سنڌ جي مختصر تاريخ/سبق تيرھون
عيسوي چوڏھين صديءَ جي وچ ڌاري سمن جو پھريون سردار، جو سنڌ جي گاديءَ تي ويٺو، سو ڄام اُنڙ پٽ بابيني جو ھو. انھيءَ سگهو ئي زور وٺي ڪاھ ڪري سيوھڻ ورتي ۽ دھليءَ جي بادشاھ جي نائب کي ماري ڇڏيائين. پوءِ اچي شراب خوري ۽ عيش عشرت کي لڳو ۽ ملڪ ۾ دنگا فساد ٿيا، جن ۾ کيس ماري ڇڏيائون ۽ سندس ڀاءُ جوڻي کي گاديءَ تي وھاريائون. اُنڙ جو راڄ ساڍا ٽي ورھه ھليو.
ڄام جوڻي به ڪاھ ڪري بکر ورتو، جو ترڪن جي ھٿ ۾ ھو. انھيءَ ڪري دھليءَ جي بادشاھ سلطان علاؤالدين سنڌ تي وڏو لشڪر موڪليو، پر انھن جي اچڻ کان اڳي ئي جوڻو تيرھن ورھين جي راڄ کان پوءِ مري ويو ۽ سندس ڀائٽيو تماچي پٽ اُنڙ جو ڄام ٿيو. سلطان جي لشڪر اچڻ ئي سان بکر ورتو ۽ پوءِ سيوھڻ به اچي ورتائين ۽ ڄام تماچيءَ کي سندس ساري ڪٽنب سميت قيد ڪري دھليءَ وٺي ويو. پندرھن ورھين کان پوءِ جڏھن ڄام تماچي مُئو تڏھن سندس پٽ خيرالدين کي سنڌ جو حاڪم ڪري موڪليائين. ھي ڏاڍو انصاف وارو حاڪم ھو. سندس مرڻ تي سندس پٽ بابيدو ڄام جي ڏينھن ۾ سلطان فيروز شاھ گجرات فتح ڪري سنڌ ۾ آيو. ڄام سامھون ٿيس. سلطان پھرين ھٽي ويو، پر پوءِ وڏو لشڪر آڻي ڄام بابيني کي قيد ڪري دھلي وٺي ويو. ڪن ڏينھن کان پوءِ ڄامَ سلطان کي اھڙو خوش ڪيو جو ھن وري سنڌ ڏي موڪليس. ٻارھن ورھيه راڄ ڪري ڄام بابينو مئو ۽ سندس ڀاءُ تماچي ڄام ٿيو، جنھن تيرھن ورھه چڱو راڄ ڪيو، پوءِ سندس پٽ صلاح الدين يارهن ورهه راڄ ڪيو، جنھن جي مئي کان پوءِ انھيءَ جو پٽ نظام الدين ڄام ٿيو.
انھن کان پوءِ ست ڄام ٻيا به ٿيا، پر مشھور ڪين آھن. انھن کان پوءِ جو ٻيو ڄام نظام الدين ٿيو اھو تاريخ ۾ مشھور آھي. انھيءَ کي اڪثر ڄام نندو ڪري سڏيندا آھن. انھيءَ جو راڄ عيسوي پندرھين صديءَ جي وچ ڌاري ھو. ھو تمام پڙھيل ۽ علم دوست ۽ انصاف پسند ماڻھو ھو. ملڪ کي تمام چڱو سڌاريائين. ھن 48 ورھيه راڄ ڪيو. ھن جي پڇاڙيءَ وارن ڏينھن ۾ مغلن جو لشڪر مرزا شاھ بيگ ارغون جي ھٿ ھيٺ قندھار مان ڪاھي چانڊڪي پرڳڻي ۾ آيو يعني لاڙڪاڻي واري ڀاڱي ۾. پر ڄام نندي وڏو لشڪر دريا خان سردار جي ھٿ ھيٺ اوڏي روانو ڪيو، جنھن مغلن کي شڪست ڏئي ڀڄائي ڪڍيو. ھن ڄام پنھنجو گاديءَ جو ھنڌ ساموئي مان ڪڍي ٺٽي ۾ ڪيو، جو پاڻ ٻڌايائين.