خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان/جڵدی 2/کۆمەڵی ئێرانی شەرقی
کۆمەڵی ئێرانی شەرقی
[edit]ئینسقلۆپێدیای ئیسلام ئەڵێ عەشایری ئەساسییەی کوردی ئێران، سیان بوو: سیاهـ مەنسوور، چنگنی و زەنگەنە. ئەجدادی ئەم سێ عەشیرەتە سێ برا بووە و لە لوڕستانەوە هاتوون.
بێجگە لەمانە، دیسان هەر عەینی ئەسەر لە جڵدی چوارەمیدا باسی عەشیرەت و ئیمارەتی شوانکارەش ئەکا کە لە وڵاتی فارس و کرماندا بوون.
خولاسەی تاریخی ئەم ئیمارەتانەش ئەمەیە:
ئیمارەتی سیاهـ مەنسوور
[edit]بە گوێرەی شەرەفنامە، لە زەمانی شاهـ تەهماسبدا دامەزراوە. ئەم شاهە، خەلیل بەگ ناو ئەمیرێکی سیاهـ مەنسووری هێناوەتە مەعییەتی خۆی، عینوانی «خان»ی داوەتێ و کردوویەتی بە ئەمیرول‌ئومەرای هەموو کوردی ئێران. بێجگە لە سیاهـ مەنسوور، بیست و چوار عەشیرەتی کوردی تریشی خستۆتە مەعییەتیەوە. لە بەینی ئازەربایجان و عێراقدا گەلێ موڵک و وڵاتیشی دایە. دایمە سێ هەزار سوارێکی لە تەکا بوو. لە بەینی قەزوین و تەورێزدا دائەنیشتن و موحافەزەی خەڵکی حدوود و ڕێگەوبانیان ئەکرد. لە دوای سێ ساڵ، حوسنی ئیدارەی خەلیل بەگ ڕووی کردە کەمی و لەو ناوەدا خراپەکار زۆر بوو. لە سەر ئەمە، شاهـ، خەلیل بەگی نەفی کرد بۆ خۆراسان. لە دوای ئەمە، تەنیا عەشیرەتی سیاهـ مەنسووری بە دەسەوە ما و لە دواییدا کرا بە موحافزی حدوودی خۆراسان.
لە پاش خەلیل بەگ، دەوڵەتیار خانی کوڕی هاتە جێگەی و لە تەڕەف شاهەوە کرا بە موحافزی حدوودی ئازەربایجان و بە ئەمری شاهـ لەو ناوەدا گەلێ ئیسلاحات و تەعمیراتی کرد، بەڵام لە پاش بەینێک لە حکوومەت عاسی بوو و لە قوماندای مورشید قولی خاندا لەشکرێکی ئێرانی هاتە سەر و لە قەڵای شەبستاندا موحاسەرەی کرد، بەڵام ڕۆژێک لە پڕێکا لە قەڵا هاتە دەرەوە و هەڵیکوتایە سەر لەشکری قزڵباش و شکاندی و کوشتار و تاڵانێکی زۆری لێ کردن. لە دوای ئەم غەلەبەیە دەوڵەتیار خان تەماعی کردە بەعزێ نەواحیی عێراق. بەڵام شاهـ عەباس، مەهدی قولی خانی بە لەشکرێکی زۆرەوە ناردە سەری. دەوڵەتیار خان موقابەلەی پێ نەکرا و دەخاڵەتی بە شاهـ کرد. بەڵام خۆی و تەوابیعی حەپس کرا و لە دواییدا لە ناو برا. زاهیر وایە کە لە دوای دەوڵەتیار خان، ئەم ئیمارەتەش لە ناو چووە.
ئیمارەتی چنگنی
[edit]شەرەفنامە ئەڵێ ئەم عەشیرەتی چنگنییە لە ناو عەشیرەتی کوردی ئێراندا ناوبانگێکی گەورەی بووە، بەڵام چونکە ڕەئیسێکی بەکاریان نەبوو، بە ناو عێراق و ئازەربایجاندا بڵاو بووبووەوە و لەگەڵ خراپە و جەردەیی خەریک بوو. خەڵکی ئەو وڵاتە لە لای شاهـ تەهماسب شکاتیان کرد و بۆ لەناوبردنیان بە هەموو لایەکدا ئەمری شاهی درا و لە سەر ئەمە پێنجسەد ماڵێکی چوو بۆ خۆراسان.
لەو بەینەدا حاکمی هەرات، قەزاق خان بوو. ئەم حاکمە حەزی لە شاهـ تەهماسب نەئەکرد و ویستی لەم عەشیرەتە مەزڵوومە ئیستیفادە بکا. بەم فیکرە لە کارجستان (بەینی هەرات و کابول کەوتووە)دا دایمەزراندن.
شاهـ تەهماسب کە وای زانی، موعامەلەی دەرحەق بەم عەشیرەتە گۆڕی و ڕووی دانێ و بوداق بەگ ناو بەگزادەیەکی چنگنی کرد بە ئەمیریان و بە هیممەتی ئەم ئەمیرەوە عەشیرەتەکە هێنرایەوە خۆراسان و لەوێ جێگیر کرا. بوداق بەگ لە شەڕی عەبدولـموئمین خانی ئۆزبەکدا بە خۆی و عەشیرەتەکەیەوە زۆر خدمەتی کرد و لە سەر ئەمە، شاهـ عەباس مەنسەبی ئیمارەتی بە خۆی و پێنج کوڕی دا و بوداق بەگیشی کرد بە ئەمیرول‌ئومەرا. بە گوێرەی شەرەفنامە، ئەم ئەمیرە موعاسری شەرەفخان و یەکێ لە سەردارانی هەرە ماقووڵی شاهـ عەباس بووە.
حەیف کە دەرحەق ئەحواڵی دوایی ئەم ئیمارەتە مەعلووماتێک چنگ نەکەوتووە.
ئیمارەتی زەنگنە
[edit]بە گوێرەی شەرەفنامە، ئەم ئیمارەتی زەنگنەیە تا دەوری شاهـ ئیسماعیلی ئەووەڵ زۆر شۆرەتی بووە. لە دواییدا خانەدانی ئیمارەت لە ناو چووە و لە عەشیرەتەکەش بەعزێکی بۆتە قوروجی شاهـ.
ئیمارەتی شوانکارە
[edit]ئەمیر «فەزلەوییە» لە فیرقەی «ڕامانی»ی شوانکارە و کوڕی عەلی ئیبنی حسێن ئیبنی ئەیووبی ڕەئیسی عەشیرەتی خۆی بوو. لە مەعییەتی ساحێب عادڵی وەزیری بوەیهی فارسدا، بوو بە سپەهسالار. لە پێش ئەمەدا، بوەیهی لە تەڕەف عەشایری شوانکارەوە زۆر ناڕاحەت کرابوو. «تاریخ گزیدە» باسی عوسیانی ئیسماعیل ناو ڕەئیسێکی شوانکارە لە زەمانی حوکمداری فارس، عیمادەددین ئەڵڵا (ئەبو کالینجار) (٤١٦- ٤٤٠ هـ) ئەکا. لە دوای ئەم ئەمیرە، ئەبو ناسری کوڕە گەورەی، هاتە جێگەی و ئەمیش لە ٤٤٧ هـ.دا مرد و جێگەکەی بۆ برا بچکۆلەکەی کە ناوی ئەبو مەنسوور بوو بەجێ هێشت و ساحێب عادڵ، وەزیری ئەم زاتە بوو. ئەم حوکمدارە لە دوای عوسیانی فەزلەوییە نیهایەت غەلەبەی بە سەر ئەم مەلیکەدا کرد و خۆی و دایکی کە «سەیدە خەراسوەیهـ» بوو، گرت. ئەبو مەنسوور لە قەڵایەکی نزیک شیرازدا حەپس کرا و لە ٤٤٨ هـ.دا کوژرا و بە ئەمری فەزلەوییە، سەیدەش لە حەمامێکدا خنکاندیان. بەم نەوعە ئەمیری شوانکارە بووە ساحێبی وڵاتی فارس و زۆری پێنەچوو لەگەڵ سەلجووقییەکاندا کەوتە شەڕ و دەعواوە. لە دوای شەڕێکی بێ‌سوود لەگەڵ قاورت برای ئالب ئەرسەلاندا، بووە تابیعی ئالب ئەرسەلان و لە تەڕەف [ئەوەوە] بە حاکمی فارس ناسرا. بەڵام دیسان زۆری پێنەچوو فەزلەوی عوسیانی کرد و خۆی کێشایە قەڵای خوورشاهـ و لەوێ موحاسەرە کرا و لە تەڕەف مەشهوور نیزامول‌مولکەوە زەوت کرا و فەزلەوییەش لە دوای موقاوەمەتێکی زۆر، ئەسیر و ئیعدام کرا (٤٦٤ هـ). ئەمە ڕیوایەتی ئیبنی بەلخییە کە خۆی لەو زەمانەدا بووە.
عەشیرەتی شوانکارە موددەتێکی زۆر ئەساسی شەڕ و هەرا و ناڕاحەتیی وڵاتی کرمان و فارس بوو. «ئیران شاهـ»ی کوڕی قاورت لە تاریخی ٤٩٢ هـ (١٠٩٩ م)دا بە یارمەتیی ئەمیری کرمان، والیی فارس «ئونار»یان کە لە تەڕەف سوڵتان بەرکیاڕوقەوە تەعیین کرابوو، مەغلووب کرد و موددەتێکی کەم لە دوای ئەمە، شەڕی «جاولی» و شوانکارە دەستی پێکرد. ئەم ئەمیر فەخرەددین جاولییە کە لە ٥١٠ هـ.دا مردووە، بە ناوی سوڵتان محەمەدی کوڕی مەلیک شاهی حوکمداری عێراقەوە وڵاتی «فارس»ی ئیدارە ئەکرد. ئەمیری شوانکارە، حەسەن کوڕی موبارز خەسرەو، ئیعتیرافی بە والییەتی جاولی نەکرد. ئەمیری جاولی، کوتوپڕ هەڵیکوتایە سەری. خەسرەو بە مەعاوەنەتی فەزلەوی برای دەرچوو. لە دوای بەینێک قەڵاکەی خەسرەوی موحاسەرە کرد، بەڵام زانی کە ئەم موحاسەرەیە هەم زەحمەتە و هەم بەتوول ئەبێ، لەگەڵ ئەتابەک «جاولی»دا چوو بۆ سەفەری کرمان. سەبەبی ئەمەش ئەوە بوو کە مەلیکی کرمان، ئەمیری دارابجێرد، ئیسماعیلی قەبووڵ کردبوو کە یەکێ لە ڕوئەسای شوانکارە بوو. ئەتابەک جاولی، تەڵەبی ئیعادەی ئەکرد.
لە دوای ئەم حادیساتە وا دەرئەکەوێ کە عەشیرەتی شوانکارە لە دەوری سەڵتەنەتی سوڵتان محەمەدی کوڕی مەلیک شاهدا ڕاحەت دانیشتوون، بەڵام لە زەمانی سوڵتان مەحموودی کوڕی سوڵتان محەمەددا بە سەبەبی سووئی موعامەلەی وەزیرەکەی، ناسرەددین عەلی دەرگەزێنەوە، عەشیرەتی شوانکارە دیسانەوە قیامی کرد و موددەتێک ئەو ناوەی ناڕاحەت و وێران کرد. لەم دەورەدا و لە وەقتی حادیساتی کرماندا مەسئەلەیەکی تر ڕووی دا کە لایەقی زیکرە: کوڕی محەمەد ئەبو تاهیر کە لە مەعییەتی ئەتابەک سولغوری سونگوردا بوو و لە دواییدا بوو بە حوکمداری سەربەخۆی لوڕی گەورە، بە واسیتەی غەلەبەیەکی قەتعی بە سەر شوانکارەدا، کەسبی شۆرەتی کرد. سەبەبی ئەمەش، ئیلتیجای «زەنگی کوڕی تیکلا» بەو عەشیرەتە بوو.
ئینجا بێینەوە سەر تاریخی هەرە بەشەرەفی شوانکارە، کە ئەوەندە دەوامی نەکردووە.
ڕەئیسی شوانکارە، قوتبەددین موبارز و قوتبەددین محەمەدی برای، کە ئەمیری «ئیغ» بوو، لە وەقتی لەناوچوونی حکوومەتی سەلجووقی کرمان و زهووری پاشاگەردانی و بێ‌حکوومەتیی ئەو ناوە، زۆر باش ئیستیفادەیان کرد. وەزیر ناسحەددین بەرامبەر بە قەومی غەز کۆمەکی لێ ویستن و ئەوانیش چوون بە فریایەوە. خیلافی ئارەزووی ئەم وەزیرە و لە سەر موافەقەتی ئەهالی، لە پێش شەڕی غەزدا مەرکەزی «بەردەسیر»یان ئیشغاڵ کرد و بەم تەڕحە کەمییەتی وڵاتی کرمانیان تەئمین کرد (٥٩٧ هـ/ ١٢٠٠ م). لە دواییدا ئەم دوو ئەمیرە لەگەڵ غەز کەوتنە شەڕەوە، بەڵام لەم وەقتەدا موناسەبەتی بەینی ئەم دوو ئەمیرە و ئەتابەکی فارس تێکچوو. لە بەر ئەوە، یەکێ لە خانەدانی کرمانیان کرد بە وەکیل بە سەر کرماندا و خۆیان گەڕانەوە. بەڵام غەزەکان دیسانەوە کەوتنە تاڵان و تەخریب. یەکێ لە ئومەرای کرمان، کە «هورمز تاجەددین شەهەنشاهـ»یان پێ ئەگوت، لەگەڵ غەزەکان ڕێک کەوت. نیزامەددین لە ئیغەوە هات و ڕووی کردە هورمز و لە شەڕدا هورمزی لە ناو برد و تورکەکانیش بە پەرێشانی بڵاوەیان کرد. ئەوەندەی پێنەچوو نیزامەددین دیسانەوە داخڵی بەردەسیر بوو، بەڵام زۆر مەغروور و کەمتەرخەم بوو. داوێکیان بۆ نایەوە و شەوێک خۆی و کوڕەکەیان گرت (٦٠٠ هـ). لە دواییدا هەوڵیان بۆ گرتنی ئومەرای لەشکری موبارزیش دا و موحاسەرەیان کردن.
لەم بەینەدا پیاوێکی تر لە مەیدانی سیاسەتدا خۆی نواند. ئەم زاتە «عەجەم شاهـ»ی کوڕی مەلیک دینار بوو و لە تەڕەف خوارەزم شاهەوە حیمایە ئەکرا. عەجەم شاهـ لەگەڵ غەزدا ئیتیفاقی کرد و ڕووی کردە کرمان. لە دوای ئەمە، ئەحواڵ وا دەوامی کرد: نیزامەددینی مەحبووس نێررا بۆ ئەتابەکی فارس و عەجەم شاهـ ئومێدی وا بوو کە ئیتر بە ڕاحەتی وڵاتی کرمانی دەس ئەکەوێ. وەلحاڵ ئەتابەکی فارس، سەعد ئیبنی زەنگی خەبەری بۆ نارد کە بۆ تەسلیمبوونی موحافزی شاری کرمان، واعیزەددین فەزلوونی سەرداری خۆی، بە لەشکرێکەوە نارد. موبارزی برای قوتبەددین بۆ سەندنەوەی ئەم حەقە، بە لەشکرێکەوە هات، بەڵام بە غەیری تاڵان و تەخریبات هیچی پێ نەکرا.
لە ٦٥٨ هـ.دا هۆلاکۆ گەیشتە ئەو ناوە. ئیغی گرت و ئەمیری شەبانکارەشی کوشت و لە ئیعتیباری ئەم تاریخەوە موددەتێک عەشایری شوانکارە لە ژێر نفووزی ئیلخانیدا ما. لە پاشدا کەوتە ژێر حوکمی مزەفەری فارس.
ئیمارەتانی خۆراسان
[edit]لە جڵدی ئەووەڵدا و لە باسی جوغرافیای کوردستاندا گوتبوومان کە لە وڵاتی خۆراسانیشدا عەشایری کورد هەیە. هۆن جۆرج کڕۆزۆن لە سیاحەتنامەکەیدا (تاریخی ئێران؛ دوو جڵدە) دەرحەق بەم کوردی خۆراسانە بەعزێ ئیزاحات ئەدا و ئەڵێ: شاهـ عەباسی گەورە بۆ موحافەزەکردنی حدوودی شیمالی شەرقی ئێران، بەرامبەر بە عەشایری تورکمان، بەعزێ عەشایری کوردی لە حدوودی غەربی شیمالی ئێرانەوە نەقڵ کردە خۆراسان. ئەم عەشایری کوردە شاهدلوو، زافرانلوو، کەیوانلوو و ئامانلوو بوون. بەشی زۆری لە مەنتیقەی قووچاندا دامەزرا و فیرقەی شادانلووش لە بۆجنوورد و ئەتڕافیدا جێگیر بوو. عەشایری قووچان ئیمارەتێکی نیوە موستەقیل یەعنی لە ئیدارەی داخڵییەیدا سەربەخۆ بوو، قانوون و مەحاکمی مەخسووسی خۆی هەبوو. مەڕبووتییەتی بە حکوومەتی ئێران تەنیا عیبارەت بوو لە ڕەسمێکی ساڵانە کە ئەیدا بە حکوومەت.
نادر شاهـ ویستی بیهێنێتە ژێر ئیتاعەت و کچی «ئیلخان»یشی بۆ خۆی هێنا، بەڵام فائیدەی نەبوو، نیهایەت لە ئەواخیری سەڵتەنەتیدا بە ئۆردوویەکی گەورەوە چووە سەریان، بەڵام لە بەر قەڵای قووچاندا شەوێک لە خێوەتی خۆیدا سەر بڕرا (١٧٤٧ م).
لە دەوری حکوومەتی قاجاریشدا فەتحعەلی شاهـ چووە سەریان، بەڵام هیچی بۆ نەکرا و بە ناعیلاجی لەگەڵیاندا ڕێک کەوت.
لە ١٨٣٢ م.دا عەباس میرزا بە ئۆردوویەکەوە چووە سەر قووچان و زەوتی کرد. قووەتی تۆپچی لە ژێر ئیدارەی زابتانی ئینگلیزدا بوو. عەباس میرزا، «ئیلخان»ی ئەو وەقتەی کە ڕەزا قولی خان بوو، بردە تەهران و لەوێوە نێررایە تەورێز و لە ناو چوو. لە جێگەی ڕەزا قولی خان، سام خانی کوڕی کرا بە ئیلخان.
لە وەقتی سیاحەتی کڕۆزۆندا (١٨٨٦ م)، ئیلخان، ئەمیرول‌ئومەرا شوجاعەددەولە ئەمیر حسێن خان بوو. بەینێک لەگەڵ حکوومەتی ئێران تێکچوو و عەزل کرا. بەڵام لە پاشدا ڕێک کەوتەوە. ئەمیرێکی بەقووەت و ساحێب نفووز بووە.
ئیمارەتی قووچان دەوڵەمەند و بەهێز بوو، بەڵام ئیمارەتی بۆجنوورد فەقیرتر و کەم‌هێز بوو و بەعزێ عەشایری تورکمانیشی لە ژێر ئیدارەدا بوو. عینوانی ئەمیرەکان، ئیلخان بووە. ئینسقلۆپێدیای بەریتانیک لەو تاریخەدا نفووسی کوردی ئەم دوو ئیمارەتەی بە ٢٥٠ هەزار کەس قەید کردووە.