زينت/باب چوڏهون
جڏهن علي رضا بمبئيءَ کان موٽي آيو، تڏهن هن اچي پنهنجو گهر وسايو هو. مٿان مونا هڻي هڪڙو – ٻه صاحبلوڪ هٿ ڪيائين، جنهن ڪري سندس پڙهائڻ جو ڪم وري شروع ٿيو. مگر هو جو هيترن ڏينهن کان پوءِ آيو هو، تنهن ڪري سڃاڻپ ۽ جا پيدائش اڳي هوندي هيس، سا هاڻي ڪانه ٿيس. ٻيو وري سرائي فتح خان جي گهر جو حال، حامد جي گبدچاليءَ ڪري خراب ڏٺائين، تنهنڪري اڪثر دل شڪستو گذاريندو هو. جڏهن مائي شهربانو به مئي ۽ حامد قيد ٿي ويو، تنهن هنن کي اتي گذارڻ بلڪل ڏکيو لڳو. سگهوئي وري حامد جي مرڻ جي خبر پين، تڏهن هيڪاري هتي ڪڪ ٿي پيا ۽ پير تپي آين. ٺهراءُ ڪيائون ته وري وڃي بمبئي وسائجي، جتي هو هيترن ڏينهن ڪري ٺهي به ويا هئا. علي رضا کي به پنهنجي ڪم جو چڱو سانگو هو، سو حامد جي مرڻ کان پوءِ مهينو – اڌ گذاري، هنن وري ٽپڙ ٻڌا ۽ اچي بمبئيءَ کان نڪتا.
بمبئيءَ ۾ ته علي رضا پنهنجو ڪارخانو متل ڇڏي ويو هو. جنهن منشيءَ کي پنهنجو عيوضي ڪري ڏئي ويو هو، سو اڃا انهيءَ ڪم ۾ رڌل هو. هن کي هن جي جلد موٽڻ جي اميد هئي، پر هن جو زياده ڏينهن لڳايا، تنهن ڪري هو پاڻ زياده خوش ٿيو، ۽ هن جو شڪرگذار رهيو. آخر هن پنهنجو ڪم وري هٿ ڪيو. هن جا صاحبلوڪ شاگرد هن کي ڏسي خوش ٿيا. اگرچه انهيءَ وچ ۾ هڪڙو – ٻه ڄڻا بدلي ٿي ويا هئا، تڏهن به اهڙا ٻيا وري سگهوئي هن کي هٿ لڳا، جنهنڪري هن جي پيدائش ۾ گهڻي حرڪت ڪانه رهي.
علي رضا جو خانگي بندوبست به اڳي جهڙو چڱو پئي هليو. هن کي پنهنجي پياري زال زينت بانو گهر ۾ هئي.سندس ماءُ جان بيبي ساڻس هئي، سندس پورهيت مريم اڃا وٽن هئي، هڪڙو پٽ محبوب علي هئس، جو هينئر ٻن – اڍائن ورهين جي ڄمار جو هو ۽ هڪڙي ڌيءَ عظمت بانو (يا جنهن کي عظمت بي به ڪري سڏيندا هئا) هندستاني زال مان هيس، جا زينت بانوءَ جي سنڀال هيٺ هئي ۽ جا هينبئر ورهيه – ڏيڍ جي هئي.
زينت بانو وري به پيٽ سان هئي ۽ بمبئيءَ ۾ آئي ٽي مهينا مس گذرين ته ويائي ۽ پٽ ڄائس، جنهن جو نالو منصور علي رکيائون. سو هينئر خدا جي مهربانيءَ سان علي رضا جو گهر اچي چڱو آباد ٿيو هو. هنن کي هڪڙي پورهيت وري به رکڻي پيئي، جا رکيائون. انهيءَ طرح هنن جو خانگي بندوبست عام چڱي دستور پئي هليو ۽ خوشيءَ ۽ سک ۾ پئي گذاريائون.
علي رضا کي ههڙي پڙهيل ۽ سڌريل زال گهر ۾ هئي، سو انهيءَ کان وڌيڪ فائدي وٺنڻ جي اميد پيو رکندو هو. زماني جو اٿليل پٿليل ماڻهو هو، وڏن وڏن شهرن ۾ ڏٺو ٻڌو هئائين ته هاڻوڪي زماني ۾ زالون اهڙا عجيب عجيب ڪم ٿيون ڪن، جي مڙس کان به مشڪل ٿي سگهن. هن جي زال کي چڱي تعليم ته اصل مليل هئي، ٻي وري پاڻ ڏني هئائينس، سا بلڪل چالاڪ ٿي ويئي هئي.
جڏهن اڳي بمبئيءَ ۾ آيو هو ۽ پنهنجي زال به ٿي آندائين، تڏهن سندس خاص مطلب اهو هو ته ڌارئين ملڪ ۾ رهڻ ڪري جا بندش وطن ۾ رهندي آهي، سا ڪانه رهندي، آءٌ زال کي علم ۽ هنر جو چڱو فائدو وٺارائيندس ۽ جي ٿي سگهيو ته ٻيئي گڏجي ڪنهن رستي پنهنجي قوم وارن کي فائدو رسائينداسين. پر تڏهن ته خدا جي مرضي ائين نه هئي. سندس زال جي سمنڊ ۾ ڪرڻ جو اتفاق ٿي پيو، جنهن ڪري هوءَ ويچاري ڪيترا ڏينهن دربدر هئي.
وري جڏهن بمبئيءَ ۾ اچي ٻيئي گڏ ٿيا، تڏهن به پهريائين ته هو هڪٻئي کي نه سڃاڻندا هئا، جڏهن سڃاتائون، تڏهن خوشيءَ کان وطن ڏي موٽي آيا. حيدرآباد ۾ ته هن پنهنجي دل جي مطلب پوري ڪرڻ لاءِ مناسب وجهه نه ڏٺو، نڪي اتي وري گهڻا ڏينهن خوش گذاريائون. پر هاڻ جڏهن هو وري بمبئيءَ ۾ آيا ۽ خدا جي فضل سان اندر – ٻاهر آرام سان رهڻ لڳا، تڏهن علي رضا کي وري پنهنجو اصلوڪو خيال دل ۾ جاڳيو.
هن کي پريندي کان اهڙي قسم جي سڌاري جي لاءِ پردي جي وڏي اٽڪ ڏسڻ ۾ آئي. پر سندس زال جي گم ٿيڻ جي اتفاق اها اٽڪ لاٿي ۽ هن جي لاءِ رستو صفا ڪيائين، جو حجاب ۽ دل جي مونجهه پهرين ڏينهن ۾ زينت بانوءَ کي هوندي هئي، سا هاڻ نه هيس. هوءَ ڌارين مڙسن ۽ ڌارين ملڪن ۾ رلي هئي، تنهن ڪري دل جي همٿ يدڪ هيس. دنيا ۾ جدا جدا قسمن جي ماڻهن سان هلت چلت ڪهڙيءَ طرح ڪجي، تنهن ۾ چڪي ٿي هئي. هوءَ اڃا عمر جي وڏي نه هئي، تنهن ڪري علي رضا ڀانئيو ته اهڙو ڪو بندوبست ڪريان، جنهن ڪري منهنجي زال جو به زياده سڌارو ٿئي، منهنجي اولاد جي به تعليم جو بندوبست ٿئي، منهنجي پيدائش به وڌي.
انهيءَ بابت هن پنهنجي زال سان صلاح ڪئي. آخر پاڻ ۾ پهي، هيءُ ٺهراءُ ڪيائون ته هڪڙي چڱي پوشيده جاءِ وٺي، انهيءَ ۾ هڪڙو زنانو اسڪول وجهجي، جنهن ۾ اڪثر سکرن مسلمانن جون ڌيئون پڙهائجن. انهيءَ ۾ هنن جي آسائش لاءِ آبروءَ جهڙو بندوبست رکائجي.س يکارڻ واري زينت بانو پاڻ ٿئي ۽ جيئن ڇوڪرين جو تعداد وڌندو وڃي، تيئن جاچ ڪري پگهار تي ٻي هڪ – ٻه پڙهيل زال اشراف گهر جي مدد لاءِ هٿ ڪجي. تعليم فارسي،، هندستاني ۽ انگريزيءَ ۾ ڏجي؛ انهيءَ سان گڏ سبڻ، ڀرڻ ۽ ٻيو انگريزي سئي ۽ ڪُنڊيءَ يا اُن جو ڪم سيکارجي. تنهن کان سواءِ قرآن پڙهائڻ ۽ ديني علم جي به ضروري تعليم ڏيڻ ۾ اچي. انهيءَ پورهئي جي بدران هڪ – هڪ ڇوڪريءَ کان ٺهرايل پگهار يا في درماهو وٺجي.
اها مٿين رٿ هنن تفصيلوار لکي تيار ڪئي ۽ ان سان لاڳو ڪي مناسب قانون ٺاهي ڇاپيائون ۽ جيڪي شهر جا سکر – سکر مسلمان هئا، جن مانگهڻن سان علي رضا جي معرفت هئي،تن کي ورهائي ڌنائون. علي رضا وٽ پنهنجي بچت جا پئسا گهڻائي هئا، جنهن ڪري اهڙي بندوبست ڪرڻ ۾ دير ڪانه ٿي. هڪڙي چڱي هوادار جاءِ ڀاڙي تي ورتائين،انهيءَ ۾ ضروري سامان ڪرسين، ميزن ۽ بينچن جو وجهارائين ۽ ٻارن جي آسائش لاءِ ڪي ڪوچ به وجهارائي ڇڏيائين، پاڻ ۾ ٺهراءُ ڪري ڇڏيائون ته ڏسندي مهيني جي پهرينءَ تاريخ کان وٺي اهو ڪم هلڻ لڳندو.
انهيءَ کان اڳي، گهڻن سکرن وٽ علي رضا پاڻ به انهيءَ ڪم لاءِ ويو ۽ هنن سان گفتگو ڪيائين ۽ هنن کي خاطري ڏنائين ته جنهن قسم جو بندوبست اڳيئي هلندڙ آهي، تنهن کان اشراف پردي وارن مسلمان ماڻهن جي لاءِ هيءُ بهتر بندوبست آهي، جتي خاص ڌيان ڏيڻ ۾ ايندو؛ تنهنڪري ٺهرايل تاريخ تي يڪدم ويهارو ڇوڪريون اچي نڪتيون، زينت بانو هنن ڇوڪرين جو گهڻو آڌرڀاءُ ۽ خاطري ڪئي. مريم، جا هاڻ اسڪول جي پٽيوالي ٿي، تنهن به انهيءَ ڪم ۾ پنهنجي بيبيءَ کي چڱي مدد ڏني. انهيءَ طرح هن زناني اسڪول جو ڪم تمام چڱيءَ طرح شروع ٿيو. پوءِ ته مهيني سر ڇوڪرين جو ٿورو گهڻو تعداد وڌندو ويو. زينت بانوءَ کان جيترو پڄي ٿي سگهيو، اوترو ٻارن کي تعليم ڏيڻ ۾، هنن کي ادب اخلاق سيکارڻ ۾، هنن کي پيار ڏيڻ ۾، هنن جي سنڀال ڪرڻ ۾، ڪين ٿي گهٽايائين. ڇوڪرين جي به هن سان اهڙي دل ٻجهي ويئي، جو هن کي سڳي ماءُ کان گهٽ نه ڄاڻنديون هيون. هن کي سيکارڻ جي اهڙي طرز ياد هئي، جو سگهوئي ڇوڪريون چالاڪ ۽ سمجهه واريون ٿي ويون.
جڏهن اهڙي رٿ ڪئي هئائون ته ٻه – ٽي ٻوليون پڙهائڻ ۾ اينديون، تڏهن زينت بانوءَ کي ضروري ٿيو ته گهر ۾ پاڻ به انهيءَ جو وڌيڪ محاورو رکي؛ تنهنڪري هوءَ پاڻ ڪشالو ڪري، گهر ۾ انگريزي توڙي فارسي ۽ هندستاني پڙهڻ لڳي ۽ علي رضا هن کي انهيءَ ڪم ۾ گهڻي مدد ڏني. هيءَ اصلي هوشيار هئي، ويتر هينئر جو شوق رکي سکڻ لڳي، سو ويئي روز بروز خبردار ۽ ڀڙ ٿيندي.
ڇوڪرين جي حالت سڌرندي ڏسي، سندن ماءُ – پيءُ ڏاڍا خوش ٿيا. هنن کي ٻين هنڌن جي تعليم جي چڱي خبر هئي، جو هو معتبر وڏا وڏا ماڻهو هئا؛ تنهنڪري هو آسانيءَ سان مقابلو ڪري سگهيا ته هتي نهايت چڱي ۽ پسنديءَ جهڙي تعليم ڏيڻ ۾ ٿي اچي.
جڏهن انهيءَ بندوبست کي ٻارهن مهينا گذريا، يعني جڏهن اهو ساڳيو ڏينهن موٽي آيو، جنهن ڏينهن اسڪول کليو هو، تڏهن علي رضا اسڪول ۾ هڪڙي مجلس گڏ ڪئي، جنهن ۾ ڇوڪرين جا پيءُ ۽ ٻيا وڏا وڏا ماڻهو دعوت ڪري گهرايائين. انهن جي روبرو انهيءَ اسڪول جي شروعات ٿيڻ ۽ ڪم هلڻ جو بيان، جو لکي تيار ڪيو هئائين، سو مفصل ڪري ٻڌايائين.
پوءِ ڇوڪرين جو امتحان ورتائون. تنهن کان پوءِ سڀيئي چاءِ پي گلدستا وٺي، موڪلائي ويا. اسڪول جي انهيءَ بيان ٻڌڻ ڪري ۽ حال ڏسڻ ڪري، ماڻهو نهايت خوش ٿيا ۽ علي رضا کي ۽ سندس بيبيءَ کي اهڙي چڱي بندوبست ڪرڻ تي آفرين چيائون.
انهيءَ طرح مڪتب سال بسال بهتر ٿيندو ويو. جن اشراف مسلمان خاندان جون ڇوڪريون پوري بندوبست نه هئڻ ڪري ٻاهرئين ڪنهن اسڪول ۾ پڙهنديون هيون، سي هينئر هتي اچڻ لڳيون ۽ جيڪي پڙهي اُٿيون، سي بلڪل خبردار، لياقت واريون ۽ نيڪ ڏسڻ ۾ آيون؛ تنهنڪري سگهوئي هن اسڪول جو نالو مشهور ٿيو ۽ علي رضا ۽ زينت بانوءَ جا سکر ماڻهو واقف ٿي ويا.
ڪن ورهين کان پوءِ ته مڪتب جو اهڙو زور هو، جو سالياني مجلس ۾ علي رضا گورنر صاحب ۽ ٻين وڏن وڏن صاحبلوڪن ۽ منڊمن کي به سڏڻ لڳو، جن هن زناني اسڪول جي بهتريءَ جو ذڪر پنهنجن ڪنن سان کانئن توڙي ٻين بيٺلن ماڻهن کان ٻڌي، ڏاڍو خوش ٿيا. هنن کي وڏي خوشيءَ جي ڳالهه اها نظر آئي ته سکرن مسلمانن جي زالن ۾ پردي جي هئڻ سب تعليم جو استعمال بلڪل مشڪل هو، اها مشڪلات علي رضا جن حل ڪئي، جوا هڙو مناسب بندوبست رکيائون، جنهنڪري علم به حاصل ٿئي ۽ ديني توڙي دنيوي اعتراض به برطرف ٿين.
هيترن وڏن ماڻهن جون ڌيئون هن مڪتب ۾ پڙهنديون هيون، تن جي سک – سهنج تي هنن وقت بوقت پئسو زياده پئي خرچيو، تڏهن به اپت خرچ کان گهڻو مٿي ٿي آين. هيڏي وري خود زينت بانو گهر ۾ مڙس کان پڙهڻ ۽ پنهنجي منهن محاوري ڪرڻ ڪري ڏاڍي هوشيار ٿي ويئي. انگريزي ٻولي، جا هن جي لاءِ ٿوري اهنجي هئي، تنهن ۾ به هن ڏاڍو سڌارو ڪيو ۽ پڙهڻ – لکڻ توڙي ڳالهائڻ ۾ بلڪل چالاڪ ٿي. ڪيتريون ئي وڏن وڏن صاحبلوڪن جون منڊمون هن جون واقف ٿيون، جي وقت بوقت اسڪول ۾ اينديون هيون، تن سان هيءَ گفتگو ڪندي هئي ۽ هنن کي خوش ڪري ڪڍندي هئي.
هن بندوبست ڪري، خود علي رضا کي به پنهنجي ڪم ۾ فائدو پهتو. نالي مشهور هئڻ ڪري، هن جي وڏن وڏن ماڻهن سان واقفيت، ٿي، تنهن ڪري هن وٽ به وڏا صاحبلوڪ پڙهڻ وارا ٿيا. ڪي ته پاڻيهي سندس گهر سبق وٺڻ ايندا هئا، پاڻ هنن وٽ ويندو به ڪين هو. هن جي پيدائش هر طرح وڌڻ لڳي. هي هينئر ايتري وسعت وارا اچي ٿيا، جو تمام چڱي بنگلي ۾ رهندا هئا، گهوڙا گاڏيون رکيائيون، ڪيترائي نوڪر اڳيان ڪمائيندا هئن ۽ انهيءَ هوندي به ڳچ جيتري رقم بچت ٿي پيئي هين.
علي رضا پنهنجا ٻيئي پٽ محبوب علي ۽ منصور علي به هاڻ بمبئيءَ جي هڪڙي وڏي اسڪول ۾ پڙهڻ ويهاريا ۽ سندس نياڻي ته ماءُ جي هٿ هيٺ سندس مڪتب ۾ پڙهڻ لڳي. اهي ٽيئي هاڻ تعليم جهڙي ڄمار جا هئا، جو هنن کي بمبئيءَ ۾ رهي ۽ انهيءَ مڪتب جاري ڪئي ته ڇه – ست ورهيه گذري ويا هئا، اهڙا ڇه – ست ورهيه ٻيا به هنن کي اتي گذريا. جهڙا هي پاڻ، تهڙا هنن جا ٻار تعليم ڪري سڌرندا به ويا ۽ سُکي حال ۾ به ايندا ويا. مڪتب به روز بروز ويو يڪ زور وٺندو ۽ مشهور ٿيندو.
علي رضا کي دل ۾ هو ته في الحال پنهنجي وڏي پٽ کي ولايت موڪلي. اهو هينئر سورهن – سترهن ورهين جو هو ۽ انهيءَ ڄمار ۾ انگريزي، فارسيءَ ۾ بلڪل هوشيار ٿيو هو. علي رضا هلندڙ زماني جي وڏن وڏن ماڻهن سان اٿليو پٿليو هو ۽ ٻيو وري ڪيترن صاحبلوڪن به اها صلاح ڏنيس؛ تنهنڪري هن انهيءَ ڪم تي ڪمر ي. سانگائتو هڪڙو وڏو آفيسر ولايت ويو ٿي، سو هن جو چڱيءَ طرح واقف هو، تنهن انجام ڪيو ته هن جي لاءِ آءٌ چڱو بندوبست ڪندس.
علي رضا هينئر پئسي وارو به هو ۽ اهڙي قسم جو خرچ هو آسانيءَ سان ڪري به سگهيو ٿي، تنهن ڪري هن جو ارادو ٿيو ته محبوب علي کي لنڊن موڪليان ته پهريائين ٻه – چار ورهيه اتي وڃي علم حاصل ڪري، پوءِ قاعدا پڙهي باليسٽريءَ جو امحان ڏئي. محبوب علي پاڻ به انهيءَ لاءِ گهڻو خواهشمند هو، جو ڄاتائين ته انهيءَ رستي جهڙو هاڻي آهيان، تنهن کان بهتر ٿيندس. نيٺ اهو ٺهراءُ ڪري، علي رضا پنهنجي پٽ کي روانو ڪيو ۽ سندس لاءِ اڳواٽ پئسا بئنڪ ۾ رکي ڇڏيائين. ته هن کي ماه بماه ٺهرايل وقت تي رقم ملندي رهي؛ جنهن ڪري هن کي ڌارئين ملڪ ۾ ڪابه تڪليف يا تنگي نه ٿئي.
آخر اها صلاح ڪري علي رضا پنهنجي پٽ کي لنڊن ڏي موڪليو. اهو صاحبلوڪ، جنهن سان هي هتان گڏ روانو ٿيو هو، تنهن هن کي اتي رهڻ جي لاءِ چڱو بندوبست ڪرائي ڏنو ۽ ٻي معرفت به ڪرائي ڏنائينس. تنهن کان پوءِ محبوب علي اهڙي آرام سان پنهنجي ڪم کي لڳو. جهڙو پنهنجي وطن ۾.