سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/06
زباني سنڌي شعر ٻيو بہ گهڻو ئي آهي، پر جيئن ته ڪا ثابتي ڪانه ٿي ملي ته اهو ڪنهن چيو ۽ ڪڏهن ٺهيو تنهن صورت ۾ انهيءَ جي وڌيڪ اپٽار ڪرڻ سان ديس جي علم ادب کي ڪو لاڀ ڪونه ملندو. تحفته الڪرام وارو ڪن سنڌين جا نالا ڏئي ٿو، جي سنڌي شعر ۾ طبع آزمائي ڪندا هئا، پر جيڪي ڏوهيڙا يا بيت چيا اٿن سي ميسر ٿي نہ سگهيا آهن. شيخ حماد، اسحاق آهنگر ۽ درويش راڄو سمن جي حڪومت ۾ (1351 کان 1521 تائين) سنڌيءَ ۾ بيت چوندا هئا. ماموئي جا بيت، پيشن گوئي جي صورت ۾ چيل آهن، سي بہ انهي زماني جا ليکجن ٿا. انهن مان ڪي ڪي بيت اڃا تائين ماڻهن جي وات ۾ آهن. مثلاً:
هاڪ وهندو هاڪڙو ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بهه مڇي ۽ لوڙه سمي ويندي سوکڙي.
سمن جي زماني ۾ اها علمي لات، عشق جا آلاپ ۽ شعر جو جولان، جو ارغون حڪومت ۾ ظاهر ٿيو، تنهن جو وجود ئي ڪونه هو. سمن جي ڏينهن ۾ ايراني شعر جو اثر، بحر ۽ قافيه، تشبيهون، صنعتون ۽ عشق جو راز ۽ نياز پيدا ڪونه ٿيو هو. ايراني شاعر ۽ عالم ارغون حڪومت ۾ آيا ۽ انهن جو بيان اڳتي ڏنو ويندو. علم عروض ۽ بحر ۽ قافيه جون بندشون فارسي شعر سان شروع ٿيون جنهن جو اثر سنڌي شعر تي ڪيئن پيو؟ تنهن جو زڪر بہ اڳتي ايندو. سنڌي بيت جن جي شروعات سمن جي ڏينهن ۾ ٿي سي هندي ڏوهيڙو يا دهرن جي اثر هيٺ ظاهر ٿيا. سمن جو تعلق ڪڇ ۽ گجرات سان گهڻو هو تنهن ڪري لازم هو ته هندي دهرن جو اثر بہ سنڌ ۾ ظاهر ٿئي. هندي دهرا اڃا تائين بہ سنڌ ۾ ڪيترن درگاهن تي ڳائبا آهن. مثال لاءِ هيٺيون دهرو جو عام طرح سنڌ ۾ ٻڌبو آهي تنهن مان بہ ڏسبو ته اسان جو سنڌي بيت ڪيتري قدر صورت ۽ مضمون ۾ انهيءَ جو ويجهو ٿو پوي.
”پريتم هم تم ايک هين ديکهن کي هين دو،
من سي من کو تولئي کبهي نہ دومن هو.“
معنى:- ”اي پيارا آئون ۽ تون حقيقت ۾ هڪ ئي آهيون. رڳو ڏسڻ ۾ ٻہ آهيون. جهڙيءَ طرح ساهميءَ جي هڪڙي پڙ ۾ مڻ (ان جو) ۽ ٻي پڙ ۾ مڻ (وٽ) وجهي توريو ته بہ ساڳيو مڻ ٿيندو ۽ نہ ٻہ مڻ. اهڙيءَ طرح آءٌ ۽ تون هڪ ئي آهيون. هن بيت عاشقاڻي رنگ ۾ هڪ عاشق دل جو جذبو ظاهر ڪيو آهي. فارسيءَ واري بہ انهيءَ محبت جي جذبي کي هيئن ادا ڪيو آهي:
من تو شدم تو من شدي من تن شدم تو جان شدي
تا کس نہ گويد بعد ازين من ديگرم تو ديگري.
پر جيڪو لطف هن هندي دهري ۾ آهي، سو فارسيءَ ۾ نہ اهي. من جي معنى هندي دل بہ آهي، تنهن ڪري هندي دهري مان وڌيڪ لطافت ظاهر ٿئي ٿي.
سمن جي دور ۾ هندي دهري جو اثر گهرو ٿيندو ويو ۽ سنڌي بيت ۾ اها ئي صورت وٺندو ويو. تان جو شاه عبدالڪريم، صادق ۽ شاه عبداللطيف اصلوڪي بيت ۾ ڦير ڦار ڪري ان کي وڌيڪ مٺو ڪيو. تحفته الڪرام واري هن دور جي علم ادب جي گهڻي اپٽار ڪانه ڪئي آهي ۽ نڪي وڌيڪ ماهيت هيلتائين ملي سگهي آهي، تنهنڪري انهيءَ جو ذڪر هتي بند ڪرڻ مناسب سمجهجي ٿو. شايد ائين بہ هجي ته سمن جي دور کان پوءِ جيڪا ادبي ترقي ارغون ۽ ترخاني زماني ۾ ٿي تنهن جي شعاع، سمن جي جهڪي سوجهري کي ڍڪي ڇڏيو.