سنڌ جي ادبي تاريخ/ڀاڱو پهريون/28

by محمد صديق ميمڻ

”عجائب عقل سالڪ ڏنو سڪ سان،
سمجهي روح رازي ٿيو ڇڏي هنامون هل،
چڙهي نور محل ۾ ڪيائون حق حاصل،
وحدت ۾ واصل، پرچي ٿيو پريم سان.“
سلوڪ 30

ڀائي چئن راءِ بچومل لُنڊ، جنهن جو تخلص هو ’سامي‘، سو شڪارپور شهر جو ويٺل هو. هن پنهنجي ڪلام ۾ پنهنجي گرو سوامي مينگهراج برهمڻ کي شرف ڏيڻ لاءِ پنهنجي ڪلام ۾ پنهنجي گرو سوامي مينگهراج برهمڻ کي شرف ڏيڻ لاءِ پنهنجي اصلوڪي نالي (چئن راءِ) جي بدران ”سامي“ يا ”ٻانڀڻ“ جي تخلص سان پاڻ کي سڏيو آهي. ڀائي چئن راءِ جو پيءُ ڀائي بچمل شاهوڪار ماڻهو. ان پنهنجي پٽ کي سوامي مينگهراج وٽ ڌرمي سکيا وٺڻ لاءِ ڇڏيو. سوامي مينگهراج بهاولپور رياست جي احمد پور ڳوٺ جو ويٺل هو ۽ شڪارپور ۾ هاٿي در تي همينداس برهمڻ جي مرهيءَ ۾ رهندو هو. سوامي مينگهراج سنسڪرت ۾ تمام ڀڙ هوندو هو ۽ شعر بہ چوندو هو. هن جي پنهنجي چيلي ڀائي چئن راءِ سان تمام گهڻي دل هوندي هٿئي، تنهنڪري ان کي سنسڪرت ٻوليءَ ۾ ”ويدانت“ مان چڱي طرح واقف ڪيائين. ڀائي چئن راءِ کي ڏهين ٻارهين ورهين جي عمر ۾ اچي فقيي رنگ ۽ ويراڳ لڳو. پڻس شادي بہ ڪرايس پر هو پنهنجيءَ گهر واريءَ کي بہ ساڻ ڪري هليو ويو. امرتسر، اوڏهين ڳچ وقت فقيرن ۽ پنڊتن ساان صحبتون ڪري پوءِ پنهنجي زال سميت فقيراڻي ويس ۾ شڪارپور ۾ آيو ۽ چاليهن ورهين جي عمر کان وٺي شلوڪ چوڻ لڳو.
سامي صاحب پنهنجا سلوڪ ڪنهن ڪتاب ۾ ڪونه لکنود هو، پر ڪاغذن جي ٽڪرين تي شلوڪ لکي، هڪڙي مٽ ۾ ويجهندو ويندو هو. سندس پٽ ڀائي گهنشامداس اهي شلوڪ گڏ ڪري گرمکي اکرن ۾ لکايا، جتان پوءِ راءِ بهادر ديوان ڪوڙيمل چندنمل کلڻاڻيءَ 1873 عم ُري عربي سنڌي صورستخطيءَ ۾ لکايا ۽ تعليم کاتي ٽن جلدن ۾ ڇاپيا آهن.
سامي صاحب 1743ع ڄائو هو، جڏهن ڪلهوڙن جي حڪومت سنڌ ۾ هئي. هو ٽالپرن جي صاحبيءَ وارو سمورو عرصو حيات هو ۽ هڪ سئو ستن ورهين جي عمر 1850ع ۾ چالاڻو ڪيائين؛ جڏهن انگريزن جي حڪومت جا اوائل وارا ڏينهن هئا.
سامي صاحب جو فقط هڪڙو پٽ هو، ڀائي گهنشامداس، جو گهڻو ڪري امرتسر ۾ گذاريندو هو. ڀائي گهنشامداس بہ ٻاهتر کن ورهين جي عمر ۾ چالاڻو ڪيو، ان جا سڳا پوٽا هينئر ڪراچيءَ ۾ دلاليءَ جو ڌنڌو ڪندا آهن.
سواميءَ ۾ سلوڪن جو انداز گهڻو هو، پر هن وقت فقط ايڪويهه سؤ سلوڪ گڏ ٿيل آهن، جي ٽن جلدن ۾ ڇاپيل آهن.

شلوڪن جو مضمون:
سامي ”ويدانت“ متي جو فقير هو ۽ پنهنجي ڪلام ۾ اهي نج ويدانت وارا اصول ڪم آندا اٿس. جن جو تصوف ۾ ذڪر نہ آهي ۽ نڪي تصوف وارا اصول بہ بيان ڪيا اٿس، جي سڀني صوفين عام طرح پنهنجن ڪلامن ۾ ڳايا آهن. انهي طرح ڪي نج تصوف جا اصول، جن جو صوفي ۽ درويش خاص طرح ذڪر ڪيو آهي، سي ساميءَ پنهنجي ڪلام ۾ بيان نہ ڪيا آهن، جهڙوڪ: روزميثاق يا روز الست، ”ڪن فيڪون“ جو مسئلو، ”نفي“ ۽ ”اثبات“ وغيره.

ويدانت جا نرالا اصول:

پنر جنم يا تناسخ:
سامي صاحب پنهنجي ڪلام ۾ هن عقيدي تي گهڻو زور ڪيو آهي، ته ”آتما“ (روح) پنهنجين بدعمالين (ڪرتوتن) جي ڪري ”ڪوت جنم“ (ڪروڙين جنم) ڀوڳي، پوءِ خوشي قسمتيءَ سان انساني بدن ۾ آيو آهي. انسنا کي ”مانک ديهي“ (انساني جامه) جو قدر سڃاڻي پنهنجي ڌڻيءَ سان عشق رکڻ گهرجي.
درويشن جي صحبت ڪري ۽ بندگيءَ ۾ محو رهي، جيڪڏهن انسان پنهنجي ڌڻيءَ جو عشق حاصل ڪيو، ته هو ”ٺرپاڻ پد“ (دائمي نجات جو درجو) حاصل ڪندو ۽ پنهجي مالڪ سان ائين هڪ ٿي ويندو، جيئن بوند، سمنڊ ۾ يا کنڊ، پاڻيءَ ۾. پوءِ هو مرڻ جيئڻ جي ڏک کان ڇٽي پوندو، پر جيڪڏهن هن دنيا جي لوڀ ۽ خواهشن ۾ ڦاسي پاڻ کي مالڪ کان غافل رکيو، ته پوءِ هو هن انساني جامه ڇڏڻ کان پوءِ، وري بہ وڃي طرحين طرحين جانورن جي جسم ۾ جوڻ (جنم) وٺندو ۽ مالڪ جي ميلاپ کان وانجهجي ڀٽڪندو ۽ رلندو وتندو. مثال:
1- مالک جنم امول، ڪنهن پاتو پورن پن تي،
سوڀو ساگر جي ڀيڙ ۾ ويڙهي ڪرم رول،
’سامي‘ سنجن سان ملي لهه آنم ڌن اڏول،
هر هر اهڙو ٽول، هٿ ۾ ايندءِ ڪينڪي.
2- ورلي ڪنهن قدر، ڄاتو مالک ديهه جو،
اچي مليو اوچتو، جنهن کي غيبي گر،
تنهن مٽايس من جي، سامي سڀ هر کر،
هر ڏسي حاضر، چيٽي ۽ ڪنچر ۾.
3- ڪنهن گرمک لڌو گيات سان الڀئي گهاٽ گهڙي،
اچي ڪين ڦري؛سو جنم، مرڻ جي ڏک ۾.
4- ڪنهن ورلي کي آهي، قدر مالک ديهه جو،
ڏٺو جنهن گر نيات سان منهن مڙهي پائي.

پنج ڀوت:
سڀني درويشن شاعرن ’نفس اماره‘ (گناهن ڏي ڇڪيندڙ من) جو پنهنجي ڪلام ۾ چڱيءَ طرح ذڪر ڪيو آهي. مگر سامي صاحب انهيءَ ”نفس اماره“ کي ”من مواس“ (مستانو من) سڏي ان جي پنجن خاصيتن کي ’پنج ڀوت‘ سڏي ٿو ۽ انهن پنجن ڀوتن کي مات ڪرڻ ۾ ئي ’دائمي نجات‘ يا ٺرپاڻ پد حاصل ڪرڻ جي اميد ڏيکار يٿو. انهن پنجن ڀوتن کي ناس ڪرڻ جو بار بار تاڪيد ڪري ٿو. مثال:
جاڳي جنهن جوڌي،م جيتيو من مراس کي،
1- ڪڍيو تنهن ڪلپت جو لشڪر سڀ لوڌي؛
سامي لاڻائين لک ۾ پنج ئي پر ٻوڌي،
ويٺو گهر سوڌي، ساکي ٿي سنسار جو.
2- اٺئي پهر پلن، گرمک پنهنجي پاڻ کي،
سامي سم ويساه سان پنج تي دولت دلن،
اندر ول ولن، ٻاهر ٻاڦن ڪينڪي.
3- جنهن کي ڳالهه وڻي، سنتن سان پرسن جي،
سو بنان درستن دوست جي ڳڻتي ڪا نہ ڳڻي،
من سوڏا ميدان مان ماري پنج کڻي،
جيڪا اچي بڻي، سا ’سامي‘ رکي سر تي.
مٿين مثالن ۾ سامي صاحب من ۽ ان جي پنجن ڀوتن کي گڏي بيان ڪيو آهي. نفس يا من جو خلاصو ذڪر بہ سامي صاحب جدا جدا دلچسپ نمونن ۾ ڪيو آهي ۽ انهن پنجن ڀوتن کي علحدو بہ بيان ڪيو اٿس، جيئن شاه صاحب ۽ ٻين درويش شاعرن ڪيو آهي.

ويدانيت ۽ تصوف جا نڪتا:
1- ڌڻي هڪڙو ۽ لاشريڪ آهي:
1- دوست جو ديدار، ڪامل آهي ڪهڙو؛
چيو وڃي ته منهن سان از غيبي اسرار؛
نڪو روپ نہ رنگ ڪو، نڪو انگ آڪار،
2- جڏهن ملندءِ يار،تڏهن پوندءِ سڌ سر روپ جي،
پرينءَ جو پرلاءُ، اچي پيو اکين تي.
جنهنجو روپ نہ رنگ ڪو نہ ڪو پيءُ نہ ماءُ.
لکو دلبر دلاءُ سڌ ”سامي“ چئي.
2- ڌڻيءَ جي سڀ جوڙ جي عيب آهي:
آهي سڀ پوري رچنا منهنجي رام جي،
سمجهي ڪو ”سامي“ چئي هرجن حضوري،
جنهن درسن ڏٺو دوست جو نيڻن سان نوري،
ڪري صبوري ڦرني کان فارغ ٿي.
3- ڌڻيءَ در سوال:
خداوند ڪين ڳڻين، اوڳڻ هن اڻاس جا؛
تو ۾ ڪس نہ ڪسر جيتري مون ۾ عيب مڻين؛
کهيءَ کي کڻين، برد سڃاڻي پنهنجو.
4- ڌڻي جي بندگي ڪرڻ ضروري ڳالهه آهي:
1- ڇه، اٺاڙه، چار، ڳالهه چون ٿا هيڪڙيءَ،
ڀڳت ڪري ڀڳوان جي نانا ڀرم نوار،
ساجهر پاڻ سنڀار، متان پوين پوءِ ڏکن ۾.
5- دل جي حضور ڌاران عبادت بيڪار آهي:
1- مکه سان رامي چئي، سانت نہ اچي جيءَ کي؛
ننگر پهچي ڪونه ڪو بنان پنڌ ڪئي؛
گر گم رهت رهي، ته سکي ٿئي ”سامي“ چئي

6- ”همہ اوست“ ۽، هہ از اوست“:
1- سامي سڀ ديدار، اٿئي عجيبن جو؛
ڏسي ٻڌي پاڻ ٿو، ٻولي ٻولڻهار؛
نه آڪار آڪار، ڌاري آيو جڳ ۾.
2- انر ٻاهر هڪ، سامي ڏسي سپرين.
3- چيٽي ۽ ڪنچر ۾ ڏسي رمتا رام.
7- مرڻا ڳي مرڻ:
ڪريان ڪهڙو حال، دردوندن جي دل جو،
ڪٺا ڪڇن ڪينڪي لئون لائي ٿيا لعل،
تن کي ڪوهه ڪريندو ڪال، جي مرڻ کان اڳي مئا.
8- حقيقي عشق ڌاران ظاهري علميت بيڪار آهي:
1- نيهي بنان نادان، ويد پڙهي وادي ٿيا،؛
ٻانڀڻ ڪن ٻيائيءَ سان چپ، تپ، دان، اشنان؛
نيهي نارائڻ ري جي سڌ رکن ڪان؛
ويٺل منجهه منهان، تن پکه پيار نت جان.
9- دوست جو ديرو تنهنجي اندر ۾ آهي:
1- الکه پرک آڻي ديرو ڪيو ديهه ۾؛
سامي پنهنجي گهر جي ڪنهن کي سڌ ڪانهي؛
ورلي ڪنهن صحي ڪيو درد وند داني؛
پرچي پرواني، ساڃتو جوت کي.
10- سچن عاشقن جو احوال:
1- پرين بي پرواه قيمون ڪن ڪٺن کي؛
سامي سر صدقي ڪري، عاشق ڪڍن نہ آهه،
پل پل پين پريم رس، اندر ۾ اسگاه؛
سلڻ ناهه صلاح، متان ڇلي ڇول ڇلا ڪري.
2- عاشق سي چئجن، سي سوري سهن سر تي؛
پنهنجي هٿين پنهنجي لاهي کل ڏين؛
جيئڻ ۽ مرڻ جو سنسو شوڪ نہ ڪن؛
سدا غرق رهن، سامي ساز سروپ ۾.

مٿين مضمون کان سواءِ ٻيا بہ ڪيترائي صوفيانه خيال ۽ روحاني رمزون سامي صاحب جي ڪلام ۾ سمايل آهن، جهڙوڪ سڀ مذهب ۽ متا ساڳئي مقصد ڏانهن واٽ ڏيکارين ٿا؛ روح غير فاني شيءَ آهي؛* دل دوست کي ڏجي ۽ بدن سان دنيا سازي فرض ادا ڪجن؛ عشق جو راز دل ۾ سانڍڻ گهرجي؛ دنيا فاني ۽ ڪوڙو ڏيک آهي، مرشد جي فرمانبرادري ۽ درويش جي صحبت جو تاڪيد. سامي صاحب جي ڪلام ۾ ناصحانو ۽ اخلاقي مضمون بہ گهڻي انداز ۾ ڪتب آيل آهي؛ جهڙوڪ: نهٺائي ۽ سادگي؛ ڪايا، مايا ۽ ڪل تي فخر نہ ڪرڻ؛ صبر، تحمل، قناعت، ٺڳي ۽ مڪر کان پاسو ڪرڻ وغيره.
ڪٿي ڪٿ سامي صاحب بہ اهڙيون ئي روحاني ڳجهارتون ڏنيون آهن، جهڙيون شاه ڀٽائي صاحب جي ڪلام ۾ آهن. مثال:
1- سامي کهر گهر، تنهن ۾ کهر اگهر ٿئي؛
من ٻڌ1، واڻيءَ2، کون پري اندرين3 اگروچر4.
2- مارڳ5 چورائي، پيو پانڌيڙو پنڌ ۾،
سامي چڙهيو سير تي6 ساگر سڪائي؛
ويٺو وانجهي7 پٽر سان ستہ8 نئون لائي؛
ڊنا مک کائي امرت9 ڦل آڪاس10 جا.
3- عجائب اسرار، غيبي ڏنو گيان سان،
اوديا11 تي عاشق ٿيو، سامي سنڍ جو ٻار؛
جنهن جو روپ نہ رنگ نڪو انگ آڪار؛
سڀني ۾ سنسار، رچي مچي نت رين12 ۾.

ساميءَ جي سلوڪن ۾ ڪي ڏوهيڙا ٻين فقيرن جا بہ گڏ وچڙ آهن، جن ۾ انهن فقيرن جا نالا پيل آهن، تنهن کان سواءِ ساميءَ جي سلوڪن جي طرز عبارت ۽ انهن ڏوهيڙن جي طرز عبارت ۾ گهڻو فرق آهي.
جهڙوڪ: سلوڪ نمبر 299 کان 304 تائين لاڳيتا ڇهه ڏوهيڙا عنايت شاه جا آهن، تنهن کان سواءِ موهن، مينگهو ۽ دادو فقيرن جي نالي وارا ڏوهيڙا بہ گڏيل آهن.

نظم جو نمونو:
سامي صاحب جا سلوڪ باقاعدي ڏوهيڙا آهن. سلوڪ جي ٽنهي جلدن ۾ ٻن مصرعن وارو ڏوهيڙو ڪو ورلي ڪم آيل آهي نہ ته سڀ ٽن چئن مصرعن وارا ڏوهيڙا ڪم آيل آهن. چئن مصرعن کان وڌيڪ مصرعون بہ ڪنهن ڏوهيڙي ۾ ڪم آيل نہ آهن.
جئن ڀٽائي صاحب، گرهوڙي صاحب، سچل فقير وغيره جي ڪن ڪن ڏوهيڙن جون ماترائون قرآن شريف جي آيتن، حديثن ۽ مقالن ڳنڍجڻ ڪري مقرر تعداد کان وڌي وڃن ٿيون، تئن سامي صاحب جي ڪنهن بہ سلوڪ ۾ وڌيل نہ آهن، ڇاڪاڻ جو سامي صاحب پنهنجي ڪلام ۾ ڪٿي بہ ويد، پران شاستر؛ گيتا وغيره ڌرمي ڪتاب جو جنسي منتر يا ڪا تڪ ڪم نہ آندي آهي، جيتوڻيڪ سندس ڪلام ۾ اپنشد، گيتا، يوگ سوتر، نادر سوتر، ڀاڳوت پراڻ وارا خيال ۽ رايا گهڻي قدر سمايل آهن.
قافيه بنسبت سامي صاحب جا ڏوهيڙا بلڪل پختا آهن. ڪنهن ورلي سلوڪ ۾ قافيه جي هم آزاديءَ جو اصول ترڪ ٿيل آهي، مگر اهڙي فروگذاشت ڪنهن بہ درويش جي ڪلام ۾ عيب نہ ليکبي.

ٻولي:
سامي صاحب شڪارپور شهر جو ويٺل هو، تنهن ڪري سندس ڪلام ۾ گرامر جا محاورا ۽ ورجيسون بہ ڪيترن ئي هنڌن اهڙيون ساڳيون آهن، جهڙيون سچل سائينءَ جي ڪلام ۾. مثال:
1- توڙي لک لڳن چاٽان1 صرف حساب جون،
2- ساکان2 سنتن جون ٻڌي هٺ کون3 ڪين هٽي.
3- خاوند ڪين ڳڻي4، اوڳڻ هن اڻاس جا،
گهيءَ کي کڻي5، برد سڃاڻو پنهنجو،
4 آهن اگم اپار راهان6 رام ملڻ جون.
2- سامي صاحب هيڪي عام صوفيانه خيال يا خاص ويدانتي اصول پنهنجي ڪلام ۾ ڪم آندا آهن، تن ۾ سنسڪرت لفظ ۽ هندو ڌرم جا محاورا تمام گهڻي انداز ۾ ڪم آندا اٿس، جن جو نمونو مضمون وارن مثال طور ڏنل سلوڪن ۾ پيش ٿيل آهي، تنهن هوندي بہ نج عربي ۽ فارسي لفظن جي بہ سامي صاحب جي ڪلام ۾ ڪا کوٽ ڪانهي. مثال:
محبتي مطلب، ڪنهن سان رکن ڪينڪي،
رهي جنجي روح ۾ راتيان ڏينهان رب،
ڳالهيون ڪن ”عرش“ جون ”عجائب عجب“؛
توڙي لائي ”لقب“، ته بہ ”مست“ رهن مهران ۾.
ازانسواءِ ڪامل، ملڪ، مالڪ، ثابوت، سبق، حافظ، احمق، اشارو، طبق، عين عشق، ورق، واقف، مرشد، مريد ۽ خاص وغيره عربي لفظ بہ سامي صاحب جي ڪلام ۾ ڪم آيل آهن.
3- ڪيترا عربي ۽ فارسي لفظ بہ سامي صاحب اهڙن غلط اچارن ۾ بہ ڪم آندا آهن، جهڙا غلط اچارن ۾ اڻ پڙهيل هندو ماڻهو عام طرح اهي ڪم آڻيندا آهن. سامي صاحب ”غلط العام صحيح“ جي غلط تلفظ ۾ ڪم آندا آهن. يا قافيه ۽ تجنيس حرفي جي پورائي لاءِ اهڙا غلط تلفظ يا اچار ڪم آندا اٿس. ڪي مثال ڏجن ٿا:
1- ”کوجي1 “ لڌو ”کوج2“ پرچي پريم نگر جو،
ٻڌائين ”ٻانڀڻ“چوي تنهن ۾ سهنج ”سروج3،“
هردي منجهه ”هروج4“دوستن ڪري دوست جو.
(شلوڪ 367)
2- مينائون محبوب جي سامي سڀ ”رجا5“
کوڙي ”کاموشي6“ ۾ ويٺا ڌيان ڌجا،
ملي ڪن ”مجا7“، سنہ سڌ سروپ سان.
(شلوڪ 504)
4- ڪٿي ڪٿي سامي صاحب اهڙي صاف ۽ سٺي سنڌي بہ ڪم آندي آهي، جهڙي شاه ڀٽائي صاحب جي ڪلام ۾ ڪم آيل آهي.
1- جنهن کي نينهن نرم، موڙي ڪيو مرم سان،
مٽيو تنهن جي من مان ڀولائو ڀرم،
ليءَ ڏٺائيون لک ۾”سامي“ سڀ عالم،
دوس ورائي دم، خالي کڻي ڪونڪو.
2- اٿئي مهانگو، ”سامي“ سودو پريم جو.
جي توکي خواهش خريد جي ته سٽ سر هو سانگهو
پرچي پاءِ ڳچيءَ ۾ گلا جو گانگهو.
لنگهي پؤ لانگهو، ته مطلب ٿيئي من جو.
3- اکين منجهه اوطاق، آهي يار مجيب جي،
سدا پسن سڪ سان محبتي مشتاق،
جي جيئندي ٿيا جڳ کون، ”ٻانڀڻ“ چئي بي باڪ
خلوتين جي خاڪ، لائي ويٺا لعل ٿي.

عبارت:
عبارت جو سينگار ۽ فصاحت بلاغت جي اسباب بہ نسبت سامي صاحب جو ڪلام بلڪل عمدو آهي. رواجي پهاڪا شاه ڀٽائي صاحب جي ڪلام ۾ جيتري قدر سمايل آهن، اوتري قدر سنڌ جي ٻئي ڪنهن بہ شاعر جي ڪلام ۾ نہ آهن، باقي سهڻا سهڻا ۽ روزمره جي گفتگو ۾ ڪم ايندڙ ”اصطلاح“ سامي صاحب جي ڪلام ۾ بيشمار آهن. ”تشبيهون“ ۽ ”استعارا“ بہ بلڪل عجيب عجيب ۽ دلچسپ ڪم آيل آهن. لفظ ۽ معنوي صنعتن جو خاصو انداز سامي صاحب جي ڪلام ۾ سمايل آهن. اسين هت نموني خاطر ٿورا مثال پيش ڪريون ٿا:-
1- جنهن کي ”پريم پٽي“سامي ”پاڙهي“ ست گروءَ،
ويٺو ”کيپ کٽي“، سچ، وسنئن جي وچ ۾.
2- تنهنجي مهر ميان سان ”لنءَ لنءَ“ سڀ ٺاري“،
”تار منجهان تاري، ڏيئي هٿ همت جا.
3- ”ٻانڀڻ جنهن ”ٻڌو“ لنو سان ”لڪ“ ڇل ڪري،
ڳڻي ڪين اندر ۾. ”ڪوسو“ ۽ ”ٿڌو“؛
4- سياڻن سجاڳن جا ڏسي ”نيڻ ٺريا“؛
5- ”سامي اڻ گهريو“نت ”گهاٽ گهڙي“ آڪاس ۾.
(1) ”پريم پٽي پاڙهڻ“ = عشق جي ڏات بخشڻ (2) کيپ کٽڻ = سوڀارو ٿيئڻ (3) لنءَ لنءَ ٺارڻ = تمام خوش ڪرڻ (4) تار منجهان تارڻ = سخت ڏک کان ڇڏائڻ (5) همت جا هٿ ڏيڻ = همتائڻ (6) لڪ (سندرو) ڇڪي ٻڌڻ = تيار ٿيئڻ (7) ڪوسو ٿڌو نہ ڳڻڻ = ڏک ۽ سک جو خيال نہ ڪرڻ (8) نيڻ ٺرڻ = دل تمام خوش ٿيئڻ (9) اڻ گهڙيا گهاٽ گهرڻ = بيهودا ويچار ڪرڻ.

تشبيهون:
1- رهن منجهه جهان سدا اليپ ”ڪنول جان“
”ڪنول“ يا ڪوڻيءَ جو گل تار پاڻيءَ واري ڍنڍ ۾ ٿيندو آهي. ڍنڍ جي پاڻيءَ ۾ ڪيترو بہ چاڙهو ٿيندو، ته بہ ڪنول گل پاڻيءَ کان ”اليپ“ مٿڀرو بيٺل نظر ايندو آهي. خداشناس انسان دنيا جي ڪيڏي بہ گهمسان ۾ هوندا، ته بہ دنيا جي خرابين کان هو ائين اليپ رهندا، جيئن ڪنول گل تار پاڻيءَ ۾ هوندي بہ پاڻيءَ کان الڳ رهي ٿو.
سامي صاحب اها نج ديسي ۽ عمدي تشبيهه ڪم آندي آهي.
2- ساڌو سنگ ويو، وديا سنسو جيءَ جو،
جئن ”رنگيءَ ڪيٽ“ کي جوڙي ”ڀڙنگ“ ڪيو، چئبو آهي، سا گهرن جي ڀتين جا ڇتين ۾ مٽيءَ جو گهر ٺاهيندي آهي ۽ ”ڪيٽ“ (ڪنئون) آڻي ان عجيب گهر ۾ وجهندي آهي. ڪجهه وقت اهو ”ڪيٽ“ (ڪنئون) گهونگهڻي جي پرورش هيٺ رهڻ کان پوءِ فطرتي طرح چيلاٽو بڻجي، انهيءَ ننڍڙي گهر مان اڏامي نڪرندو آهي. ساڌوءَ جي سنگت جي اثر ڪري چيلي (مريد) جي اندر مان اوديا (جهالت) جو اجايو خيال مٽجي وڃي ٿو ۽ هو بہ ساڌو بڻجي پوي ٿو. انهيءَ تبديل کي ڀڙنگي جي پرورش ڪيٽ جي حالت ۾ تبديل ٿيئڻ جي تشبيهه ڏني وئي آهي، جا نج ديسي ۽ اعلى درجي جي فطرتي تشبيهه آهي.
پنهنجي پوک سنڀار، پراڻي ”پيهي“ تي چڙهي،
”کميا کانڀاڻي“ سان ڪڍي ڪلپت جهار،
ڏيئي واڙ ويساه جي، تن سامي ڀرم نروار،
تان کڻي بيحد ٻار انڀئي کٽ ”انجا“ جو.
(ش 116)

”سلوڪ يا جڳت“ (فقيري حالت) کي ”پوک“ ”من يا دل“ کي ”پراڻو پيهو“ ۽ ”نجات يا مڪتي“ کي ”اناج“ سڏيو ويو آهي، اهي ٽيئي عمدا استعارا آهن. ”پراڻي پيهي تي چڙهڻ“ جي معنى ڪنايه طرح آهي ”من“ کي مطيع ڪرڻ.
”کميا“ (حلم) کي کانڀاڻيءَ“ سان ”ڪلپت“ (اجايا خيال) ”جهار“ (پوک زيان ڪندڙ پکين) سان ۽ ويساه (يقين)“ کي ”واڙ (لوڙهي) سان تشبيهه ڏنل آهي.