سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/31
پير ميان فضل الله شاه جهنڊي واري کان پوءِ سندس ڀاءُ پير رشيد الدين گاديءَ تي ويٺو، جنهن کي خدا تعالى اعلى روحانيت سان گڏ شاعريءَ جي ڏات بہ بخشي هئي. هن صاحب کي ”بيعت ڌڻي“ بہ چوندا هئا. ڇاڪاڻ جو هن صاحب پنهنجن سڀني مريدن کان هڪڙي عهدنامي تي عمل ڪرڻ لاءِ بيعت (انجام) ورتي هئي.
انهن اوڻيهن شرطن جي سمجهاڻي قرآن شريف جي آيتن ۽ حديثن سان تفصيلوار ڪتاب جي صورت ۾ تيار ٿيل آهي، جو ڪتاب پير صاحب جي فرزند پير ميان رشيد الله هجري سنه 1303 (1219ع) ۾ ڇاپايو هو ۽ ان ڪتاب جو نالو ”بيعت نامو“ رکيو هو. انهيءَ بيعت جو پير صاحب جي مريدن تي تمام چڱو اثر ٿيو هو.
پير ميان رشيد دين پنهنجي ڳوٺ ۾ قرآن شريف جي تعليم جو وڏو مڪتب جاري ڪرايو، جنهن ۾ شاگردن کي قرآن شريف بر زبان ياد ڪرايو ويندو هو ۽ ڪيترائي پرديسي شاگرد اتي تعليم وٺندا هئا. ان وقت جا ڪيترائي حافظ سنڌ ۾ پکڙيل آهن.
پير ميان رشيد الله نهايت سادگي پسند بزرگ هو، هميشہ ڪاري کٿي، ڊهو اڇو پهراڻ، هلڪي ڪانچ، هلڪو پٽڪو، سنڌي جتي سندن لباس هوندو هو. هڪڙي ڀيري سندس وڏي فرزند پير حامد شاه قميص پاتي هئي ته ان کي ٽوڪي اها قميص لاهرائي ڇڏيائون.
پير رشيد الدين جو ڪلام
پير رشيد الدين جئن اعلى درجي جا درويش بزرگ هئا، تئن سندن ڪلام بہ اعلى درجي جو ۽ حقيقي عشق، پيغمبر ڪريم صلعم جن جي حد محبت ۽ روحاني نڪتن ۽ نصيحتن سان ڀرپور آهي. سندن سمورو ڪلام صاف سنڌي ۾ آهي: ساروئي ڪلام ”علم عروض“ جي اصولن تي نه، پر ”علم موسيقي“ جي اصول تي ٺهيل آهي، يعني ڏوهيڙا، مولود شريف ۽ ڪافيون آهن. ڪن ڪلامن ۾ پنهنجو سڄو نالو رشيد الدين ڪم آندو اٿن ۽ ڪن ۾ تخلص طور ”سيد“ نالو ڪم آندو اٿن.
اهو سمورو ڪلام ”مجموعہ ڪافين جو“ جي نالي سان هجري سنه 1329 (سنه 1911ع) ۾ پير صاحب جن جي خاص مريد سيٺ حاجي احمد پاٽولي ساڪن پڙ فقيرو شهر حيدرآباد سنڌ پنهنجي خرچ سان ڇاپائي بنا قيمت ورهايو هو. هن وقت اهو ڪتاب ڪنهن ورلي هنڌان هٿ اچي سگهندو. جيڪڏهن هن وقت اهو ڪلام سڌريل ٽائيپ ۾ ڇاپايو وڃي، ته جيڪر نج سنڌي ڪلام جي نسخي جو سنڌي ادب ۾ اضافو ٿي پوي.
اسين پير صاحب جي ڪلامن مان نموني طور ٿورا ڪلام هت ڏيون ٿا:
(1) ڏوهيڙو:
بقا با الله جي بحر ۾ ڇوها ڇڏيائون
رحمئون رشيد چوي وڃي لنڪا لنگهيائون
سي تڙ سوٺائون، جت ناهي جاءِ جهاز جي.“
(2) ڪافي:
بيرنگ رنگ وچ آيا – سيل ڪرڻ دي ڪاڻ
1- آک ”يسعني“ ڪيتس احساني،
صورت وچ سمايا
2- ”آنا اعرف“ دا آپ الاهي،
هرجا حڪم هلايا
3- ڪوڙين عاشق ڪرن الاهين،
”رب ارني“ رک رايا
4- ويک سيد سائين رمز سڻيندي
چال چاڪان دي چلايا.
(3) ڪافي:
پورن ڪيڙيس پارا – هلي آءُ هوت پيارا
نه اٿم حال هلڻ جو موٽج محب موچارا
ڍوليا موٽج ڍٽ جا سوڍا سخن سچارا
سختي واٽ سمير جي گهيڙ گهٽيون آهن گهارا
رحمتون رشيد الدين چوي سيد لهج سنڀارا.
(5) مولود شريف
مير مڪي مهندار اي جي مولى جا مختار
مرسل منهن ڏيکاريو
1- سرور تنهنجي سڪ کان الا جڙيا سڀ جنسار
ربوبيت رب ڪئي آهي اوهان لئي اظهار
مرسل منهن ڏيکاريو. الا مير مڪي مهندار.
2- آگي عرش اُڻايو ان کي پريم سان پيزار
مولا جو محبوب تون الا درس ٿئين دلدار
مرسل منهن ڏيکاريو ------ ------
3 عاصي عاجز آهيان الا احمد تو آڌار
سائين ڪارڻ سيدا منهنجو غور ڪيو غمٽار
مرسل منهن ڏيکاريو ------ ------
4 رحمئون رشيد الدين چئي منهنجو دست ونو دلدار
عاجز عصيانن ۾ آهيان شافع ري شمار.
مرسل منهن ڏيکاريو ------ ------
پير صاحب جن جي ڪلام جي مجموعہ ۾ ٻہ سو نو ڪافيون ۽ مولود، ڏهه ڏوهيڙا، چار لوليون ۽ هڪ ڇلو آهي. هتي ڏيکاريل نمونو يڪمشت نمونو ضرور ڄاڻڻ گهرجي.