сэні лӧсьӧдӧмаӧсь со кыдз: мыйта вӧр бырӧ — мед сы мында бӧр быдмӧ; сэтшӧминъясын томиник, нэр вӧр тшыкӧдны оз лэдзны. Выль вӧр вевъялӧ 30–35 воӧн бӧр быдмыны. Позьӧ лӧсьӧдны со кыдз: вӧрсӧ юкны колӧ 35–30 пельӧ; быд во позьӧ керавны сӧмын ӧти юкӧнысь, мӧд воас мӧд юкӧнысь. Кералӧминӧ пуктыны выль вӧр (кӧдзны). 35 юкӧн тырмас 35 во кежлӧ. Сэккості медводдза кералан юкӧн вылас бара нин вевъялас выль, ён вӧр быдмыны. Сідзи кералӧмӧн, дӧзьӧритӧмӧн вӧр оз понды чинны.

Мукӧд пуяс вӧр пытшкын уна пулы оз лэдзны быдмыны. Кералігӧн найӧс медвойдӧр пӧрӧдӧны, шочмӧдӧны вӧрсӧ.

Унаысь вӧръясын кералӧны веськыд визьяс (прӧсекъяс). Сэки вӧр пытшкӧ веськалӧ унджык сынӧд. Прӧсекъяс оз ков кӧдзыд тӧвъяс туй ногӧн керавны — мед вӧрлы оз ло кӧдзыд.

Миян зэв унаысь (быд во) кӧнкӧ-мыйкӧ вӧр сотчӧ, зэв уна пу тшыкӧдӧ, кушинъяс колялӧ. Сы понда колӧ вӧртӧ весавны сырсаясысь, лёк ёгысь, колӧ керавны улыс кос пу вожъяс.

Нэр вӧрӧ оз ков пемӧсъясӧс лэдзны: пемӧсъяс талялӧмӧн зэв уна посни пуяс тшыкӧдлӧны, виалӧны; пемӧсъяс посни пуясӧс йирӧны.

Вӧр видзӧм йылысь эм зэв уна гырысь нигаяс — позьӧ тӧдмасьны.

Унаысь вӧр пӧрӧдӧны куш черӧн. Уна вӧр пӧрӧдігӧн черӧн он вевъяв; сы понда сэки босьтӧны пилаяс. (Видз. 18 серпас). Эмӧсь аслыспӧлӧс вӧр пӧрӧдан машинаяс — найӧ отсӧгӧн вӧрыд ӧдйӧ усьӧ.

Пӧрӧдӧм пуяс орйӧдлӧны керъяс вылӧ. Керъяс вӧчӧны 6–8 метр кузя. Унджыкысь кер пӧрӧданінас керъяссӧ гогналӧны, кырсьысь весалӧны. Гогналӧм вӧр зэв бура, ӧдйӧ косьмӧ.

Миян вӧръясын мукӧддырйи ӧти пуысь увйытӧг позьӧ 2–8 кер перйыны. Кылӧдны лӧсьӧдан вӧр ньӧти кырсьысь оз весавны, оз гогнавны.

Зэв уна вӧр вошӧ пу дінйӧмӧн. Пӧрӧдас дядьӧ ыджыд ён пу, діныс вывті кыз, нинӧм вылӧ оз ков сылы, торйӧдас кер кузя, шыбитас. Мукӧдлаын эськӧ сідзикӧн эз пондыны вӧртӧ тшыкӧдны — став дінъяссӧ нуисны бур вӧр пыдди. Миян сідзикӧн медъён керъяссӧ шыбитӧны. Кер перйӧм бӧрын дядьӧ йыв вылас бара оз видзӧдлы. Унаысь шыбитӧм пу йылыс бур кер на овлывлӧ. Ми вӧрыслысь ӧнӧдз на донсӧ ог тӧдӧй — сы понда сідзикӧн шыбласям. Посни йывъяссӧ позьӧ на пескӧн ломтыны.

Сідзикӧн уджалӧмӧн миян зэв уна вӧр (видз. 14 серпас) дзик нинӧмла сісьмӧ, муыс ёгӧссьӧ; сы понда кокньыда лоӧны вӧр сотчӧмъяс. Вӧртӧминын сідзикӧн эськӧ эз вӧчны. Сэні керкаяссӧ пу увъясысь, ньӧръясысь вӧчӧны: кыӧны ньӧрйысь, сэсся бура сёйӧн мавтӧны (лунвылын) (видз. серпас).

Мыръяс миян вӧр кералӧминын сулалан кольӧны, сісьмӧны, тшыкӧдӧны сынӧдсӧ, оз лэдзны быдмыны мукӧд колян пуяслы.

Найӧяс пытшкӧ овмӧдчӧны быдсяма гагъяс, тшакъяс. Найӧ сісьман мырсянь вуджӧны дзоньвидза ён пуяс вылӧ, тшыкӧдӧны найӧс тшӧтш. Зэв уналаын став мырсӧ бертӧны, нинӧм оз кольны. Мыръясысь вӧчӧны сир, скипидар, сотан спирт дай уна мукӧд пӧлӧс кӧлуй.

Со ӧд мыйта бур кӧлуй вошӧ миян вӧр кералігӧн.

Тшӧкыд вӧръясын зэв этша веськалӧ югыдыс, сэні пуяс мӧда-мӧдсӧ топӧдӧны. Сы понда сэтшӧминъясын пуяс вылӧ тювкнитӧны, кузя быдмӧны, шонділань кайӧны. Налӧн некутшӧм ув уліас абу (кольӧмаӧсь кос увторъяс). Видзӧдлӧй серпас вылысь сэтшӧм пуяс вылас.

Васӧдінъясын вӧрын кок улын эм ва, муыс уль. Уль му вылӧ зэв бура быдмӧны быдсяма пӧлӧс нитшъяс. Нитшъяс ас пытшканыс вермӧны зэв уна ва кутны, оз лэдзны руӧ пӧрны. Сы понда нитшсялӧминъясын ва ньӧжйӧникӧн содӧ, пондас чукӧрмыны, сідзи миян уна вӧр ньӧжйӧникӧн нюръясӧ пӧрӧны. Шочмӧдлӧмӧн (пуяс кералӧмӧн) позьӧ косьтыны сэтшӧминъяссӧ — сэки тӧв пондас шутьлявны пуяс костті, косьтыны уль му. Нюрсялӧм, вазьӧм вӧръясын пондасны ас нога пуяс быдмыны. Гашкӧ волінныд ті егыръясӧ, аддзылід сэтысь пуяссӧ. Сэні пуяс дженьыдӧсь, йылас зэв паськыда вожъяс, увъяс разалӧмаӧсь; пуяс шочӧсь — нюр быдмӧгъяс ньӧжйӧникӧн вӧтлӧны гырысь бур пуяссӧ, гырысь пуяс кулӧны, пӧрӧны, сісьмӧны. Аддзылід ті нюръясысь кор-корӧсь: сійӧ кыдзпу, дженьыда быдмӧма, посни гӧгрӧс кыз коръяса. Уна воӧн бур кыддзысь сэтшӧм кор-корӧсь артмӧма. Сідзкӧ кыддзыс лӧсьӧдчӧма нюр бердӧ, ачыс вежсьӧма выль олан ногаслы, васӧдінла. Пожӧмъясыд егыръясын абу бара яг пожӧм кодьӧсь. (Видз. серпас). Миянысь войвылынджык зэв паськыд, ыджыд нюр. Сійӧ нюрсӧ шуӧны тундраӧн. Сэні гожӧмнас муыс бура оз шонавлы. Сы понда сэні быдмӧны нюр быдмӧгъяс: посньыдик нёр пуяс, нитш, лишай.

Гырысь вӧр пемӧсъяс тундраын оз овны (18 серпас), эмӧсь сэні кӧр, руч, аслыспӧлӧс шыръяс, уна пӧтка. Нюрсялӧм вӧрын чинӧны быдсяма пемӧсъяс, кыйсьысьлы нинӧм сэні керны. Сідзкӧ вӧр нюрсялӧмысь зэв уна омӧль артмӧ; сы понда колӧ вензьыны нюрсялӧмкӧд, оз ков лэдзны вазьыны. Ачыс вӧрыд вензьӧ эськӧ вазьӧмкӧд, да нюр быдмӧгъяс, нюрыс ставнас унаысь венӧны вӧртӧ.

Уналаын, лунвывъясын, вӧръяс вошӧны косьмӧмысь, вӧръяслы ва оз тырмы. Сэні ньӧжйӧникӧн вӧр шочмӧ, сэсся бырӧ — артмӧ паськыд кушин, выль пӧлӧс быдмӧгъяса. Сэтшӧм кушинсӧ шуӧны степӧн.

Йӧзлы колӧ отсавны вӧрлы — мед эськӧ вӧр оз нюрӧ пӧр, мед оз кушмы, оз степӧ пӧр.

Миян коми йӧз (дай мукӧдлаын, вӧраинын) унаысь вӧр пӧрӧдӧны, сотӧны, сэсся сэтчӧ кӧдзӧны. Сійӧ шусьӧ тыла уджалӧмӧн. Тыла вылын ӧти во, мукӧддырйи кык во зэв бура нянь артмӧ, шабді быдмӧ. (Видз. 19 серпас). Тыла сотӧм бӧрын веськыда мыръяс костас кӧдзӧны. Мыйла эськӧ бура нянь быдмӧ тыла вылын?

Важ нэмӧвӧйя вӧрад муыс небыд — пӧжсьӧма, тӧдӧмысь, уна чукӧрмӧма быдсяма куйӧдыс: коръяс, увъяс гылалӧны, сісьмӧны. Сэсся сотігӧн пуясысь артмӧ зэв уна пӧим. Пӧим пытшкын эмӧсь быдмӧглы коланторъяс. Сы понда бура тылаяс вылын быдмӧны сю, шабді.

Тыла уджалӧм быттьӧ бур (сідз миян шуӧны). Неважӧн на сёрнитім — мися вӧр оз ков ёна куштыны, керавны. Вӧр куштӧмысь лоӧ зэв уна омӧль. Тыла ужалігӧн мырдӧн вӧр жугӧдӧны. Ӧти сю вӧсна сы мында вӧр жугӧдны оз позь — вӧрыс вывті дона, вывті уна бур сетӧ. Позьӧ лэдзны вӧр, жугӧдны видзьяс вӧчигӧн, уна во кежлӧ бур лӧсьӧдігӧн. Видзьяс вӧчигӧн вӧр оз ков сотны, колӧ вӧрысь бур перйыны.

Пес сотӧмысь шоныд артмӧ. Ӧтмында шоныд оз артмы быдсяма пуысь.

Босьтам путор, сотам; артмӧм шоныднас пондам шонтыны ва. Шуам: артмӧм шоныд шонтіс 1° вылӧ 10 грамм ва. Сэки шуам — пес сотӧмысь артмис 10 калорий шоныд, Калорийӧн мурталӧны песлысь, сотчан кӧлуйлысь бурлунсӧ, шоныд сетӧмсӧ. Оз ков калорий сорлавны градускӧд. Градус петкӧдлӧ — кутшӧма шоналӧма (сынӧд, морт, пач), калорий висьталӧ, инӧдӧ — мыйта шоныд ковліс пач, сынӧд, ва шонтігӧн.

Уна пескысь, тӧдӧмысь, вермам уна шоныд перйыны, этша пескысь — этша. Ӧти истӧгӧн пӧрт ва пузьӧдны ог вермӧй.

Сэсся быдсяма пес оз ӧтмында вермы шоныд сетны: кыдз пу пес унджык шоныд вӧчӧ пожӧм дорысь, пожӧм пес унджык сетӧ шоныд пипу пес дорысь (босьтам став пессӧ 2 килограммӧн).

Сідзкӧ шоныд сетӧм сотчанторъяслӧн абу ӧткодь. Пес пыдди сотам: пожӧм, пипу, ньыв пу, коз, кыдз пу, сэсся шом (из шом), сотчан кизьӧр (нефть). Тӧдмалӧма быдсяма сотчанторлысь: коді мыйта вермӧ шоныд сетны.

Асылын мукӧддырйи пач ломтігас мамӧ видчӧ — пач омӧля вӧлӧм ломтысьӧ: кын, либӧ уль пес пыртӧма. Мыйла нӧ эськӧ уль пес омӧля сотчӧ? Уль пес сотігӧн колӧ войдӧр васӧ пес пытшкысь вӧтлыны (ваыд битӧ кусӧдӧ); ва пес пытшкысь петӧ руӧн; руӧ пӧртігӧн ва колӧ ёна шонтыны; сідзкӧ пес косьтӧм вылӧ войдӧр мунӧ унакодь шоныд — сы понда уль пес ньӧжйӧ, омӧля ломтысьӧ.

Пуктам кӧрт дозйӧ пильнӧй пызь, дозсӧ топыда вевттям, вевт пырыс трубка лэдзам. (Видз. 20 серпас).

Улысяньыс дознымӧс пондам шонтыны. Пильнӧй пызь пытшса ва пондас руӧ пӧрны, ва петас, кольӧ, кос пильнӧй пызь. Ва ру бӧрын кос пильнӧй пызьысь пондас рӧмтӧм газ петны.

Ломтысян сартас индам трубка пом бердӧ: газыд миян ӧзъяс, пондас сотчыны лӧзкодь рӧма биӧн. Пондам сійӧ газсӧ шуны ломтысян газӧн.

Ломтысян газ зэв уна торйысь артмӧ: кабалаысь, турунысь, яйысь, кучикысь, шомысь — колӧ сӧмын найӧс шонтыны. Кӧлуй пытшкын эм шом, эм сотчан газ — сыысь позьӧ перйыны ломтысян газ.

Пильнӧй пызьысь газкӧд ӧтлаын петӧны сир, дьӧгӧдь. Сідзикӧн тупкӧм дозйын шонтӧмӧн пуысь вӧчӧны: сир, дьӧгӧдь (сюмӧдысь), вар, скипидар, сотан спирт дай зэв уна пӧлӧс мукӧдтор. Ставыс сійӧ зэв колан кӧлуйяс, ставыс найӧ артмӧны пуысь; со мый понда мукӧдлаын оз шыблавны, оз сісьтыны мыръяссӧ выйӧдз — перйӧны донаторъяс.

Сир, дьӧгӧдь, газ вӧтлӧм бӧрын пуысь кольӧ зэв бур шом. Шом зэв бура сотчӧ, уна шоныд сетӧ: ӧдйӧ ӧд шомӧн самӧвар пузьӧ.

Миян заводъясын оз пес ломтыны — сэні шомысь шоныд босьтӧны.

Шом вӧчӧны со кыдз: пес, пуяс чукӧрӧ тэчӧны, чукӧрсӧ тыртӧны (видз. 21 серпас) муӧн — мед этшаджык веськалӧ пес бердӧ сынӧд, кӧнъясынкӧ розьяс колялӧны тшынлы да газлы петны, сэсся чукӧрсӧ ставнас ӧзтасны. Чукӧр пытшкӧ сынӧд омӧля веськалӧ — сы понда пес сэні оз ӧзйы, пондас ньӧжйӧникӧн ломавны; вочасӧн петасны пескысь газ, сир, дьӧгӧдь; найӧяс бӧрын чукӧр пытшкын кольӧ шом. Мукӧддырйи гуын шом вӧчӧны — сэки сирыс, дьӧгӧдь чукӧртчӧны гу пыдӧсас, позьӧ чукӧртны, вузавны.

Тадзи вӧчӧм шомӧн уджалӧны миян (коми муын) заводъяс, дорсьысьяс (кузнечьяс).

Став индӧм кӧлуйяссӧ позьӧ вӧчны турунысь, нитшкысь — сӧмын на пытшкын этша сэтшӧм кӧлуйясныс.

Зэв уна васӧдінын, нюръясын быдмӧ нитш. Нитшлӧн воысь воӧ улі помыс кулӧ, йылыс ловъя кольӧ, водзӧ быдмӧ. Сы понда ловъя нитш улын эм зэв уна важ, топалӧм кулӧм нитш колясъяс. Сэтшӧм топалӧм нитш колясъяс шусьӧны торфӧн (трундаӧн).

Нитш колясъяс ва пытшкад зэв ньӧжйӧ сынӧдтӧг сісьмӧны, лоӧны сьӧдӧсь — сійӧ торф. Торф пытшкын, сідзкӧ, зэв уна нитш, кулӧм пемӧсъяс, му.

Торф шонтӧмӧн позьӧ перйыны ломтысян газ. Сэсся торф нёнялӧ, кыскӧ ас пытшкас чӧскыдтӧм дука кӧлуйяс; сідзкӧ торфӧн сынӧд позьӧ весавны. Торфысь артмӧ зэв бур куйӧд.

Мукӧддырйи быдмӧгъяс веськалӧны ва пытшкӧ, сэсся муӧн тырӧны; сідзикӧн быдмӧг шойяс куйласны уна сюрс во. Сэки артмӧ из шом. Этша куйлӧм, омӧля лямалӧм шом ош гӧн рӧма. Ёна лямалӧм, дыр куйлӧм шом зэв топыд, сьӧд рӧма. Лямалігӧн шом шоналӧ, шоналігӧн сы пытшкысь петӧны сир, дьӧгӧдь, газ. Лямалӧм вӧсна кольӧ сӧстӧмджык шом, югъялӧ, зэв сьӧд. Ош гӧн рӧма шомысь позьӧ вӧчны лямӧдӧмӧн сьӧд шом. Сьӧд из шом зэв бура ломтысьӧ, сетӧ зэв уна шоныд (пескыд вит мында шом бердын колӧ). Шом артмигӧн му пытшкын сирлы, ломтысян газлы некытчӧ мунны. Сы понда найӧ пырӧны из шом пытшкӧ — быттьӧ из шомыс газсӧ ас пытшкас нёнялас, сэсся кутӧ, оз лэдз петны. Из шом шонтігӧн зэв кокньыда шом пытшкысь ломтысян газ петӧ (пескысь моз жӧ). Ломтысян газ вӧтлӧм бӧрын из шомысь кольӧ мӧд пӧлӧс, газтӧм шом — кокс.

Ломтысян газ перйӧны шом пытшкысь, нуӧдӧны трубкаяс кузя коланінӧ, сотӧны. Газ сетӧ зэв уна шоныд, сылӧн ньӧти абу пӧим, кужӧмӧн сотігӧн некутшӧм тшын абу. Лолавны ломтысян газӧн оз позь, пӧдтӧ. Сы понда ломтысян газкӧд колӧ бура вӧдитчыны, верман пӧдны. Сынӧдкӧд сорласьӧм ломтысян газ зэв лёка, ӧдйӧ ӧзйӧ.

Шом перйӧны му пытшкысь; кодйӧны зэв джуджыд (видз. 22 серпас) юкмӧскодь, из шом вотӧдз. Из шом шлаптӧ воасны, сэсся шлап кузя бокӧ кодйысьӧны, перйӧны шом. Шом машинаясӧн ортсӧ лэпталӧны. Миян Коми муын ӧні оз на некысь шом перйыны. Ме чайта, регыд нин ковмас миянлы шом корсьны му пытшкысь, перйыны. Заводъяслы пуысь вӧчӧм шомыд дона сулалӧ дай зэв уна вӧр тшыкӧдӧны пу шом вӧчигӧн. Сэсся паракодъяс бара зэв уна вӧр сотӧны — налы бара регыд мысти ковмас из шомӧн нин пӧртсӧ шонтыны. Кӧрт туйяс вылын ӧні оз нин пес ломтыны — быдлаын шом вылӧ вуджӧны. Воысь воӧ унджык кӧрт туйяс воссьӧны, унджык завод-пабрикъяс уджалӧны, быдсяма машинаяс артмӧны. Быдлаӧ колӧ шоныд — пескыд оз тырмы. Сы понда воысь воӧ унджык шом колӧ, унджык из шом му пытшкысь перйӧны, выль шомаинъяс корсялӧны. Из шомтӧг эськӧ став кӧрт туйяс сувтасны, пабрик-заводъяс уджавны дугдасны — олӧмыд зэв ӧдйӧ сувтас. Со кутшӧм ыджыд бур шомлӧн.

Шом перйигӧн мукӧддырйи петӧ ломтысян газ, сорласьӧ сынӧдкӧд. Сэки сійӧ сынӧд пытшкӧ би оз позь мыччыны — сэтшӧм сорласьӧм газъяс зэв ӧдйӧ, гымӧн ӧзйӧны, гӧгӧр му пондас гылавны, йӧз унаысь кулӧны. Сы понда шом перйысьяс биӧн зэв бура вӧдитчӧны — мед эськӧ газъяс оз ӧзйыны.

Шом перйигӧн сэсся зэв унаысь уджаланіныс ваӧн тырлӧ; ваыс вывсяньыс му пытшкысь веськалӧ — бара шом перйысьлы абу лӧсьыд, вӧйны, пӧдны позьӧ. Мед уджалысьяслы ва оз мешайтчы — дугдывтӧг ва ортсӧ лэптӧны, качайтӧны.

3-ӧд адас

Керка шонтӧм

Узьлывлінныд коркӧ ті видзьяс вылын? Ломзьӧдан ыджыд би, сы гӧгӧр водалан, унмовсян. Коркӧ войнас садьман — пиньыд тіралӧ, кынман. Вӧлӧмкӧ, биным кусӧма; бара ломзьӧдан би — бара лоӧ шоныд, позьӧ узьны. Би ломтысигӧн шоныд, кусӧ би — кӧдзыд.

Сэтшӧмкодь ломтӧм уна «йӧй» йӧзлӧн, велӧдчытӧм, бӧрӧ кольӧм йӧзлӧн. Налӧн вӧчӧма чом кодь, ёсь йыла оланін; му джодж шӧрас лӧсьӧдӧма бипур. Некутшӧм пач абу. Би пестасны, тшынӧн став «керканыс» тырӧ, тшыныс ньӧжйӧникӧн вылыс ёсь йылӧдыс петӧ (видз. 23 серпас).

Би ломтысьӧ — шоныд, би кусі — ставныс кынмӧны.

Неуна водзӧджык мунӧм йӧз оланінъясас пач кодь нин тэчӧны — «гор». Сэтшӧм горъясыс ӧні на эмӧсь миян пывсянъясын, рынышъясын, вӧр пывсянъясын.

Гор тэчӧма куш изъясысь, тшыныс петӧ быд изъяс костті, паськалӧ пывсян пасьталаыс, петӧ вевт дорӧдыс ичӧтик розь пыр. Сэтшӧм пачыд-горйыд унджык шоныд сетӧ кушӧн ломтӧм дорысь. Изъяс ёна шоналасны (унаысь гӧрдӧдз), сэсся ньӧжйӧникӧн ас пытшкысь шоныд сетӧны. Татшӧм горъя оланін оз нин ков дугдывтӧг ломтыны; гор шоналас — пывсян пытшсӧ шонтӧ.

Горъя вӧр пывсянын коми дядьӧ узьлывлӧ; пывсянӧ локтӧм бӧрын ломтас, тшын петӧмсӧ виччысяс, сэсся пырас, топыда тшын петан розь тупкас, водас — некутшӧм кынмӧм абу.

Сэтшӧмкодь вӧлӧма миян керка ломтӧмным 20–30 во сайын. Керкаын вӧлӧм сулалӧ ыджыд сёй пач (ӧнія пач кодь жӧ), пачлӧн некутшӧм тшын петан розь абу вӧлӧма — тшыныс вомӧдыс ставыс керкаӧ пуркйӧ, сэсся кайӧ вывланьӧ, йирк бердас эм розь; сійӧ розьӧдыс тшыныс ортсӧ петӧ. Пач ломтігӧн керка тыр тшын, сувтсӧн овны оз позь, тшын пытшкас пӧдан. Керка пытшкӧсыд сьӧдасьӧ тшынла; — сэтшӧм керкаяссӧ шуӧны сьӧд керкаясӧн. Пач эськӧ шоныд, да ломтысигас зэв тешкодь.

Мед тшын оз пет керкаӧ, ӧні лӧсьӧдӧны тшынлы петан туй — струба; тэчӧны струба кирпичысь (пач моз жӧ). Струбаын эм тупйӧдъяс — юшкаяс. Юшкаӧн тупкӧм бӧрын шоныд сынӧд шлывъялӧ пач пытшкын, струба пытшкын юшкаӧдз; ӧні вӧчӧны кузь струбаяс, чукыль-мукыльӧн — сэтшӧм струбаас уна тӧрӧ шоныд сынӧд, ёна шонтӧ керкатӧ.

Пач ломтысигӧн тшын ортсӧ петӧ, вывлань кайӧ. Мыйла нӧ эськӧ? Со мыйла: пач ломзьӧдім, биыс шонтіс бибердса сынӧдсӧ. Шоныд сынӧд кокньыд кӧдзыд сынӧд дорысь; сы понда шоналӧм сынӧдыс ортсӧ ӧдйӧ петӧ дай аскӧдыс тшынсӧ кыскӧ. Шоналӧм, пышйӧм сынӧд пыдди выль кӧдзыд сынӧд пачӧ вомӧдыс пырӧ, сэні шоналӧ, бара вывлань кайӧ. Шоныд сынӧд вывлань кайӧмтӧ позьӧ со кыдзикӧн тӧдмавны: посни кабалаторъяс ӧтикӧн лэдзалӧй лампа стеклӧ весьтӧ, кабалаторлы колӧ эськӧ стеклӧ пытшкӧ усьны, а сійӧ вывлань каяс. Пывсянын вылыс джоджас ёна пӧсь джодж бердын дорысь. Шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд дорысь. Пачыд миян ломтысигас быттьӧ нёнялӧ сынӧдсӧ керкасьыным; шыбитӧй пач вом бердӧ ёна ломтысигӧн ичӧтик кабалаторъяс; кабалаторъясныд ставыс тіян лэбзясны пач пытшкӧ — быттьӧ пӧльыштім. Сійӧ пач пытшкӧ пырысь кӧдзыд сынӧд аскӧдыс кабалаяссӧ кыскӧ. Мукӧддырйи шуӧны: пач омӧля кыскӧ — сійӧ пач омӧля ломтысьӧ. Ёна кыскигӧн ломтысьысь песъяс дорӧ локтӧ выль кӧдзыд сынӧд; сынӧдпытшса шоммӧдан газ отсалӧ ломтысьны, шоммӧдан газысь да пескысь (шомысь) артмӧ шома газ. Шома газыс шоныд сынӧдкӧд тшӧтш ортсӧ петӧ.

Пачыд, тӧдӧмысь, юшка восьтытӧг оз понды кыскыны. Ёна ломтысигас пӧдлалӧй пач юшкаяс — шоныд сынӧдлы, шома газлы некытчӧ лоӧ петны, тшын бергӧдчас струбаысь, керка пытшкӧ шыбитчас. Ломтысян песъяс бердӧ кольӧ став шома газыс. Сынӧд выльысь пачӧ пырны оз понды, шоммӧдан газ оз понды тырмыны, артмӧ кольмӧдан газ. Кольмӧдан газ шома газ сорӧн пӧдтӧны бисӧ. Водз пӧдлалӧм понда (помӧдз ломтысьтӧдз) унаӧн кольмылӧны.

Унаысь миян тӧв кежлӧ керкаӧ сувтӧдӧны ыджыд пач кындзи мӧд пач — ичӧт пач. Ичӧт пач овлывлӧ сёйысь (кирпичысь), кӧрт листысь, чугунысь. Ичӧт сёй пачтӧ дыр колӧ шонтыны — регыд ломтӧмӧн сёй пачыд оз и шонавлы. Кӧрт, чугун пачьяс ӧдйӧ зэв шоналӧны, гӧрдӧдасны, регыд пӧсь керкаын лоӧ. Ӧні босьтамӧй кык бедьтор: пуысь, кӧртысь (жель да чувки ем). Ӧти бедьсӧ — жельсӧ ӧти киӧ босьтам, чувки емсӧ мӧд киӧ, сюям жельлысь да чувки емлысь помнысӧ биӧ. Жель пондас сотчыны, сотчас нин ки бердӧдз — жель помыс век оз шонав, вермам киын кутны. Чувки ем ӧдйӧ пондас шонавны, регыд лоӧ киысь шыбитны — кутны он вермы; чувки ем оз сотчы. Сідзкӧ чувки ем кузя шоныд ӧдйӧ киӧдз воис, жель кузя ньӧжйӧ — шыбитім жельсӧ ки бердӧ би локтӧм бӧрын вӧлись. Уна пӧлӧс кӧлуй кузя шоныд оз ӧткодя мун: мукӧд кӧлуйӧд ӧдйӧ мунӧ, мукӧд кӧлуйӧд ньӧжйӧ. Эзысь, кӧрт, ыргӧн пыр ӧдйӧ шоныд мунӧ; пу, сынӧд, алюминий пыр шоныд зэв ньӧжйӧ мунӧ. Сы понда тӧлын пуктӧны мӧд ӧшинь: кык ӧшинь костса сынӧд зэв ньӧжйӧ кӧдзалӧ. Гын, пильнӧй пызь, кудель зэв ньӧжйӧ ас пытшкӧдыс шоныд лэдзӧны; унаысь кӧдзыд кежлӧ ӧдзӧстӧ тувъялӧны гынӧн (ӧдзӧс мышкас ляскӧны). Босьтам йи тыра ва доз, гӧгӧр гартыштам гынйӧн — шоныд керкаын сэтшӧм дозъяс йи зэв дыр оз сыв: гынйыд керкаса шоныдтӧ оз лэдз пырны йи бердӧ.

Унаысь утюг, тшайник вугъяс пуысь вӧчӧны: пуыд дыр оз шонав — китӧ оз сот. Кӧрт пачыд ӧдйӧ шоналӧ — кӧрт пыр ӧдйӧ шоныд мунӧ; сёй пыр (кирпич пыр) шоныд ньӧжйӧ мунӧ — сёй пач, из пач дыр оз шонавны.

Кӧрт пач ломтігӧн шоныд, быдӧн пӧсь лолӧ, ломтӧмысь дугдан — зэв регыдӧн керканым бӧр кӧдзалӧ. Мыйла нӧ сійӧ сідзикӧн? Тыдалӧ сёй пытшкӧ унджык шоныдыс тӧрӧ, кӧрт пытшкӧ этшаджык. Сы понда кӧрт пач зэв регыдӧн вевъялӧ биысь босьтӧм шоныдсӧ сетны, сёй пач ньӧжйӧникӧн, дырӧн коркӧ-мыйкӧ шоныдсӧ гӧгӧрса сынӧд пытшкас сетӧ. Сідзкӧ кӧлуйяс оз кужны ӧткодя ас пырыс шоныд нуӧдны, оз кужны ӧткодя ас пытшканыс шоныд босьтны. Мувывса тӧдан кӧлуйяс пытшкысь ва медуна вермӧ ас пытшкас шоныд нёнявны. Тайӧ тӧдӧм мортлы зэв уна бур вӧчис. Вӧчӧны кӧбрӧг, колӧ, мед дыр гожӧмнас сэні йи олас; гӧгӧр пуктӧны омӧля шоныд нуӧдысь кӧлуй, ортсыса шоныд кӧбрӧгӧ пырны оз вермы, йи дыр олас, сёянъяс оз тшыкны. Кисьт пӧсь сёян эзысь, ыргӧн тасьтіӧ — пызан дорӧдз он ну — шыбитан пӧсьысла, сёй тасьтіын позьӧ зэв дыр новлӧдлыны. Эзысь паньӧн сёйигӧн вомдорыд сотчӧ, пу паньӧн зэв лӧсьыда сёян.

Кӧрт пач ломтігӧн зэв ӧдйӧ шоналӧ пач гӧгӧрыс, струба гӧгӧрыс, сэсянь шоныд сынӧд вывлань кайӧ, вывсянь кӧдзыд сынӧд увлань лэччӧ. Ваыд сынӧд кодь жӧ. Вӧчам со кыдз: кисьтам дозйӧ (видз. 25 серпас) кутшӧмкӧ рӧма ва (чернила), сы вылӧ ньӧжйӧникӧн кисьтам рӧмтӧм сӧстӧм ва (ньӧжйӧ — мед оз сорласьны!).

Сэсся увсяньыс дознымӧс пондам биӧн шонтыны. Уліса рӧма ваыд пондас шонавны, ньӧжйӧникӧн, визьясӧн рӧма ва пондас вывланьӧ кайны. Сэсся дырджык мысти ваясным дзикӧдз сорласясны дай пузясны. Ва пузьӧмыд ӧд сэтшӧм жӧ: улысянь шонтігӧн доз пыдӧссянь шоныд ва вывланьӧ кайӧ, кӧдзыд ва увланьӧ лэччӧ, ваыд ӧдйӧ сорласьӧ, ӧдйӧ пузьӧ; вывсяньыс шонтігӧн дозъяд тешкодь вермас лоны — выліас ваныд пузяс (пӧсь — увланьӧ оз лэччы), уліас век на кӧдзыд.

Ыджыд каръясын вӧчӧма аслыспӧлӧс керка шонтӧм: уліас ва шоналӧ, трубаяс кузя кайӧ вывланьӧ, мӧд, коймӧд, нёльӧд судтаясӧ; сэні уна пӧв оланінӧд трубаяс кузя мунӧ; трубаяс пӧсялӧны, насянь керка пытшкӧсса сынӧд шоналӧ.

Мукӧд дырйи трубаяс кузя лэдзӧны пӧсь ру.

Ва, сынӧд шоналігӧн вывлань кайӧны; сідзкӧ найӧ шонтӧмысь кокнялӧны.

Ваӧн керка шонтӧмыд овлӧ зэв унаысь. Сёрнитлім нин — ва, мися, ас пытшкас уна шоныд (медуна) вермӧ босьтны. Шоныд босьтас, сэсся зэв ньӧжйӧн кӧдзалӧ. Сы понда ваӧн шонтан керкаясыд зэв кузя, лунтыр ӧткодь шоныдӧсь.

• * *

Пач ломтігӧн керкаысь сынӧд пачӧ пырӧ, пачыд кыскӧ. Дыр ломтігӧн (асывбыд) зэв уна сынӧд удитас пырны пачӧ? Мый нӧ эськӧ керкаас кольӧ? Кысь нӧ босьтчӧ сы мында сынӧдыс. Керкаад сэккості ортсыысь, ывла вылысь, выль сынӧд пырӧ; керка стенын эм зэв уна посни розьяс, потасъяс; сэтшӧм розьясӧд керка пытшкӧ кыссьӧ выль сӧстӧм сынӧд. Керкапытшса сынӧдыд миян лолалӧмӧн тшыкӧма нин — сійӧ пачӧ пырӧ; сы пыдди ывлаысь сӧстӧм сынӧд воӧ. Тадзикӧн тшыкӧм сынӧд весассьӧ (вентиляция). Сынӧд весавны позьӧ ӧшинь восьтӧмӧн.

Оланінъясын колӧ быд лун сынӧд весавны (вентиляция вӧчны). Миян оланінъясын сынӧд зэв ӧдйӧ тшыкӧ: лолалам — шома газ петӧ, сартас ломтысьӧ — бара тшыкӧдӧ, пӧсялас морт — пӧсь дук керка пасьта разалӧ. Сэсся бус, няйт. Няйт инын зэв кокньыда сёянторъяс сісьмӧны — сынӧд тшыкӧдӧны. Сы понда оз позь керка пытшкӧсса сынӧд весавтӧг кольны. Лёк сынӧд пытшкын йӧзыд кокньыдджыка висьмӧны, дырджык висьӧны. Уна йӧз дырйи, тӧлын сартас биӧн пукалігӧн, сынӧдыд зэв ӧдйӧ тшыкӧ.

Пачыд ӧдйӧ, ёна кыскӧ — сынӧд лӧсьыда, бура весассьӧ. Пач ломтігӧн керка пытшкын сынӧд чӧв оз ов — дугдывтӧг шлывъялӧ; ывлавывса кӧдзыд сынӧд — улын, джодж бердын, шоныд сынӧд — йирк бердын. Сы понда джодж бердын кӧдзыдджык. Джоджбердса сынӧд шоналыштас, пондас вывланьӧ кайны, сы пыдди ортсысь бара локтӧ. Сідзикӧн сынӧд дугдывтӧг керкаысь ывлаӧ (пач пыр), ывлаысь керкаӧ (розьяс пыр) кытшлалӧ. Мукӧддырйи шоныд керкаӧ ывлавывса кӧдзыд сынӧд ӧдйӧ зэв пырӧ — сэки ӧдйӧ керканым кӧдзалӧ, керкаын быттьӧ тӧв ветлӧдлӧ. Кык ӧшинь восьтӧмӧн керка пытшкын бур тӧв овлывлӧ; сэтшӧм тӧв дырйи керкаын зэв кокньыд кынмыны.

Мыйла нӧ эськӧ тӧвъясыс ывлавылын овлӧны? Тані шуам, миян зэв шоныд сынӧд; шоныд сынӧд пондас вывлань, енэжлань кайны; сы пыдди кӧдзыд сынӧд орчча инысь либӧ вылысь локтӧ. Ньӧжйӧ мунігӧн ми сынӧдлысь шлывъялӧмсӧ огӧ казялӧй: ичӧтика мукӧддырйи гожӧмын, тулысын шоныд лунӧ сынӧд вералӧ — сійӧ сынӧдлӧн ньӧжйӧникӧн шлывъялӧм; сынӧдкӧд сэки ветлӧдлӧ ва ру — сы понда ми шуам: сынӧд вералӧ. Унаысь сынӧд ӧдйӧ мунӧ — 10 метр секундӧн: сійӧ тӧла нин; шочиника овлывлӧ 20–40 метр тӧв мунӧмыс ӧти секундӧ — сэки ыджыд, ён тӧв, кок йывсьыд уськӧдӧ. Войвывсянь, кӧдзыдінсянь тӧв вайӧ миянлы кӧдзыд кос сынӧд — сэки миянлы кӧдзыд овлывлӧ, ныртӧ эн мыччы. Рытыввывсянь, шоныд ваа саридзсянь вайӧ миянӧ шоныд, васӧд сынӧд, унаысь кымӧръяс новлӧдлӧ, зэр, лым кыскалӧ. Сідзкӧ поводдя вежласьӧ тӧв серти. Тӧв ветлӧмъяссӧ ёна велӧдӧны — мед тӧв кузя поводдя водзвыв висьтавны.

Тӧв тӧдмавны, поводдя тӧдмавны эм аслыспӧлӧс «прибор», — шусьӧ барометрӧн (видз. 26 серпас).

Барометр со кутшӧм: тюрк тыра тасьтіӧ сувтӧдӧма тюрк тыра метр кузя трубка. Вылі помыс трубкалӧн тупкӧма, тюркыс абу трубка тырыс. Тупйӧда-тюрка костын трубка пытшкын нинӧм абу (весиг сынӧд абу) — сэті дзик тыртӧм. Сынӧд ортсысянь личкӧ тасьтіпытшса тюрк вылӧ, сюйӧ трубка пытшкӧ тюрксӧ; тюрк трубка кузя кайӧ 76 сантиметр судта. Шоныд дырйи пӧсь сынӧд кайӧ вывлань, сынӧд омӧльджыка пондас тасьтіса тюрк вылӧ личкыны — сэки тюрк ичӧтика трубка пытшкын усьыштас, лэччыштас.

Бергалысь ньӧвкодьӧн (флюгер) тӧдмалӧны тӧвлысь мунан туй: ёсьнас ньӧв войвылӧ сувтас, паськыднас лунвылӧ — сэки вой тӧв.

Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧны тӧвлысь ветлан туйяс, налысь удж, на серти сэсся висьтавлӧны водзӧ поводдя. Налӧн мукӧдлаӧ чукӧртӧма зэв уна пӧлӧс приборъяс, сэні найӧ быд лун тӧдмалӧны поводдя вежласьӧм.

ІІІ. РЫТЪЯ ЮГЫД

1-а адас

Мыйла пемӧсъяслы, быдмӧгъяслы колӧны шоныд да югыд

Уна нин эськӧ шоныд йылысь сёрнитлім да — ӧні бара на бергӧдчылам. Шоныдтӧг олӧм оз вермы лоны. Мый понда нӧ эськӧ? Со мый понда: асланым неважся сёрни кузя пемӧсъяс, быдмӧгъяс пытшкын зэв уна ва, быд йӧртӧд ловъялӧн ва тыра; кӧдзыд лоӧ, ваыд кынмас, туйяс вирлы ветлӧдлыны тупкысясны, зараваяс оз жӧ пондыны ветлыны быдмӧгъяс пытшкын. Вир, зарава ветлытӧг пемӧс-быдмӧгъяслӧн некутшӧм нин дерт олӧм абу.

Сэсся со мый ог вунӧдӧй: ваыд кынмигад паськалӧ, паськалігас ва ассьыс дозсӧ жугӧдлӧ. Быдмӧг-пемӧс пытшса ва дозйын жӧ ӧд, йӧртӧдын. Сідзкӧ ва кынмигӧн йӧртӧд жугавлӧ. Кынтӧй картупель, сэсся лэдзӧй бӧр сывны; сылӧм бӧрын картупельысь пондас ва визувтны; кынтылігӧн ва кынмӧм вӧсна картупельлӧн йӧртӧдаяс жугавлӧмаӧсь, сывлӧм бӧрын жугавлӧм йӧртӧдъясысь ва визувтӧ.

Некор тіян пельныд эз кынмыв? Сэні сідзикӧн жӧ: пельлӧн йӧртӧдъяс пытшкын ва кынмас, йӧртӧдъяссӧ жугӧдлас, сэсся сэні дой лоӧ, дыр зэв оз бурд. Кынмӧм понда унаысь кувлывлӧны, кияс, кокъяс орӧдлывлӧны.

Зэв шоч пемӧсъяс оз повны кынмӧмысь: лягушаӧс позьӧ кынтывны 30 градус кӧдзыдӧдз — лягуша сывдӧм бӧрын бӧр ловзяс; чериӧс позьӧ 10 градусӧдз кынтыны, сэсся бӧр ловзьӧдны.

Быдмӧгъяс пытшкысь сӧмын бактерияясӧс вермӧны кынтывлыны.

Вывті ыджыд кӧдзыд дырйи некутшӧм ловъя оз вермы ловйӧн кольны.

Ва кынман кодь кӧдзыд дырйи (яй мед петкӧдлӧ 0°) быдсяма пемӧс дугдӧ олӧмысь. Шондӧдӧм бӧрын вермӧны бӧр пемӧсъяс уджӧ босьтчыны.

Зэв уна быдмӧгъяслы (веж быдмӧгъяслы) югыдтӧг овны оз позь — найӧ кулӧны пемыдінын. Позьӧ быдмӧгӧс пемыдын бура видзны: мыйкӧ мында мысти быдмӧгыд кулӧ. Ми тодам нин воддза нигаысь: шонді югӧртӧг хлорофилл уджавны оз вермы, оз вермы шоммӧдан газысь сулой вӧчны. Сулойтӧг овны быдмӧг (веж) оз вермы. Быдмӧгъястӧг пемӧсъяс оз вермыны овны; сідзкӧ некутшӧм ловъя оз вермы югыдтӧг, шондітӧг овны.

Нянь тай нӧ эськӧ пемыдінын бакшасьӧ? Эмӧсь уна бак кодь быдмӧгъяс — найӧ вермӧны пемыдінын овны, эмӧсь пемыдінын олысь пемӧсъяс. Найӧ сёйӧны мукӧд пемӧс, быдмӧгъяслысь шойяссӧ, колясъяссӧ. На пытшкысь найӧ нёнялӧны аслыныс колан кӧлуйяс. Шойясыс оліганыс шонді вылын вӧвлісны — сы понда найӧс сёйысьяс шонді югӧрсӧ, шонділысь уджсӧ, бурсӧ шойяс пырыс босьтӧны.

Пемыдінын олысь ловъяяс зэв ёна вежсьӧны. Сюзьлӧн зэв гырысь синъясыс. Сюзь лунын узьӧ, войын петӧ кыйсьыны, сёян корсьны; сылы ыджыд синмад пемыд войнас на уна югыд веськалас. (Видз. 27 серпас). Став «войын уджалысь пемӧсъяслӧн» зэв гырысьӧсь синъясыс.

Каньяс войнас шыръясӧс кыйӧны. Налӧн синъясыс абу гырысьӧсь — налӧн син сьӧдыс чинӧ-содӧ. Войын син сьӧдыс ёна паськалӧ. Видзӧдлӧй шонді югӧр водзын кань син вылӧ: векньыдик, кузьмӧс; сэсся сэні жӧ мунӧй пемыд пельӧсӧ, сэні видзӧдлӧй синъяс вылас: паськалӧма сьӧдыс, гӧгрӧс лоӧма.

Мукӧд пемӧсъяслы нэм оз ков нинӧм аддзыны, олӧны пемыдінын, му пытшкын. (Видз. 28 серпас). Сэтшӧм пемӧсъяс оз видзӧдны, налы синныс оз ков, унаысь мешайтчӧ синмыс. Сы понда налӧн син розьыс чинӧ, мукӧддырйи дзикӧдз тупкысяс кучик кодьӧн.

Понпи, шырпи чужӧм бӧрас синтӧмӧсь, сэсся олыштӧм бӧрын, коркӧ-мыйкӧ синъяс воссясны.

Кыдз нӧ эськӧ синмалы пемыдінын? Нюжӧдам ки, кокнаным джодж видлалам, зурасям — киӧн тӧдмалам.

Кучикным миян тӧдӧ — веськалі шоныд, кӧдзыд, чорыд, небыд; пемыдінын кияснаным быдтор видлалам.

Пемыдінын олысь пемӧсъяслӧн кучикыс зэв тӧдысь лоӧма: оз на видлыны, оз инмӧдчыны — шоныд-кӧдзыд тӧдчӧ нин.

Синтӧм пемӧсъясыд бура ылысянь омӧлик шы кылӧны.

Пемыдінын олысь ловъялы гӧн рӧмныс нинӧм оз отсав; сы понда пемыдінса пемӧсъяслӧн унджыкысь руд, еджыд, пемыд рӧмныс.

Лунвылын шонді ёна югыд. Лунвывса пемӧсъяслӧн зэв мича ромаӧсь гӧнъясыс, быдмӧгъяслӧн дзоридзьяс ставыс югыд рӧмаӧсь. Сідзкӧ рӧмыс ловъялӧн шонді серти.

Миян войвывса пемӧсъяс абу югыд рӧмаӧсь: кӧин, ош, кӧч, пышкай, гулю, рака.

Шонді вердӧ быдмӧгъясӧс, быдмӧгъясӧс пемӧсъяс сёйӧны; шонді серти ловъяяс лӧсьӧдӧны аслыныс рӧмнысӧ. Шонді этша — став ловъялӧн синмӧ чеччытӧм рӧм; шонді уна — ловъяяс лӧсьӧдӧны югыд, синмӧ чеччан рӧмъяс.

Босьтам кык ӧткодь быдмӧг (дозйын), тупкам кыкнан быдмӧгсӧ топыда дозъясӧн. Ӧти быдмӧгсӧ сувтӧдам шонді водзӧ, мӧд быдмӧгсӧ пемыдінӧ. Час вит-квайт мысти сюям ломалысь сартас югыдінса быдмӧг бердӧ: сартас ӧдйӧ ломзяс, сэні артмӧма шоммӧдан газ. Сэсся мӧд быдмӧг бердас сюям сотчысь сартас: сартасным кусӧ — артмӧма шома газ.

Пемыдінын быдмӧг оз вермы босьтны сынӧд пытшкысь шома газ, хлорофилл уджавны оз вермы, сулой оз вӧч. Пемыдінын быдмӧг ас пытшсьыс лэдзӧ шома газ: сы вӧсна миян сартасным кусі — пемыдінса быдмӧг гӧгӧр чукӧртчӧ шома газ.

Югыдінын хлорофилл уджалӧ, босьтӧ сынӧдысь шома газ, шома газысь перйӧ шом; перйӧм бӧрын шома газысь кольӧ шоммӧдан газ. Сы понда миян сартасным ломзис: югыдінса быдмӧг нёнялӧма ас гӧгӧрсьыс шома газ, шомсӧ босьтӧма, лэдзӧма шоммӧдан газ — быдмӧг гӧгӧр чукӧртчӧма шоммӧдан газ.

Пемыдінын быдмӧг оз вермы босьтны шома газ — мӧд ногӧн оз вермы сёйны. Лолавны быдмӧг вермӧ быдлаын; лолалігӧн быдмӧг босьтӧ шоммӧдан газ, бӧр лэдзӧ шома газ (пемӧсъяс моз жӧ).

Лунын, югыд дырйи, быдмӧгъяс сулой вӧчигас весалӧны сынӧд: шома газ нёнялӧны.

Тшакъяслӧн, бактерияяслӧн хлорофилл абу, найӧ оз вермыны асьныс сулой лӧсьӧдны, найӧ оз вермыны шома газ нёнявны, шом найӧ босьтӧны мукӧд ловъя пытшкысь: кувтӧмлысь, кулӧмлысь (шойлысь). Дась лӧсьӧдӧм сулой, дась лӧсьӧдӧм сакар найӧ ас пытшкас нёнялӧны. Найӧ быттьӧ олӧны югыдтӧг; оз, найӧ югыдтӧг оз овны: югыдын олысь быдмӧгъяслысь босьтӧны коланторъяссӧ. Некутшӧм пемыдінса олӧм оз вермы овны югыдінса олӧмтӧг.

ШОНДІ СЕРТИ РӦМ.

Видзӧдлӧй гожӧмын югыд рӧма дзоридз вылӧ, кутшӧма сы бердӧ лэбзьӧны бобувъяс, маляяс, гутъяс. Найӧ ылысянь аддзӧны югыд рӧма дзоридзтӧ, лэбзьӧны сы бердӧ юмов ва дзоридзысь юны. Дзоридзлы сійӧ зэв бур: бобувъяс, маляяс новлӧдлӧны сылысь буссӧ, нуасны мӧд сэтшӧм дзоридз вылӧ, гылалас сэтчӧ бусыс — дзоридзыд буссялас, позьӧ нин кӧйдысъяс видчысьны.

Чеччыштіс тіян бердті чирк — корсьӧй сийӧс; чиркыд кӧнкӧ кок улад — ӧні ті некыдзи онӧ аддзӧй, чиркыд веж рӧма, веж рӧма турун костӧ дзебсис. Чирклӧн рӧмыс отсасьӧ пышъявны, дзебсясны.

Пожӧм вӧрын. Пуысь пуӧ чеччыштіс ур, бӧжнас шлывкнитіс. Корсямӧй пу гӧгӧр, пу йылысь — оз сюр. Пондамӧй пуас изъясӧн лыйлыны — ур чеччыштіс мӧд пуӧ, бара вошис. Урлӧн гожӧмын рӧмыс пожӧм кырсь рӧм кодь; урлӧн рӧмыс отсасьӧ дзебсясьны. Тӧв кежлӧ ур вежӧ ассьыс гӧн — лоӧ кельыдлӧз рӧма — корсь сійӧс бара лымйӧсь пуяс костысь.

Кӧч гожӧмын руд — пуяс, муыс руд рӧмаӧсь, тӧлын кӧч еджыд; кӧчлӧн бара сылы рӧмыс отсасьӧ.

Сідзкӧ ловъялы рӧмыс отсасьӧ дзебсьыны, паськӧдчыны-разавны, отсасьӧ бурджыка овны.

2-ӧд адас

Син. Аддзӧм

Пемӧсъяс югыд-пемыд тӧдмалӧны, аддзӧны быдсяматоръяс синъясӧн. Гырысь пемӧсъяслӧн, мортлӧн синъяс ӧткодьӧсь. Видлалыштам мортлысь синсӧ. (Видз. 30 серпас).

Син бугыльным миян гӧгӧрыс тупкысьӧма топыд кышӧн; кышыс еджыд рӧма — пондам шуны син еджыдӧн. Водзвылас син шӧрын эм гӧгрӧс гӧгыль мӧд рӧма (веж, лӧз, руд — роговица. Роговица шӧрын эм сьӧд чут — син моль. Роговицаыд югыд, ачыс рӧмтӧм, сыысь пыдынджык эм ва, ва саяс мускулъяс. Мускулъяс рӧм вӧсна син роговицалӧн овлӧ уна полӧс рӧм. Мускулъяс шӧрын розь — сійӧ син моль. Син моль — сьӧд рӧма. Син моль сайын эм (ӧти ног гӧгрӧс, мӧд ногыс лямалӧма) рӧмтӧм югыд тусь (чечевица кодь). Сійӧс шуӧны хрусталикӧн. Хрусталик шӧрӧдыс медкыз, доръясланьыс вӧснялӧ. Хрусталик сайын эм уна студень кодь кӧлуй; сійӧ кӧлуйыс югыд, рӧмтӧм, тыртӧ син бугыль пытшкӧссӧ. Медбӧръя помас синмӧ пырӧны вир тыра сӧнъяс, дай нервъяс; нервъяс кыйӧны синлысь аддзӧмсӧ.

Хрусталик вермӧ ичӧтика кызны, вермӧ вӧснявны. Хрусталик кызігӧн аддзантор ыдждӧ (миян синмын). Сы понда ми вермам видзӧдны зэв ылысь (хрусталик кызӧ), вермам матысь лыддьыны (хрусталик вӧснялӧ).

Пӧрысь йӧзлӧн хрусталик омӧля вежласьӧ; сы понда пӧрысь йӧз вывті ылысь нинӧм оз аддзыны, вывті матысь оз жӧ аддзыны. Унаысь роговица пемдӧ, югыдысь, рӧмтӧмысь еджыд рӧма лоӧ — сэні синмыс тшыкӧ, аддзыны оз позь; сійӧ шуӧны бельмаӧн. Мукӧддырйи докторъяс вермӧны нетшыштны син вылысь бельма — сэки син бара пондас уджавны.

Миян аддзанторъясным овлывлӧ уна пӧлӧс рӧма. Еджыд рӧм ас пытшкас ӧтлаалӧ сизим пӧлӧс рӧм: гӧрд, югыдгӧрд, виж, веж, лӧз, югыдлӧз, льӧм рӧма.

Босьтам кыз кабалаысь гӧгыль, гӧгыль вылӧ сизим рӧма кабалаторъяс ляскалам, пондам ӧдйӧ бергӧдлыны — став рӧмыс вошӧ, лоӧ еджыд рӧма гӧгыль. Вӧлӧм, еджыд рӧм пытшкын став рӧмыс эм. Пуктам шонді югӧръяс водзӧ куим дорыша стеклӧ бедь, югӧръяс пырасны стеклӧ пытшкӧ, мунасны водзӧ, торъявлӧны сидзим рӧма югӧръяс вылӧ. Стенын лоӧ сизим рӧма визь. Шонді югӧр сетӧ; став выль югӧръяс лоӧны аслыспӧлӧс рӧмаӧсь. Мыйла нӧ эськӧ быдмӧг веж рӧма, кумач гӧрд рӧма, китайка лӧз рӧма? Быдмӧг коръяс квайт рӧмсӧ ас пытшкас босьтӧны, быттьӧ ньылыштӧны. Сизимӧд рӧмыс, веж, бӧр шыбитчӧ, чеччӧ быдмӧг коръяс бердысь. Кумач квайт рӧм ньылыштӧ — гӧрд рӧм бӧр чеччӧ. Китайкаысь лӧз рӧм бӧр чеччӧ.

Мукӧд торъяс быдсяма югӧръяссӧ ас пытшкас ньылалӧны, босьтӧны — найӧ сьӧд рӧмаӧсь. Мӧд ногӧн, сьӧд рӧмын — некутшӧм рӧм абу. Сьӧд торъяс ньылалӧны став югӧръяссӧ, ньылалӧны став шоныдсӧ; сы понда сьӧд торъяс ӧдйӧ шоналӧны. Еджыд торъяс ньӧти оз ньылавны югӧръяс, бӧр шыбитӧны став югӧрсӧ, найӧ ньӧжйӧ шоныд ас пытшкас босьтӧны; сы понда еджыд торъяс зэв ньӧжйӧ шоналӧны.

Тӧлын бурджык сьӧд паськӧм новлыны, сьӧд паськӧм ӧдйӧн шоналӧ; гожӧмын, пӧсь дырйи, колӧ еджыд кышанъяс новлыны — оз ло пӧсь.

Югыд, син ёрысь шонді югӧръясысь зэв ёна бактерияяс кулӧны. Тувсов шондіа лунӧ миян мамъясным тӧлӧдчӧны — сэки шонді югӧр виалӧ зэв уна пӧлӧс бактерияясӧс, паськӧмъясыд наысь мынӧны.

Колӧ керкаястӧ гырысьджык ӧшиньӧн, шонділань ӧшиньӧн вӧчны; сэки керкаын лоӧ ёна югыд, бактерияяс кулаласны.

Веж рӧм, кельыдлӧз (гӧлубӧй) рӧм висьысь йӧзӧс чӧвмӧдӧны, найӧ омӧльджыка пондасны висьны.

Гӧрд рӧм зэв уна пемӧсъясӧс скӧрмӧдӧ, ярмӧдӧ.

Эмӧсь этшаник йӧз — найӧ оз кужны торйӧдны гӧрд рӧм веж рӧмысь, ылысянь налы став рӧмъясыс рудӧсь. Налӧн синъясныс тшыкӧма.

Мукӧд йӧзлӧн синмыс зэв мича ортсысянь, а нинӧм оз аддзыны. Налӧн тшыкӧмаӧсь нервъяс. Нервъяс нуӧны аддзӧмсӧ юр вемӧдз. Аддзытӧм йӧзлӧн юр вемӧ нинӧм оз во. Сы понда найӧ оз тӧдны югыд, оз тӧдны некутшӧм рӧм.

3-ӧд адас

Керка югдӧдӧм

Лунын югыд, шонді югдӧдӧ ывлавыв, пырӧ миян керкаӧ, позьӧ лыддьысьны, быдтор аддзам. Войнас гожӧмын шонді омӧля тупкысьлӧ — вой чӧж миян югыд. Лунвылын гожӧмын шонді дыр кежлӧ тупкысьлӧ — сэні гожся войяс пемыдӧсь, арся войяс кодьӧсь. Сэсся лун дженьдаммӧ, шонді дырджык кежлӧ тупкысьлӧ — сэки миян кузя пемыд, дженьыд лун; войяс тӧлын кузьӧсь, пемыдӧсь. Мукӧддырйи (тӧлыся войяснас) войын югыдкодь — сэки мутӧ югдӧдӧ тӧлысь, югдӧдӧны кодзувъяс.

Пемыд рытъясын, войясын нинӧм ог аддзӧй, лоӧ югдӧдны керканымӧс. Керка югдӧдӧны уна ногӧн: неважӧн на миян пукалӧны вӧлі сартаса би бердын, сартас югыдӧн уджалӧны. Сартаслӧн биыс ичӧтик, омӧля югдӧдӧ, ёна тшынӧдӧ керкатӧ; сы понда сартас шыбитісны. Сартас бӧрын унаӧн сиська би бердын олісны; сись вӧчӧны сылысь, сыв би пыр нуӧдӧны кыз сунис; сунис ӧзтасны, сунискӧд сывпытшса кӧлуйяс тшӧтш ломтысьӧны.

Сартас юкалам пуысь. Пу быдмӧ шонді водзын, ньылалӧ ас пытшкас шонділысь вынсӧ. Сыв босьтам пемӧсъясысь, пемӧсъяс сёйӧны быдмӧгъясӧс, быдмӧгъяс шонді водзын быдмӧны.

Сідзкӧ сартас би, сись би — ставыс сійӧ шонділӧн югыд.

Шонді вылӧ куш синмӧн сьӧкыд видзӧдны; шонді вылӧ видзӧдӧм бӧрын быдлаті пемыд, синъясад вералӧ. Шондіыд вывті ылын — сы понда ми шонді вылӧ видзӧдлыны вермам. Ылыстігӧн билӧн выныс чинӧ. Шуам, лыддьыся ме, кодкӧ босьтіс да бисӧ нуис мӧд пызан вылӧ — меным лыддьысьны оз нин тыдав. Шонді матыстӧмӧн ми ставным эськӧ синтӧммим вывті югыдла. Кодзувъяс ёна ылынӧсь шонді серти: сы понда кодзулыд ӧдва дзирдалӧ, югыд чут сӧмын аддзам. Ыліса биыд югыдсӧ миянлы этша сетӧ.

Шонді миянсянь зэв ылын — 140 миллион километр сайын.

Ёна югыд биысь (шондіысь) синъяс ӧдйӧ мудзӧны, пондасны тіравны, синмыд веравны мӧдас. Ичӧт биысь синъяс бара ӧдйӧ мудзӧны, куньсьӧны. Ичӧт биӧн оз ков лыддьысьны — синъясыд зэв ӧдйӧ тшыкӧны; вывті матӧ бара оз ков битӧ вайны — мед синъястӧ оз ёр. Вывті югыд биысь бара тшыкӧны синъяс, мукӧддырйи дзикӧдз кусасны (морт синтӧммӧ). Ёна югыдінъясын уджалігӧн колӧ новлыны пемыд ӧчки. Заводъясын, кизьӧрмӧм чугун зэв югыд — уджалысьясыд новлӧны пемыд ӧчкияс. Чугуныд кӧдзалігмоз пондас чорзьыны, пемдыны. Кизьӧр чугуныд еджыд рӧма, кӧдзалыштас — гӧрд рӧма лоас, сэсся пемдас, сьӧдӧдас, рудӧдас. Кӧдзалӧм бӧрын чугун став югӧръяссӧ бӧр чеччӧдӧ.

Рытъясын ӧні миян пукалӧны карасин биӧн. Доз пытшкӧ кисьтӧны сотчан кизьӧр — карасин, сы пытшкӧ лэдзӧны кыӧм рузум — фитиль, фитиль карасинсӧ нёнялӧ, кыскӧ вывланьӧ; ӧзтан — карасинӧсь фитиль сотчӧ. Мед вӧлі югыд, гӧгрӧс би — бисӧ тупкӧны стеклӧӧн: би боксянь пырӧ сынӧд; сынӧдпытшса шоммӧдан газ отсалӧ сотчыны, ӧтлаасьӧ карасинкӧд. Шоналӧм сынӧд стеклӧ пыр вывланьӧ кайӧ. Стеклӧ босьтан — лампа тшынӧдӧ: сэки артмӧм шома газыс коли би гӧгӧр, кусӧдӧ бисӧ. Стеклӧалӧм лампаын шома газ шоналӧм сынӧдкӧд вывланьӧ кайӧ.

Карасин вӧчӧны пемыд, вый кодь сотчан кизьӧрысь. Сійӧ сотчан кизьӧрыс куйлӧ му пытшкын пыдын, унджыкысь лыа пытшкын. Перйӧны кизьӧрсӧ му пытшкысь мусӧ розьӧдӧмӧн. Вывсяньыс войдӧр кодъясны юкмӧскодь, сэсся аслыспӧлӧс ӧжынӧн пондасны розьӧдны мусӧ, сотчан кизьӧр тыра лыа дорӧдз. Унаысь сэтшӧм кизьӧр бердас воӧм бӧрын кизьӧрыс ачыс розь кузя зэв ӧдйӧ кайӧ, шыблалӧ став ӧжынъяссӧ, машинаяссӧ (видз. 31 серп.). Унджыкысь сотчан кизьӧр — нерп (нефть) ачыс оз шыбитчы ортсӧ — сэки сійӧс лэпталӧны кузь (4 метр кузя) ведраясӧн. Розь весьтӧ вӧчӧны аслыспӧлӧс стрӧйба, сы бердӧ машинаяс лӧсьӧдӧны.

Унаысь нерп дорӧ вотӧдз зэв кузя колӧ му пыр ӧжынӧн мунны (километр джын). Нерп перйигӧн му розьӧдӧмыс медыджыд удж, меддона сулалӧ.

Мукӧдлаын нерп ачыс, ключьяс моз, му пытшкысь петӧ, киссьӧ му пасьталаӧд, визувтӧ шоръяс моз. Сэтшӧминас став муыс сьӧд, гӧгӧр чӧскыдтӧм дук.

Нерп перъянінын зэв уна розь вӧчалӧны, быд розь весьтӧ лӧсьӧдӧмаӧсь машинаяс видзан вевтувъяс — сьӧд кар артмӧ. Вевтувъяс, муыс, уджалысьяс ставныс сьӧдӧсь, ставныс нерпӧн мавтчӧмаӧсь. Сэтшӧм сьӧд каръяс уналаын эмӧсь: Кавказын, Америкаын, Японияын, Румынияын.

Нерп пытшкын эмӧсь зэв уна ломтысян-сотчан газъяс, найӧ тойлалӧны, йӧткӧны нерпӧс ортсӧ петны. Газъяс кокньыда ломтысьӧны. Мукӧддырйи сэтшӧм газъяс муысь нерптӧг петӧны; найӧс чукӧртӧны, нуӧны трубаяс кузя коланінъясӧ; позьӧ муысь петысь газъяссӧ ӧзтыны — пондасны му бердын сотчыны.

Сэтшӧм газъяс петӧны шойяс сісьмӧмысь, гуяс вылын, сэки унаысь морт гуяс вылын посньыдик бияс овлывлӧны. Велӧдчытӧм йӧз сэтшӧм биясысь полӧны — кулӧм йӧз пӧ петӧмаӧсь, бияс ӧзталӧмаӧсь.

Шонтӧмӧн зэв регыд позьӧ нерп пытшкысь став газъяссӧ вӧтлыны, сэсся пондас сы бӧрын нерпысь ру петны. Ру позьӧ чукӧртны, кӧдзӧдны: артмас кизьӧр — карасин.

Карасин кындзи нерпысь унатор на вӧчӧны: бензин, сук мазьяс (найӧн ломтӧны пачьяс, машина чӧрсъяс мавтӧны). Нерптӧ, карасинтӧ, бензинтӧ быдлаӧ новлӧдлӧны му пасьталаті, вузалӧны, ми сотам. Пабрик-заводъяс зэв уна нерптӧ сотӧны.

Миян, Коми муын, нерп петӧ веськыда му вылас. Ухта ю бокын (Изьваын). Сэні нерпсӧ этша на перйӧны, гашкӧ регыд пондасны ёнджыка корсьны-перйыны.

Нерпыд зэв ёна колантор. Ӧні сытӧг пабрик-заводъяс, уна машинаяс оз вермыны уджавны. Сы понда нерп гӧгӧр гырысь косьяс лыблӧны, войнаяс, йӧзӧс виалӧны.

Нерпысь карасин, бензин перйигӧн ас ногыс уджалӧны: кисьтасны дозйӧ (видз. 32 серпас), дозсӧ тупкасны, вевт пырыс трубка мунӧ, трубка кузя доз шонтігӧн ру петӧ, веськалӧ кӧдзыдінӧ (кӧдзыд дозйӧ), сэки артмӧны карасин, бензин. Сідзкӧ нерп руӧн вӧтласны — артмӧ карасин.

Мукӧддырйи ковмывлӧ сӧстӧм ва. Сӧстӧм ва артмӧ руысь. Сэки васӧ руӧн вӧтлӧны пӧртйын. Трубкаыс кузь, кусньӧдлӧма унаысь; кусыньяснас трубка мунӧ йиа ва тыра дозйӧд, руыс трубка пытшкын йиа ва весьтті мунігӧн кӧдзалӧ — артмӧ сӧстӧм ва.

Некутшӧм няйт сэтшӧм руӧн вӧтлӧм ва пытшкын оз ло. Позьӧ сола ва сідзи вӧтлыны — ваыс (сӧстӧм) руӧн петас, солыс пӧртйӧ кольӧ. Сӧстӧм васӧ трубка помӧд (змеевик помӧд) лэдзӧны ортсӧ.

Руӧн вӧтлӧм ва чӧскыдтӧм, дубыд. Сола (омӧля) ваыд чӧскыдджык.

Позьӧ зарава руӧн вӧтлыны — сэки ваыс петас, пӧрт пыдӧсӧ кольӧ сакар. Ва ру артмӧ ва путӧг. Ӧні керкаын эськӧ абу вывті пӧсь — ва ру эм. Зэв уна ва ру керкаясын джодж мыськигӧн, песласигӧн, уна йӧз дырйи. Лолалігад шома газкӧд ӧтлаын ми зэв уна лэдзам ва ру.

Пыртам кӧдзыдінысь керкаӧ югъялан чер. Недыр мысти черным оз понды югъявны, пемдас, вазяс, быттьӧ пӧсялас, куалас. Керкапытшса ва ру шоныд (сынӧд кодь); кӧдзыд чер пыртім, чербердса сынӧд черсянь кӧдзавны пондіс, сынӧдкӧд керкаса ва ру кӧдзаліс, кӧдзалігӧн руысь ва артмӧ; сійӧ ваыс пуксис чер вылӧ, сы понда черным миян куаліс. Тӧлын ӧшиньясным ортсысянь зэв мича овлывлӧ — йиысь зэв уна серпаскодьяс артмалӧмаӧсь: сійӧ стеклӧ бердӧ ва ру кӧдзалӧма, артмӧма ва, ваыс сэтшӧм мичаа кынмӧма.

Ывлавылын, сынӧд пытшкын гӧгӧр зэв уна ру. Унаысь сэтшӧм ва ру чукӧртчас, неуна кӧдзалыштас, артмасны зэв посньыдик ва войтъяс, найӧ вывті посньыдӧсь, кокньыдӧсь, вермӧны сынӧд пытшкын шлывъявны. Унаысь арын асылын чеччан: гӧгӧр нинӧм оз тыдав, ставсӧ «руӧн» тыртӧма. Кыськӧ шонді мыччысяс, пондас неуна шонтыны — «руыд» ставнас разалӧ. Шонді шонтӧмысь ва войтъяс пӧрины руӧ (сійӧ эз вӧв ру — вӧлі ва зэв посньыдик войтъясысь), кайисны вывлань.

Рытын му, быдмӧг коръяс, изъяс ӧдйӧнджык сынӧд дорысь кӧдзалӧны, кӧдзӧдӧны асбердса сынӧдысь ва русӧ, ва посньыдик войтъясӧн на вылӧ пуксьӧ — артмӧ лысва. Унаысь асылын быттьӧ зэрӧма — сы мында лысваыс. Арын, кӧдзыдджык дырйи лысва пыдди пуж артмӧ — лысваыс му бердӧ усигкостаыс кынмывлӧ. Сэтшӧм войясӧ унаысь миян коми йӧзлӧн няньныс кынмывлӧ.

Шоныд лунӧ ва ру вывлань кайӧ, енэжлань. Кӧнкӧ вылын ва ру чукӧрмӧ, веськалӧ кӧдзыд сынӧд пытшкӧ (вылын ёна кӧдзыд сынӧдыс), руысь артмӧны посньыдик ва войтъяс; ва войтъяс оз на усьны — найӧ зэв кокньыдӧсь. Сэсся посни войтъяс ӧтлаасьӧны, артмӧны гырысь войтъяс, найӧ сьӧкыдӧсь, шлывъявны оз вермыны — усьӧны му вылӧ (зэрӧ). Кымӧр веськалі ёна кӧдзыдінӧ — посньыдик ва войтъяс кынмисны, лоины посньыдик ва кристаллъяс — лым. Лым шлывъялас сынӧд пытшкын, сэсся оз кут вермыны шлывъявны дай усьӧ му вылӧ. Тӧлын миян зэв уна лым овлывлӧ. (Видз. 33 серпас).

Мукӧд дырйи зэрыд усигас нин веськалӧ зэв кӧдзыд сынӧд пытшкӧ. Сэки зэр войтъяс ӧдйӧ зэв кынмасны, артмӧны посньыдик йи ёкмыльяс, усьӧны му вылӧ — сійӧ шер. Шер зэв уна омӧль вермӧ вӧчны, тшыкӧдӧ кӧдзаяс, жугӧдлӧ ӧшиньяс. Унаысь му уджалысьлы шер бӧрын бӧрдны лолывлӧ.

Унаысь ваыд руӧ шонтытӧг пӧрӧ — сэки шуӧны: ва косьмис.

Руыд му вывсянь вылӧ кайӧ, сэсянь зэрӧн, лымйӧн, лысваӧн, шерӧн бӧр му вылӧ лэччӧ, пырӧ му пытшкӧ, визувтӧ шоръясӧд, веськалӧ юясӧ, саридзьясӧ, бара руӧ пӧрӧ, бара зэрӧн лэччӧ. Ва войтлӧн туйыс зэв кузь — позьӧ быдса нигаяс сы йылысь гижны, дыр сёрнитны.

Сідзи дугдывтӧг миян гӧгӧр ваыд кытшлалӧ.

• * *

Тӧв. Ывлаын кӧдзыд. Гортын ми пукалам, керка ёна шонтӧма. Быдӧн уджалӧны: вурсьӧны, печкӧны, лыддьысьӧны — быдӧн билань матыстчӧны. Би отсалӧ лыддьысьны, нига югдӧдӧ, быдӧн би понда вермӧны уджавны. Вайӧ ичӧтика бисӧ тӧдмалыштам. Ме водзын сулалӧ лампа, ме дыр видзӧда лампа би вылӧ. Мый ме лампа биысь аддза?

Со мый: би артмӧма куим юкӧнысь. (Видз. 33 серпас). Фитиль бердын биыс пемыд, лӧз кодь рӧма; сыысь вылынджык мӧд юкӧн — еджыд рӧма, зэв вӧсньыдик кельыдкодь би (медвылын). Медбӧръя юкӧныс медпӧсь.

Босьтам истӧг, сюям йывнас биӧ фитиль бердӧдз: истӧгным дыр оз ӧзйы. Сідзкӧ шӧрыс билӧн, фитиль бердыс, абу ёна пӧсь. Сэні, фитильбердса юкӧнас, карасинысь артмӧны ломтысян газъяс; мӧд юкӧнас, югыдінас, газъяс сотчӧны, ӧтлаасьӧны шоммӧдан газкӧд — артмӧ шома газ, сотчан газ, шомторъяс. Шомторъяс ставныс оз удитны сотчыны, найӧ кайӧны вывлань — сійӧ тшын, шом вӧсна тшыныд руд рӧма (пемыд рӧма). Коймӧд, медпӧсь юкӧнас ломтысьӧ сотчан газ — артмӧ ва. Шоммӧдан газысь да сотчан газысь век лоӧ ва.

Мӧд юкӧнас эмӧсь дзирдӧм дон шом торпыригъяс; сы понда мӧд юкӧныс медъюгыд. Сотчытӧм шом торпыригъяс шоныд сынӧдкӧд, шома газкӧд кайӧны вывланьӧ — тшын. Пуктӧй тшын весьтӧ еджыд кабала — кабалаыд зэв ӧдйӧ сьӧдасяс, са пуксис. Са — сӧстӧм, зэв посньыдик, шом торпыригъяс. Пач струбаясӧ дыр ломтӧм бӧрын уна са пуксьӧ. Дыр весавтӧм струбаясын саыс ӧзйывлӧ. Сы понда са колӧ шочиника струбаясысь весавны. Посни са пызьысь вӧчӧны бур сьӧд краска — пызанъяс, джекъяс, шкапъяс сьӧдӧдӧны.

ІV. ТӦВСЯ УДЖЪЯС

1-а адас

Вӧралӧм. Чери кыйӧм

Ар помасис. Кӧдздӧдӧ, лымъялӧ. Коми дядьӧ-вӧралысь лӧсьӧдчӧ нин вӧрӧ мунны. Мунас дядьӧ вӧрӧ, овмӧдчас пывсянӧ (вӧр керкаӧ), пондас вӧр пемӧсъяс бӧрысь кыйсьыны. Вӧралысьлӧн уна удж: лямпа лӧсьӧдны, нянь, табак, сов — мед эськӧ нинӧм оз вун, вӧрӧ кайӧ дыр кежлӧ. Вӧралігӧн паськӧм ёна киссьӧ — мед эськӧ вӧралігкості пасьтӧм он коль.

Каясны вӧралысьяс ягӧ, овмӧдчасны.

Пондасны вӧралысьяс быд асыв мунны лыйсьыны, лэчьяс пуктавны, лэчьяс видлавны.

Медъёна миян вӧралысьяс урӧс (видз. 35 серпас) кыйӧны. Тӧлын урлӧн зэв мича гӧныс, кельыдлӧз-рудоват рӧма, кучикыс ён.

Ур куысь пасьяс вӧчӧны. Уна ур мукӧддырйи дядьӧ лыйлас, уна ур ку вузалас. Ур кындзи кыйӧны кӧчьясӧс, лыйлӧны, лэчкӧ кыялӧны сьӧла, тар, быдсяма пӧткаӧс. Бура вӧралысь пывсянын олігӧн уна яй сёяс.

Шочиника вӧралысьлы ош сюрлывлӧ, виас ошкӧс. Ошлӧн зэв уна яй, бур сыв, дона куыс. Сэсся ручьяс бара сюрлӧны вӧралысьлы — кыйӧ ручӧс. Ручлӧн куыс виж, зэв мича, шоныд. Зэв шочиника вӧралысьлы сьӧд ручьяс сюрлывлӧны. Сьӧд ручлӧн куыс зэв дона — вӧралысьлы быдса овмӧс. Уна быдсяма ловъясӧ вевъялас вӧралысь начкыны вӧралігкості,

Сэсся ёна уна пӧтка лыйлӧм бӧрын вӧралысьла вӧлӧн воласны, сӧвтасны став кыйӧм пӧткасӧ да гортас кыскасны.

Вӧралігӧн став пӧткасӧ дядьӧ кынтӧ — мед оз тшык. Пӧтка сёйысь вӧрса пемӧсъяс унаысь воласны пывсян бердӧ сёян корсьны — нинӧм оз сюр: дядьӧлӧн пӧткаяс вылынӧсь, тшамъяынӧсь.

Уна пӧтка Коми мусянь мунӧ ыджыд каръясӧ. Кӧрт туй абу, доддяласны вӧвъяс, пӧтка тыра дозъяс сӧвтасны, мӧдасны туйӧ. Нуасны пӧтка додьяс Яткаӧдз, Устюгӧдз. Сэсянь сэсся пӧтка водзӧ кӧрт туйӧн мунӧ гырысь каръясӧ. Гырысь каръясын йӧзыд уна — уна колӧ сёян. Став пӧткаыс гырысь каръясын сёйсяс, ньӧти оз вош.

Мӧдарӧ локтігӧн дядьӧ бара вузӧсъяс сӧвтас, пабрик-заводын вӧчӧмторъяс. Дядьӧлы тӧлын вузӧс, пӧтка да мукӧдтор, кыскалӧмысь бур нажӧтка. Унаысь туйыс омӧль овлывлӧ, ёна тӧв босьтчас, уна лым усьӧ, кӧдздӧдас ёна. Сьӧкыд сэки туйын ветлыны — мудзӧны вӧвъясыс, лешмасны йӧз.

Вӧралӧм кындзи тӧлын чери кыйӧны. Йи розьӧдасны, розьяс бердӧ уна чери локтӧ, сэтшӧм розь бердысь кокньыд зэв чери кыйны. Сэсся чери кыйӧны йи пыр тывъялӧмӧн. Лэдзасны ва пытшкӧ розьясӧд кузь зібъяс, тыв. Водзӧ уна розь вӧчаласны. Зібъяс розьысь розьӧ тойлалӧны, водзӧ тывйӧн мунӧны. Уна чери кайӧ тӧлын вывлань, йи бердӧ.

Сы понда тывйӧ зэв уна чери шедӧ. Мыйла тӧлын черияс вывлань, розь бердӧ кайӧны? Со мыйла: ва вывсяньыс кынмас, оз понды ортсыса сынӧд бердӧ веськавлыны.

Черияс лолалӧны вапытшса сынӧдӧн. Уна лолалысь ӧд ваад олӧны. Вапытшса сынӧд, шоммӧдан газ оз понды тырмыны. Розьяс бердын ваыд озырджык сынӧднас — сы понда сэтчӧ ёна локтӧны черияс: налы лолавны колӧ. Унаысь ва пытшкын сынӧд тырмытӧмла черияс пӧдӧны. Оз ков лэдзны черияслы пӧдны, колӧ восьтыны кытъястікӧ йи, мед черияслы лоӧ тырмымӧн шоммӧдан газ. Уна чери миян Коми муын кыйӧны Печӧра, Эжва, Емва юясын. Уна Печӧраса чери бокӧ ыджыд каръясӧ вузалӧны. Тӧвся кыйӧм чери кынтӧмӧн вузалӧны: кынтӧм чери оз тшык.

Вӧралігӧн, пемӧсъясӧс лыйлігӧн, чери кыйигӧн оз ков кыдзсюрӧ уджавны. Оз ков посни пемӧсъясӧс виавны, вывті посни чери кыйны, кольк пукталігӧн пӧткаясӧс, челядь быдтігӧн пемӧсъясӧс оз ков лыйлыны. Оз ков бырӧдны водзӧ кежлӧ пемӧс-пӧткаясӧс; бырӧдан — кыйсьысьлы аслыс нажӧтка оз ло, уджавны нинӧм лоӧ. Ёна посни пемӧс-пӧткаясӧс, чериясӧс кыйӧмӧн ӧдйӧ позьӧ найӧс бырӧдны. Вӧръясын вӧравны нинӧмла лоӧ, ваясным черитӧмӧсь лоӧны. Уна пӧлӧс пемӧсъяс нин бырисны ёна кыйӧмла. Сы понда ӧні лӧсьӧдалӧмаӧсь аслыспӧлӧс инъяс, пемӧс пӧткаяс, черияс оланінъяс. Сэтшӧм вӧръясын кыйсьыны оз лэдзны. Сы понда дыркодь сэтшӧм вӧръясас пемӧсъяс олӧны. Сэтшӧминъясын олӧны велӧдчӧм йӧз, велӧдӧны пемӧсъяслысь олӧмнысӧ.

Миянысь войвылынджык, кӧдзыд саридз гӧгӧрын, тӧлын кыйӧны зэв уна тюленьясӧс, моржъясӧс. (Видз. 36 серпас).

Найӧс йӧз виалӧны йи вылысь. Тюленьяс, моржъяс, гырысь ва пиын олысь пемӧсъяс, каясны йи вылӧ, пышйыны оз вермыны. Сэтысь йӧз унаысь найӧс бедьясӧн виялӧны. Налӧн зэв уна сывныс; войвылын налысь сывсӧ сотӧны пес пыдди, карасин пыдди. Сэсся зэв уна сыв мунӧ майтӧг вӧчӧмӧ. Тӧдӧмысь, найӧс кыйигӧн унаысь мортлы кӧтасьлыны, кынмывны лолӧ.

2-ӧд адас

Вӧр лэдзӧм

Лым усьӧм бӧрын коми вӧла морт быд лун нин доддясьӧ кытчӧкӧ. Медводз, ичӧтика лым дырйи, куйӧд петкӧдӧны. Куйӧд, тӧдӧмысь, мулы вынсӧ содтӧ, куйӧда му вылын бурджыка няньыд быдмӧ. Миян куйӧд петкӧдӧны арын, мукӧдлаын тулысын. Тулысын, кӧдзтӧдз няйт, уналаын на лым куйлӧ, туйяс омӧльӧсь — сы понда коми му уджалысьыд кыскӧ му вылӧ куйӧд арын. Арын куйӧд петкӧдӧм абу бур, быдса тӧв куйӧд му вылын куйлӧ, косьмӧ, уна колан-бурторъяс куйӧд пытшкысь сынӧдӧ косьмигӧн кайӧны. Сэсся лым сылігӧн тувсов ва зэв ёна пожъялӧ куйӧдтӧ, куйӧд пытшкысь вакӧд зэв уна бур кӧлуй мунӧны. Уль куйӧд вылӧ кӧдзигӧн джын мында куйӧд колӧ — сы понда важӧн нин коми йӧзлы кад уль куйӧдӧн кӧдзны.

Куйӧд петкӧдӧм кындзи дядьӧлӧн уна на уджыс. Гожӧмын турун лӧсьӧдӧма видзьяс вылӧ — колӧ пемӧсӧс вердны (мед найӧ тӧлын оз тшыгъявны) Дядьӧ вайӧ турун. Мукӧд видзьясыд ылынӧсь, ковмас кык лун турунла ветлыны. Турун вайӧм — сьӧкыд удж.

Сэсся пес. Пес миян водзвыв кералӧны — тулысын, тэчӧны вӧрӧ чипасъясӧ. Дась кос пес тӧлын кокньыдджык вайны, косьмӧм пес бура ломтысьӧ: оз нин ков пачын косьтыны. Пес кералігӧн уна вӧр миян тшыкӧдӧны, уна вӧр вошӧ: пу йывъяс, мыръяс — ставыс вӧрӧ кольӧны, ёгӧсьтӧны, тыртӧны вӧрсӧ. Зэв уна йывъяс, увъяс сэсся мӧдасны сісьмыны вӧрын, сынӧд тшыкӧдӧны. Тшыкӧм сынӧд пытшкын кольысь пуясыс омӧльджыка быдмӧны.

Кер кыскалӧм — бара ыджыд удж. Быд во гоз-мӧд кер колӧ гортӧ вайны — вевттӧ дӧмыштны, лэбув выльӧс вӧчны, кыткӧ пельӧс сісьмӧма, куричьяс вежны, выль джодж вольсавны. Олан керкаыд ӧдйӧкодь сісьмӧ; медӧдйӧ сісьмӧ пельӧсъясӧд; пельӧсъяс тшупигӧн унаысь розьяс кольӧны; розьяс пыр керкапытшса шоныд сынӧд ӧтлаасьӧ ывлавывса кӧдзыд сынӧдкӧд. Керкаса сынӧд пытшса ва ру кӧдзалӧ, пуксьӧ розьяс гӧгӧрыс ва войтъясӧн — мӧд ногӧн розьяс гӧгӧр вазьӧ. Сы понда колӧ ёна топыда керъяс ляскыны, нитшкавны бура — мед кӧдзыд-шоныд сынӧд оз вермы вазьӧдны керка пельӧсъяс.

Унаысь тӧлын пукалан керкаын — швачкас зэв ёна, зэв ён шы. Мамыд шуӧ — кӧдзыдыс швачкӧдчӧ. Оз сійӧ кӧдзыд швачкӧдчы — швачкӧдчӧны керка керъяс. Вӧчам со мый: сулея тыр ва кисьтам, вомсӧ топыда тупкам тупйӧдӧн, кӧрталам дай петкӧдам ывла вылӧ, кӧдзыдінӧ. Ва пондас кынмыны сулея пытшкын, сэсся став сулея пазӧдас. Артмысь йиыс оз нин тӧр сулея пытшкӧ, поткӧдӧ; ваыд кынмигас паськалӧ, поткӧдӧ сулея. Паськалігӧн, кынмигӧн валӧн зэв уна вын. Нывъяс рӧштво дырйи тунъялӧны аслыныс олӧм: ва пуктасны тасьтіӧ, вой кежлӧ петкӧдӧны кӧдзыд посводзӧ. Посводзын тасьтіын ва войдӧр кеньсялас, пондас вылысянь кынмыны. Кеньыс шыльыд. Сэсся пондас тасьті пыдӧсса ва кынмыны; кынмигӧн пыдӧслань некытчӧ паськӧдчыны, — пондас вывлань, ортсылань паськӧдчыны, вылысса кеньсӧ кусньӧдлыны. Сы понда йи вылысыс лоӧ чукырӧсь, сійӧ чукыръяс серти нывъяс тунъялӧны аслыныс олӧм-вылӧм. Тӧдӧмысь, сэтшӧм чукырыд нинӧм оз вермы висьтавны.

Керка керъясын эмӧсь потасъяс; сійӧ потасъясас арын, шоныд лунӧ, веськалӧ ва. Ваыд кӧдзыд дырйи кынмӧ, паськалӧ; паськалігмоз ва водзӧ керъяс поткӧдлӧ (уна ӧд выныс), ыдждӧдӧ потасъяс. Унаысь тулысын керка гӧгӧр кытшовтігӧн сюрлывлӧ пельӧсысь усьӧм пленӧк — ва кынмигас поткӧдӧма, торйӧдӧма, сэсся пленӧк усьӧма.

Вазьӧм пельӧс ӧдйӧ сісьмӧ, кӧдзыд да ва керъяс поткӧдлӧны, зэр бӧрын, гожӧмын ортсыыс вевтъяс сісьмӧны; сы понда быд во ковмӧ керка бердад содтысьны.

Сэсся уна кер коми морт тӧлын лэдзӧ юяс бердӧ, пуръяс лӧсьӧдны. Тулысын пуръяс кылӧдӧны юяс кузя, вӧр вузалӧны. Сэтшӧм удж зэв сьӧкыд — колӧ кын пу камгыны-керавны, доддьӧ лэптыны. Пуыд пӧрӧдӧм бӧрын шничкысяс лым пытшкӧ, пыдӧ вӧяс, зортӧг он лэпты.

Уна тӧлын коми мортлы удж, уна позьӧ сійӧ уджысь миянлы велӧдантор корсьны — ставсӧ татчӧ он вермы гижны.

3-ӧд адас

Керка пытш уджъяс

Тӧвся рыт. Ставным гортынӧсь. Мыйкӧ быдӧн вӧчам: батьӧ тюни гындӧ, мамӧ нӧк гудралӧ, чой печкӧ, мӧд чой пельӧсын дӧра кыӧ, ме лыддьыся.

Вайӧ пондамӧ уджъяссӧ видлавны. Мамӧ нӧк гудралӧ — вый вӧчӧ. Нӧк артмӧ йӧлысь. Йӧв сюрук сетіс. Сюрукӧс тӧлын вердам, гожӧмын ачыс расӧ ветлӧ йирсьыны. Бура вердігӧн сюрук уна чӧскыд йӧв сетӧ; лёка вердігӧн, идзасӧн вердігӧн сюруклӧн йӧв чинӧ, вый лоӧ еджыд. Идзасӧн вердігӧн идзас шыран (чарлаӧн) — мед омӧльджыка сюруклы ковмас рӧмидзтыны, мед сюруклы этшаджык удж, мед сюрук унджык колан кӧлуйяс вермас идзас пытшкысь перйыны.

Йӧв — еджыд рӧма кизьӧр. Йӧв пиын зэв уна ва, 50–60% гӧгӧр. Ва кындзи йӧв пиын эмӧсь: едждӧгъяс, сакар, сыв. Сыв (вый) йӧв пиын зэв посньыдик ёкмыльясӧн разалӧма. Вый ёкмыльяс синмӧн он аддзы. Вый ёкмыльяс овлӧны кык пӧлӧс: посньыдджык чорыд ёкмыльяс дай гырысьджык небыд ёкмыльяс. Идзасӧн вердӧм мӧслӧн унджык чорыд ёкмыльыс — вый лоӧ еджыд рӧма, рӧшкыд. Небыд вый ёкмыльяс бура вердӧм мӧс йӧв пиын. Сэтшӧм йӧлысь артмӧ бур, виж рӧма, чӧскыд кӧра вый. Еджыд выйлӧн кӧрыс абу чӧскыд.

Быд вый ёкмыль йӧв пытшкын кытшовтчӧма гӧгӧр вӧсньыдик кышӧн. Йӧв солькйӧдлігӧн сэтшӧм вӧсньыдик кышъясыс потласьӧны дай вый ёкмыльяс вывлань кайӧны, ӧтлаасьӧны — артмӧны вый войтъяс. Вый войт кокньыдджык йӧв дорысь, сы понда шлывъялӧ вылын, оз вӧй.

Едждӧгъяс йӧв пиын ӧтлаасьӧмаӧсь известкакӧд. Известкаыс йӧв пиын зэв колантор — челядьлӧн йӧвпытшса известка яйӧ пырӧ да сыысь лы артмӧ.

Шоммигӧн известка торъялӧ едждӧгысь — сэки артмӧ шомйӧв; шомйӧлысь шонтӧмӧн артмӧ рысь. Рысь — едждӧг.

Йӧв пузьӧдігӧн мыйкӧ мында едждӧг вывлань кайӧ — артмӧ зэв чӧскыд йӧв кень.

Йӧв пиын эм сакар. Бактерияяс веськалӧм бӧрын йӧв шоммӧ — сакарысь сэки спирт артмӧ.

Чӧв сулалігӧн йӧв пытшкысь вылӧ ньӧжйӧникӧн пондасны вый ёкмыльяс кайны — артмӧ сливки. Дыр сулалӧмӧн сливки дзикӧдз торъялӧ йӧлысь — улӧ кольӧ шома йӧв (едждӧг), вылӧ кайӧ сливки, сакарысь артмӧ спирт. Сливки шоммас — лоӧ нӧк. Дыр шоммӧмӧн нӧк лоӧ шольыдкодь, чӧскыдтӧм. Кӧдзыдінын нӧк сукмӧ.

Нӧк гудралӧмӧн вый артмӧ: ньӧжйӧникӧн нӧкпытшса вый ёкмыльяс пондасны ӧтлаасьны, ваыс торъялӧ (йӧвва), лоӧ ыджыд вый ёкмыль — вый тупыль. Сэтшӧм выйын быдсяма ёкмыльяс — чорыд дай небыд — эмӧсь.

Кӧдзыдінын йӧв оз шоммы — сэні оз вермыны бактерияяс овмӧдчыны. Мӧскӧс лысьтігӧн колӧ помӧдзыс лысьтыны; медбӧрын петӧ медсыла, медсук, бур йӧв; медбур йӧлыс медвылын.

Тулысын ветлӧны лысьтыны мӧсъясӧс вадорӧ; локтігкостаыс туисын йӧв вылас унакодь вый шлывъялӧ.

Уна йӧла мӧслӧн йӧлыс кизьӧр овлывлӧ, этша йӧлалӧн — сукджык. Сэсся бура вердігӧн мӧслӧн йӧлыд ёна сукмӧ.

Йӧлысь зэв уна пӧлӧс чӧскыд сёян позьӧ вӧчны: вый, нӧк, шомйӧв, рысь, сливки.

Вый миян вӧчӧны нӧкйысь, нӧк артмӧ йӧв шоммӧдігӧн. Позьӧ веськыда шоммӧдтӧг пӧсь йӧлысь сливки босьтны, сэсся сливкиысь вый перйыны. Сливки босьтӧны аслыспӧлӧс ичӧтик машинаӧн (видз. 38 серпас); сійӧ машинасӧ шуӧны сепараторӧн. Сепаратор став выйсӧ вермӧ пычкыны йӧв пытшкысь — йӧв пытшкӧ кольӧ сӧмын едждӧг да сакар. Сливкиысь сэсся бара машинаясӧн вый перйӧны. Сідзикӧн уджалігӧн зэв уна, зэв бур вый позьӧ вӧчны. Тадзи вӧчӧм вый медчӧскыд.

Сепараторӧн сливки перйӧм бӧрын йӧлысь позьӧ едждӧгъяссӧ шоммӧдӧмӧн перйыны — артмӧ шомйӧв. Шомйӧлысь шонтӧмӧн (60–70°-ӧдз) артмӧ зэв чӧскыд сук рысь, дай зэв уна ва. Йӧвва пытшкӧ кольӧ неуна сакар, неуна едждӧгъяс. Рысь позьӧ топӧдны, став васӧ пытшсьыс пычкыны — сідзикӧн артмас топыдрысь. Миян топыдрысь шоча вӧчлывлӧны («Ыджыдлун» кежлӧ поплы) дай омӧля ва пычкӧны. Бура дыр вӧчӧмӧн, ёна топӧдӧмӧн зэв чӧскыд сёян артмӧ. Мукӧдлаын сэтшӧм топыдрысь уна вӧчӧны, вузалӧны, ёна нажӧвитчӧны. Сэтшӧм рысь вӧчӧны мӧс, ыж, кӧза йӧвъясысь.

Рысьяс овлӧны зэв уна пӧлӧс, мукӧдыс зэв чӧскыдӧсь, донаӧсь.

Коми йӧз ӧнӧдз на оз бура вӧчны йӧла кӧлуй: вый, шомйӧв, чӧжӧм рысь. Колӧ мӧд ногӧн пуктыны сійӧ удж. Уналаын муыс нянь омӧля вайӧ, няньным кӧдзыдла кынмӧ. Сэтшӧминъясас бура эськӧ турун быдмас — уна пемӧс, бур пемӧсъясӧс позьӧ видзны, бур чӧскыд йӧла сёянъяс вӧчны, ыджыд донӧн вузавны. Ӧні миянысь тӧлын нулывлӧны вый сӧмын. Колӧ лӧсьӧдны — мед эськӧ коми му уджалысьлӧн мукӧд чӧскыдтор вӧлі.

Миян сэсся этша порсьясӧс видзӧны. Мыйта бур вермӧ вайны бур порсь. (Йоркширса рӧд). (Видз. 89 серпас).

Порсьлӧн зэв вӧсньыдик, омӧлик кучик (кӧмкот вылӧ оз туй). Кучик улас порсьлӧн зэв кыдз сыв шлап, кынӧм пытшкӧс гӧгӧрын сэсся зэв уна сыв. Яйыс порсьлӧн этша — унджыкыс сыв. Порсьӧс вердны позьӧ зэв уна пӧлӧс сёянӧн.

Му уджалысьлы колӧ ён вӧв. Миян чаньясӧс кык арӧссянь нин доддялӧны — выныс оз удит лоны. Чань регыд крукыльтчас, ичӧта быдмас. Сідзикӧн вӧчны оз ков — колӧ лӧсьӧдны ён вӧв, нёль-вит арӧсӧдз доддявны оз туй; сэки му уджалысьлӧн бур вӧв лоӧ.

Пемӧсъясӧс колӧ бура вердны — сэки пемӧсъяс ёна вермасны уджавны, уна бур ваясны мортлы. Мӧскӧс бура вердан — йӧв пытшкас лоӧны чӧскыд дука газъяс; газъяс понда йӧлыс лоӧ чӧскыд, выйыс бур лоӧ. Вӧлӧс ёна вердан — вӧв ёна уджавны вермас. Порсьӧс вердан — оз вош, уна сыв сетас.

Турунӧн кындзи пемӧсъясӧс вердӧны няньӧн, сёркниӧн, кушманӧн, свеклӧӧн, идзасӧн. Сёркни унаысь пемӧсъяслы сёян пыдди кӧдзӧны — быдмӧны зэв гырысь 5 килограммӧдз сёркни вужъяс. Сёркни зэв бур сёян — пемӧсъяслы-мӧсъяслы йӧв содтӧ.

Зэв унаысь миян мӧс-вӧвъясӧс идзасӧн вердӧны. Идзас сорлалӧны турун пытшкӧ, шырӧны, кӧтӧдӧны, пызьӧн, кыдйӧн киськалӧны. Унаысь миян идзас шырӧны чарлаӧн вожа пу костын (ставныд аддзылід). Сідзик шырӧмӧн зэв этша идзас вевъялан шырны дай гырысь лоӧ, ёна лоӧ пемӧсъяслы рӧмидзтыны. Эмӧсь аслыспӧлӧс идзас шыран машинаяс (видз. 40 серпас); сэтшӧм машинаӧн зэв ӧдйӧ вевъялӧны идзас торйӧдлыны, посниа. Сэтшӧм посниа шырӧм идзас бурджыка пемӧсъяс сёйӧны. Сэсся идзассӧ миян пӧжӧны ва пытшкын пӧсь пачын. Пӧжигӧн идзас юммӧ, чӧскыдджык лоӧ, небыдджык, пемӧсъяс кокньыдджыка вермӧны перйыны идзас пытшкысь колан кӧлуйяс. Пемӧс вердӧмыд — ыджыд, сьӧкыд удж; кужӧмӧн вердӧмӧн, ковмӧн сетӧмӧн ёнмӧны пемӧсъяс, уна бур вермӧны мортлы сетны.

Чой печкӧ. Мӧд чой дӧра кыӧ. Печкӧны кудель, кудель вӧчӧны шабдіысь, пышкысь. Шабді, пыш кӧдзӧны му вылӧ тулысын (пыш медбӧръя кӧдза). Налы колӧ ёна бура куйӧдалӧм, небзьӧдӧм му — омӧль му вылӧ оз быдмыны. Кӧдзӧны шабді тыла вылӧ; тыла вылын зэв кузя, зэв бура шабді быдмӧ. Быдмигас, дзордзалігас шабді му зэв мича: югыдвеж рӧма му, му шӧрысь быдлаысь быттьӧ лӧз синъяс видзӧдӧны, тӧв шлывйӧдлӧ. Унаысь тшӧкыда кӧдзӧм шабді быдмӧм бӧрын нин усьӧ (чорыд зэръясысь); сэки мамъясным шогсьӧны — шабді жаль. Усьӧм шабділӧн улі помыс ставыс сісьмӧ, сі пондас оръясьны.

Шабді воӧм бӧрын, кӧйдысалӧм бӧрын, мамъяс-чойяс нетшкӧмӧн керӧны, вожӧдлӧны, тӧлӧдӧны, косьтӧны. Шабдіпытшса ва руӧ пӧрӧ — шабді косьтӧны, нӧйтӧны юръяссӧ. Нӧйтӧмӧн шабдіысь кӧйдыс торйӧдӧны. Нӧйтӧм бӧрын шабді вольсалӧны эжа вылӧ куйлыны — тыасьны. Эжа вылын куйлігӧн шабді сюв рӧшкыдмӧ, сіясыс торъявлӧ, пондас кокньыда чегъясьны. Вывті дыр шабді тыӧдны оз позь — сіяс сісьмасны, оръясьны пондасны — омӧль лоӧ шӧртыд. Шабді тыасигӧн бара бактерияяс уджалӧны. Найӧ удж вӧсна сіыс шабділӧн пондас торъявлыны.

Пышкӧс тыӧдӧны ва гуранъясын — пыш тыясын. Тӧдӧмысь, сэтчӧ тшӧтш нин бактерияяс веськалӧны, уджалӧны.

Тыасьӧм бӧрын шабді няръялӧны — кыз сювсьыс торйӧдлӧны (няръян быдӧн тӧданныд), сэсся артмӧм кудель нин ниран улӧ веськавлӧ, ниран бӧрын зуалӧны — артмӧ зэв бур, кузь сіяса небыдик шабді кудель.

Шабділӧн сіяс гӧгӧр пукалӧны, шабді сіяс пытшкын сювйыс. Сювйысь мездысьӧм бӧрын кольӧны куш сіяс; сійӧ сіяссӧ печкӧны.

Печкигӧн кымынкӧ сі ӧтлаӧ гартӧны — артмӧ шӧрт. Шӧрт пуӧны, пожъялӧны, лым вылын, шонді водзын едждӧдӧны — позьӧ нин кыны.

Кыӧны миян киӧн, ичӧтик кыан стан бердын. Унаысь шӧрт рӧммӧдӧны — сэки артмӧ рӧма дӧра (уна рӧма шӧртысь кыӧм — сера дӧра).

Шабдіысь вӧчӧны кык пӧлӧс дӧра — кыз дай вӧсньыд. Кыз дӧраысь вӧчӧны нянь видзан зепъяс (мешӧкъяс), кыз уджалан паськӧм; вӧсни дӧраысь — новлан кӧлуй (дӧрӧмъяс, гачьяс).

Пышкысь вӧсни дӧра оз артмы. Пышлӧн сіясыс кызджыкӧсь, чорыдджыкӧсь шабді сіяс дорысь: сювйыс пышлӧн зэв кыз, чорыд.

Сэсся петшӧрлӧн эмӧсь сэтшӧм сіяс. Уналӧн ёна кыз дӧраяс вӧчӧны петшӧр сіясысь.

Став уджыс миян мунӧ посньыдик машинаясӧн, уджалӧны киӧн. Тӧдӧмысь, киӧн уджалӧмӧн уна он вевъяв вӧчны — аслыныс семьяад новлыны сӧмын.

Пабрикъяс вылын шабдіысь вӧчӧны зэв уна новлан дӧраяс. Налӧн став уджыс мунӧ машинаяс отсӧгӧн. Машинаӧн уджалӧмӧн пабрикъяс вылын вермӧны зэв вӧсни шӧрт печкыны, вӧсни дӧра (ситеч) кыны. Миянлы пабрикъяс вылысь дӧраяссӧ вайӧны.

Эмӧсь зэв гырысь дӧра кыысь пабрикъяс, сэні дӧрасӧ сюрс метръясӧн быд лун лэдзӧны.

Шабді кӧйдысысь, пыш кӧйдысысь (кӧнтусьысь) вый пычкӧны. Лунвылын зэв уна кӧдзӧны подсолнушки; сэні зэв уна вый пычкӧны подсолнушки кӧйдысысь. Зэв уна быдмӧг кӧйдысъяс пытшкын быдмӧг вый эм (тӧрича, сёркни, кушман). Сэтшӧм выя кӧйдысъяс зэв бур сёян пемӧсъяслы. Вый пычкӧм бӧрын кольӧны шабді кӧйдысысь кышъяс — сійӧ кышъяснас позьӧ пемӧсъясӧс вердны — на пытшкӧ уна коланторъяс на кольӧны.

Батьӧ тюни гындӧ. Тюнияс, гынъяс, шляпаяс ыж вурунысь гындӧны. Нёль-ӧ-витысь во пиын ыжъясӧс шырӧны, вуруныс мунӧ быдсяма шоныд кӧлуй вылӧ. Ёна вердӧмӧн ыжлӧн ёнджыка вуруныс быдмӧ. Эмӧсь зэв уна ыж сикасъяс. Лунвылын олӧны читкыля гӧна ыжъяс. Найӧс оз шырны, начкӧны, куяссьыс шапкаяс, воротникъяс вӧчалӧны. Сэсся эмӧсь зэв кузь, небыд гӧна ыжъяс. Найӧ гӧнысь гындӧны быдсяма бурторъяс, кыӧны ной, чышъянъяс, кышанъяс. Начкасны ыжӧс — куыс пась вылӧ мунӧ, он бара тӧвнад кынмы. Ыжлӧн яйыс зэв бур, чӧскыд. Уналаын лысьтӧны ыжъясӧс, йӧлысь рысь вӧчӧны, донӧн вузалӧны. Миян тюни гындӧм кындзи, гын вӧчӧм кындзи кыӧны дукӧс нойяс. Киӧн кыӧм нойыд, тӧдӧмысь, кыз, чорыд, мисьтӧм. Пабрикъяс вылын вӧчӧны зэв уна шыльыд мича ной. Гындытӧдз турун лоӧ летны, мыськавны няйтысь, ньылӧмысь; мыськытӧм вурунысь омӧль тюни артмӧ.

Батьӧ миян тюни гындӧ, Иван дядьӧ сапӧг вурӧ, Ош Семӧ додь вӧчӧ, Рубӧ Мишка туис, Сивӧр Ӧньӧ джекъяс, пызан, шкапъяс камгӧ, Гурей телега гӧгыль лӧсьӧдӧ, Васти Микул — дорӧ, Микул Васьӧ — туйӧ муніс, Ярӧ Иван кер лэдзӧ — быдӧнлӧн тӧлын эм удж: гортын, ывла вылын, йӧз муын.

Миян му уджалысьлӧн нянь аслас оз тырмы, пемӧс этша видзӧ, йӧв-вый вузалӧм вылын овны оз позь. Сы понда тӧлын быд дядьӧ гортын мыйяскӧ вӧчӧ, кытчӧкӧ нажӧтка корсьны мунӧ: туйӧ, кер лэдзны, заводӧ пес керавны. Тӧлын дядьӧяслӧн сьӧкыдджык уджъясныс — унджыкысь лоӧ кынмыны, кӧтасьны. Заводӧ пес керавны унаӧн 16 арӧссянь пондасны ветлыны — нэмыс пӧрысьӧдз ветласны. Нывбабаяслӧн тӧв кежлӧ бара зэв уна удж: колӧ пемӧсъясӧс радейтны, печкыны, кыны, семьясӧ кӧмӧдны-пасьтӧдны. Некор уджавтӧг коми морт оз вермы овны. Олам ми кӧдзыдінын, гӧль инын — нэм лоӧ олӧм вӧсна мырсьыны. Уджалігӧн миян век киподулын «ывлавылын» артмӧм кӧлуй. Сы понда колӧ ёна тӧдмавны ывлавывлысь олӧмсӧ, нигаяс лыддьыны. Тӧдӧмӧн, нэм чӧж велӧдчӧмӧн пондам сӧмын кужны ассьыным бура олӧмнымӧс лӧсьӧдны, пондам кужны уна бур ывлавылысь корсьны, пычкыны, пондам кужны лёк олӧмкӧд вензьыны.

4-ӧд адас

Тшыкны эн сетӧй

Арын картупель керам, гуалам, ёна идзасӧн вевттям — мед оз кынмы. Картупель, галан, сёркни оз ков тшыкны лэдзны, оз ков кынтыны. Картупель тупыль тэчӧма посньыдик йӧртӧдъясысь; йӧртӧдъяс пытшкын эм зэв уна ва. Кӧдзыд дырйи ва кынмас, кынмигас паськалас, йӧртӧдсӧ пазӧдас. Кынмӧмысь, сідзкӧ, ловъяторъяс тшыкӧны.

Жытник йӧртӧдӧ сӧвтім уна нянь; тулысын видлім — пӧдӧма, кӧйдыс вылӧ оз туй. Со мыйла: кӧйдысъясыд, зэв ньӧжйӧ куйлігӧн, лолалӧны, сотӧны ас пытшкысь кӧлуйяс. Лолалӧмысь налӧн артмӧ шома газ. Сійӧ шома газыс вӧлӧм пӧдтӧма няньнымӧс. Сы понда уна нянь куйланінын колӧ шочиника сынӧдсӧ вежны — мед эськӧ шома газ вӧтлыны.

Ловъяяс унаӧн тӧлын унмовсьӧны моз. Найӧ оз вӧрзьыны, куйлӧны. Вирыс сӧнъясӧд зэв ньӧжйӧ ветлӧдлӧ, сьӧлӧм ӧдва тіпкӧ. Лолалӧны шоча. Найӧ гожӧмнас ас пытшканыс чӧжӧны сёян кӧлуйяс — тӧвнас чӧжӧм кӧлуйяс ньӧжйӧникӧн сотчӧны. Тулысын сэтшӧм пемӧсъяс зэв лёкӧсь, зэв тшыгӧсь садьмӧны.

Мукӧд пемӧсъяс кӧдзыд дырйи дугдыласны овны, шонтан — бӧр важ кодьӧсь лоӧны. Ёна кынтыны оз позь: ёна кынтылӧм бӧрын шонтӧм оз нин пемӧсӧс ловзьӧд — дзикӧдз кулӧ. Сэтшӧм кӧдзыдсӧ тӧдмавны зэв сьӧкыд. Пондам кӧ эськӧ сэтшӧм температура быд пемӧслы тӧдны — зэв лӧсьыд лоӧ: позьӧ кынтӧмӧн пемӧсъясӧс нуавны — оз тшыкны, оз кувны, вайӧм бӧрын шонтыны, мед бӧр ловзяс.

Кынтам яй, уна сёянъяс оз тшыкны. Сы понда тӧдмалалӧны, кыдзи эськӧ шоныд дырйи кӧдзыд вӧчны.

Босьтам сӧнік (сылысь лым), сов, гудралам ёна — сӧнік кынмас, лоӧ 12° кӧдзыд (0-ысь улын 12°).

Кӧтӧдам кинымӧс, пондам шенасьны; ваыс ки вылысь пондас косьмыны — килы кӧдзыд лоӧ. Ваыд косьмигас киысь уна шоныд босьтӧ, килысь мырддьӧ. Сы понда килы кӧдзыд лои.

Тайӧ тӧдӧмӧн ӧні уна сэтшӧм кӧдзӧдысь дозъяс вӧчалӧны. Сэтшӧм кӧдзӧдысь дозъясын шоныдінъясӧд тшыкысь сёянъяс новлӧдлӧны — оз тшык.

Колӧ лӧсьӧдны сёян-юан аслыд, пемӧслы, колӧ сійӧс видзны кужны — мед сідзик кушӧн оз вош.