سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو ٻيو/42
ديوان ليلارام سنگ حيدرآباد سنڌ جو لعلواڻي عامل حيدرآباد جي پارسي خواندن ديوانن مان هڪڙو هو. هو انگريزي، سنسڪرت، هندي، پنجابي ۽ سرائڪي ٻوليءَ ۾ ماهر ۽ جڊيشيل کاتي ۾ سول ڪورٽ جو جج هوندو هو. هو صوفيانه خيالن وارو ويدانتي ۽ نانڪ پنٿي هو. اول ديوان ليلارام نالو هوس ۽ پوءِ حيدرآباد شهر جي نانڪ پنٿين جو اڳواڻ ليکبو هو ۽ انهيءَ پنٿ جون قيمتي خدمتون ڪيائون.
ديوان ليلارام سنگ صاحب جي تصنيفات ۽ سندس ڪلام
ديوان ليلارام سنگ صاحب شاه ڀٽائي ۽ ان جي ڪلام بابت انگريزيءَ ۾ هڪڙو ڪتاب ”ديوان لطيف“ نالي تصنيف ڪيو هو ۽ اڃا سرڪاري لئبررين ۾ ان جون ڪاپيون موجود آهن. سنڌيءَ ۾ ”سورجن راڌا“ نالي هڪڙو عمدو ناٽڪ تصنيف ڪيو هئائين، جو ناٽڪ ”ڊرئميٽڪ سوسائٽي“ وارن ڪيترا ڀيرا اسٽيج تي ڪري ڏيکاريو هو، ۽ عام خاص کي پسند آيو هو. اهو ناٽڪ جو ڪتاب بہ ڇاپيل صورت ۾ موجود آهي. ديوان صاحب ”علم عروض“ توڙي ”علم موسيقي“ جي اصولن تي شعر چوندڙ چڱو شاعر بہ هو. سندس ٺاهيل شعر جو هن وقت تائين شايع ٿيل آهي سو هڪڙو علم موسيقي جي اصولن تي ٺاهيل راڳ آهن، جي سندن ٺاهيل ناٽڪ ”سورجن راڌا“ ۾ موجود آهن ۽ ٻيو علم عروض جي اصولن تي ٺهيل ڪلام جو ”ديوان خاڪي“ جي نالي سان ڇاپيل آهي. اسين هت فقط ”ديوان خاڪي“ کي ادبي نظر سان جاچيون ٿا.
خاڪي صاحب جي ڪلام جي خصوصيت
خاڪي صاحب جي ڪلام ۾ هي خصوصيت آهي جو ٽن چئن غزلن کان سواءِ باقي هر هڪ غزل ۾ پارسي، اردو، هندي، پنجابي، سرائڪي ۽ سنڌي ٻوليءَ جا لفظ گڏ وچڙ ڪم آيل آهن: اضافتون پارسي ته فعل سنڌي، فعلي صورتون پارسي ته باقي لفظ هندي، پنجابي وغيره: فعلي صورتون هندي، پنجابي يا سرائڪي ته باقي لفظ سنڌي وغيره وغيره مثال:
”الله ڄاڻي جو ملڪان دي فتح ڪجهه ٻيا يارا،
فتح هي ملڪ دل دي وي سڪندر خود هوس دارا.
اسان وچ ويک تون درياء خضري نام آن ظلمات
سڪندر بنڪي اوپر آ اهي انفاس انڌارا.
اگر اندر ويهه تاريڪي تو اوپر خود سفيدي ڪيا ۽
اندر ڪالي سي بهتر جان آخر دوس منهن ڪارا.
الاهي ايڻ چه اسوارست انسان هر ڪو اپني ريت.
ڪوئي هي چاهيندا نيڪي بدي ڪون ڪو وڄا نعرا
الاجي ڄاڻندا هر ڪو ڪه صنعت گر همون ڪا ايڪ
همون هي خاڪ ڪا خاڪي بيهي صنعت بيا يارا.“
(غزل پهريون)