قديم سنڌ/باب پنجون
آريه لوڪ ڪٿان آيا؟ رگ ويد ۾ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگين لڳڻ جو گهڻو ئي ذڪر آهي. انهيءَ مان يوروپي عالمن اهو انومان ڪڍيو ته آريه لوڪ ڪٿان ٻاهران آيا هئا، جنهنڪري ملڪ هٿ ڪرڻ لاءِ کين اڻ آرين سان جنگيون جوٽڻون پيون هيون. اهي ڪٿان آيا، سو پتو هندن جي ڪنهن به ڌرمي پستڪ مان ڪونه ٿي پين. پوءِ ٻولين جون کوجنائون ۽ ٻيون کوجنائون ڪري علحدا علحدا رايا ظاهر ڪيائون، جن مان مکيه هيءُ هو ته آريه اصل وچ ايشيا کان آيا هئا، مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي ته اهو وچ ايشيا وارو نظريو پوءِ جرمنيءَ جي پروفيسر پينڪا ۽ ٻين غلط ٺهرايو ۽ آرين جو اصلوڪو ماڳ اُتر قطب ڄاڻايائين. پروفيسر راهز به پنهنجن”هبرت ليڪچرس“ ۾ قديم ڪليڪٽڪ قومن جي ڏند ڪٿائن مان ثابتيون ڏيئي، ائين ئي ڄاڻايو. وچ ايشيا واري نظرئي کي پڇاڙيءَ وارو ڌڪ لوڪمانيه بال گنگا ڌر تلڪ هنيو، جنهن هندن جي ويدن، اتهاسن ۽ پراڻن مان، بلڪه پارسين جي ”زنداوستا“ مان ڪيترائي حوالا ڏيئي، پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايو ته آڳاٽا آريه لوڪ ”ميرو پربت تي رهندا هئا، جو سئبيريا جي اُتر قطب طرف هو (صفحو 17). *
لوڪمانيه تلڪ پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم ۾ ويدڪ ساهت مان جيڪي حوالا ڏنا آهن، تن سان گڏ ڪي ڏند ڪٿائون به ويدڪ ساهت مان ڪڍي، پنهنجي ٽيڪا ٽپڻيءَ (تشريح) سان ڏنيون اٿس. انهن ڏند ڪٿائن مان هڪڙا شايد هڪڙو ۽ ٻيا ٻيو مطلب ڪڍن جنهنڪري سندس لکيل سڀني ڳالهين سان شايد ڪي شامل راءِ نه به ٿين. انهيءَ سبب ڏند ڪٿائن ۽ انهن جي سمجهاڻين جون ڳالهيون ڇڏي، اسان کي رڳو هيءَ ڳالهه ڳڻڻي آهي ته هن هيڏي ساري ڪتاب لکڻ ۾ سندس مکيه مراد ڪهڙي هئي؟ سندس ڪتاب منجهان ئي ظاهر آهي ته کيس رڳو ايترو ثابت ڪرڻو هو ته ”آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ ميرو پربت تي هو، جو اتر قطب ڏي هو، ۽ اها ڳالهه جا ريدڪ ساهت، اتهاسن ۽ پراڻن مان ظاهر آهي سا سچي آهي.“
ويجهڙائيءَ ۾ مسٽر پارجيٽر، ڪلڪتي هاءِ ڪورٽ جي جج پنهنجي روٰءِ سوءِ هندن جي پراڻن مان تاريخي احوال سوڌي ڪڍيا آهن. هن صاحب به ائين ئي ڄاڻايو آهي ته قديم آريه لوڪ اصل هندستان جا رهاڪو ڪونه هئا، پر وچ هماليه وارن ڏيهن جي واٽ وٺي هندستان ۾ آيا هئا.*
هن وقت اسان جن ڪيترن ڏيهي عالمن جو به اهو ئي رايو آهي ته سڀ قديم آريه لوڪ جيڪڏهن ميرو پربت تي نه رهندا هئا، ته به منجهائن گهڻا اتي جا رهاڪو هئا. لوڪمانيه تلڪ رگ ويد مان جيڪي حوالا ڏنا آهن. تن تي به ويچار ڪري، اسان جن ڪيترن ويدڪ عالمن ظاهر ڪيو آهي ته رگ ويد جون ڪي ڪي رچنائون برابر انهيءَ وقت جون آهن، جنهن وقت سڀ قديم آريه لوڪ يا منجهائن گهڻا اتر قطب طرف ميرو پربت تي رهندا هئا. اهڙيءَ حالت ۾ ضرور آهي ته هتي اول اتر قطب ۽ ميرو پربت جومختصر ذڪر ڪجي، ته پڙهندڙن کي سڄي ڳالهه سولي ٿئي.
آرڪٽڪ ريجن يا اتر قطب جو ذڪر: هن وقت اتر قطب ۾ گهڻي برف هئڻ سب ڪوبه ساهوارو اُتي رهي نه ٿو سگهي، پر جيالاجيڪل کاتي وارن کي کوجنائن ڪرڻ سان يقين ٿيو آهي ته برف پوندي به ڪو اهڙو وچولو زمانو (Inter-glacial Period) هو، جنهن ۾ اتي ڪن هنڌ ماڻهو با فرحت رهي سگهيا ٿي.**
هن قسم جون ثابتيون پروفيسر گيڪي (Prof. Geikie) ۽ ٻين ڀوڻ _ وگيان جي ڪتابن مان ڏيئي، پوءِ آرڪٽڪ ريجن جو جيڪو احوال لوڪمانيه ڏنو آهي، سو مختصر طرح هن ريت آهي:
اتر قطب ڏي وڃبو، ته پهرين هيءَ ڳالهه ڌيان ڇڪائيندي ته سج ۽ ٻيا گرهه نڪي اڀرندي کان اڀرن ٿا، نڪي الهندي ڏي لهن ٿا؛ پر سڄو آڪاش منڊل ائين پيو گولائيءَ ۾ ڦري، جيئن ڪو ماڻهو کليل ڌوپ ڇٽي پنهنجي مٿان پيو ڦيرائي. اهو ڦيرو الهندي کان شروع ٿئي ٿو ۽ اڀرندي ڏي پورو ٿئي ٿو. هر هڪ ڦيرو چوويهه ڪلاڪن ۾ پورو ٿئي ٿو. ائين هڪ سؤ اسي ڦيرا پورا ٿين يعني ڇهه مهينا گذرن، ته پوءِ سج ائين اڀرندو نظر ايندو آهي، جو ڄڻ ته ڏکڻ طرف کان اڀري ٿو ۽ اتر ڏي چڙهندو وڃي ٿو. وري جڏهن سورج ڏکڻائڻ ٿيندو آهي يعني ڏکڻ طرف ڏي ويندو، تڏهن تارا ٽمڪندا نظر ايندا آهن. انهيءَ ريت اُتي ڇهه مهينا ڏينهن ته ڇهه مهينا رات! مطلب ته ٿلهي ليکي سڄي سال ۾ ڏينهن رڳو هڪڙو ٿيندو آهي، جو ڇهه مهينا ساندهه هلندو آهي، ۽ رات به ڇهن مهينن جي يڪي ٿيندي آهي، ايترو آهي ته اها يڪي ڇهه مهينن جي رات سمورو وقت ڪاري ٻاٽ لائي ڪانه بيٺي هوندي آهي. صبح ۽ سانجهيءَ جي شفق جو به سوجهرو ٿئي ٿو. اها شفق به ڪنڀر جي چڪ وانگر ڦرندي وتي، ۽ هرهڪ ڦيرو چوويهه ڪلاڪن ۾ پورو ڪندي وتي. ڇهن مهينن جي رات کانپوءِ پرڀات ٿيڻ شروع ٿيندي آهي، ته اول ٿورڙي روشني ٿيندي آهي، ۽ ٽمڪندڙ تارن مان ٿورا ٿورا غائب ٿيڻ لڳندا آهن. پوءِ لالاڻ وڌندي ويندي آهي، ته رفته رفته سڀ تارا گم ٿي ويندا آهن، ۽ پوءِ پرهه باکون ڪڍندي آهي.*
ڊاڪٽر وارن ۽ ٻين عالمن جي ڪتابن مان حوالا ڏيئي، لوڪمانيه تلڪ ڄاڻايو آهي، ته هر ڪنهن سال، 29 جنوريءَ جي، پرڀات ٿيڻ شروع ٿيندي آهي، ۽ ستيتاليهه ڏينهن ساندهه پرڀات جي لالاڻ ڏسڻ ۾ ايندي آهي؛ تنهن کانپوءِ سج اُڀرندي (ڦرندو) نظر ايندو آهي. سج هڪ واريءَ نڪرندو آهي، ته هڪ سؤ چورانوي ڏينهن ساندهه بيٺو هوندو آهي. هر ڪنهن سال 25 سيپٽمبر جي سج لهندو آهي، ته به نماشام واري شفق اٺيتاليهه ڏينهن ساندهه لقاءُ لڳائي بيٺي هوندي آهي، يعني 13 نومبر کان وٺي رات ٿيندي آهي. مطلب ته ورهيه جي 365 ڏينهن مان ستيتاليهه ڏينهن پرڀات، هڪ سؤ چورانوي ڏينهن سج جو سوجهرو، اَٺيتاليهه ڏينهن نماشام جي شفق ۽ ڇاهتر ڏينهن رات ٿيندي آهي. وقتي، رات جي اوندهه ڇاهتر بدران فقط سٺ ڏينهن هلندي آهي. اهو تفاوت اُتي جي وايو منڊل ۽ ٻين سببن ڪري ٿيندو آهي. اهي ڪن يوروپين جا اکين ڏٺا احوال آهن، جي لوڪمانيه سندن لکيل ڪتابن مان ڪڍي، پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايا آهن.
ڌرمي پستڪن مان حوالا: آڳاٽا آريا لوڪ اصل آرڪٽڪ ريجن ۾ رهندا هئا، تنهن بابت لوڪمانيه تلڪ جيڪو ”آرڪٽڪ هوم“ لکيوآهي، تنهن ۾ پنج سو صفحا (ڊيمي سائز) آهن. سڄوئي ڪتاب ثابتين، ڏند ڪٿائن ۽ انهن جي سمجهاڻين سان ڀريل آهي؛ پر هتي رڳو ڪي ٿورا مکيه ٽڪر ڏجن ٿا:
يجر ويد جي پٺيان جيڪو تئترييه براهمڻ گرنٿ ڏنل آهي، تنهن ۾ ڄاڻايل آهي ته ”رواجي انسانن جو هڪ ورهيه ديوتائن جي هڪ ڏينهن جي برابر آهي“ (تئترييه براهمڻ 1،22،9،3) اهي ساڳيا لفظ منو سمرتي جي اڌ ياءُ پهرئين، شلوڪ 67 ۾ به لکيل آهن.*
مهاڀارت جي ون پرو (اڌياءُ 163 ۽ 164) ۾ لکيل آهي ته پانڊون جو وچون ڀاءُ ارجن ميرو پربت ڏي ويو هو. اُتي جا جيڪي اکين ڏٺا احوال ڏنا اٿس، تن ۾ چيو اٿس ته ”ميرو پربت ڏي سج ۽ چنڊ الهندي کان اڀرندي ڏي پردڪشڻا ڪندا آهن يعني ڦرندا وتندا آهن.“ انهيءَ کانپوءِ چيو اٿس ته ”ميرو پربت جو تجلو رات جي اوندهه تي ايترو غالب پوندو آهي، جو رات به ڏينهن جهڙي پيئي لڳندي آهي“. وڌيڪ هيئن به چيو اٿس ته ”اُتي ڏينهن ۽ رات جي رهاڪن لاءِ هڪ ورهيه جي برابر آهن“. هي ساڳيون ڳالهيون هندن جي پراڻڻ ۾ به لکيل آهن.
ڀاسڪر آچاريه جي ”سؤريه سڌانت“ (67,12) ۾ به لکيل آهي ته ”ميرو پربت ڏي ديوتائن کي سج رڳو هڪ ڀيرو اڀرندو ڏسڻ ۾ ايندو آهي، جڏهن سج پنهنجو اڌ ڦيرو مکيه راس کان وٺي شروع ڪندو آهي.“
پارسين جي ديني ڪتاب ۾ به اهڙيون ڳالهيون لکيل آهن. مثلاً وينيداد جي فرد گرد ٻئي ۾ پارسين جو اصلوڪي بهشت جهڙي ماڳ ”ائرين وئنجو“ يعني اهو هنڌ جتي آرين جو ٻج يا بنياد پيدا ٿيو (The nursery or place of origin of the Aryans) بابت لکيل آهي ته ”اتي تارا، چنڊ ۽ سج ورهيه ۾ هڪ ڀيرو اُڀرن ۽ لهن ٿا، ۽ جيڪو ورهيه آهي، سو اُتي هڪ ڏينهن رات ڪري ليکين ٿا“. هندن ۽ پارسين جي ڌرمي پستڪن ۾ لکيل آهي سڀ ڳالهيون آرڪٽڪ ريجن کان سواءِ ٻئي ڪنهن به هنڌ سان لاڳو ٿي نٿيون سگهن، تنهنڪري هتي وڌيڪ حوالن ڏيڻ جي ضرورت ئي ڪانهي.
هندستان جي تاريخ پهريائين پهريائين آنربل مائونٽ سٽيوئرٽ ايلفنسٽن تيار ڪئي هئي، جا پهريون گهمرو 1841ع ۾ ڇپجي پڌري ٿي هئي. ان وقت ئي ڪن يوروپي عالمن ائين پئي سمجهيو ته پراڻن ۾ جنهن کي ميرو پربت سڏيو اٿن، سو اتر قطب آهي؛ ته به عام رايو اهو هو، ته پراڻن جي رچيندڙن کي دنيا جي جاگرافيءَ جي سڌ هئي ڪانه، ۽ نه رڳو پنهنجي خيال جي گهوڙي کي ڊوڙايو هئائون. ايلفنسٽن صاحب ۽ ٻين اهائي راءِ ظاهر ڪئي ته خود ڪيترن هندن جي دلين تي به اهو اثر ويهي ويو ته ”ميرو“ هڪ خيالي پربت آهي. پروفيسر آپٽي واري سنسڪرت ڊڪشنري ڏسن ته ان ۾ به ائين لکيل آهي. پهريون ئي عالم لوڪمانيه تلڪ هو، جنهن اها غلط فهمي دور ڪئي. هاڻ اسان جا ڪيترا ڏيهي عالم ائين وسهن ٿا ته رگ وي جون ڪي رچنائون برابر انهيءَ وقت جون آهن، جنهن وقت سڀ آريه لوڪ، يا منجهائن گهڻا، ميرو پربت ڏي رهندا هئا. *
هڪ مکيه ڳالهه جا لوڪمانيه تلڪ جي ڪتاب ۾ لکيل ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي، سا هيءَ آهي ته ميرو پربت جو نالو نه رڳو هندن جي ڌرمي پستڪن ۾ پر يونانين جي ڏند ڪٿائن ۾ به ڄاڻايل آهي. يوناني لوڪ ائين وسهندا آهن ته سندن ديوتا ”دئونيسوس“، جو ونسپتي يا نباتيات جو ديوتا آهي، سو ڄائو ئي ميرو پربت تي هو. هيءَ ڳالهه 1784ع ۾ سر وليم جونس ڄاڻائي هئي. انهيءَ وقت، بلڪ اِنهيءَ کان سو کن ورهيه پوءِ به ڪيترن عالمن ائين پئي سمجهيو ته ”ميرو“ هڪ خيالي پربت جو نالو آهي، تنهنڪري شايد سر وليم جونس جي ڄاڻايل هن ڳالهه جي ڪنهن به عالم اُپٽار نه ڪئي آهي؛ پر مصنف جي خيال موجب هيءَ هڪ تمام مکيه ڳالهه آهي، جو ڄاڻائي ٿي ته آڳاٽن هندن جي ابن ڏاڏن سان قديم يوناني لوڪن جا ابا ڏاڏا به ميرو پربت تي رهندا هئا. يوناني لوڪ پاڻ چوندا آهن ته اسين ”دئونيسوس ۽ ٻين ديوتائن جو اولاد آهيون. جنهن صورت ۾ سندس دئينيسوس ديوتا ڄائو ئي ميرو پربت تي هو، تنهن صورت ۾ اڻ پڇيو ائين چئبو ته قديم يونانين جو به اصلوڪو ماڳ ميرو پربت هو. دئونيسوس ديوتا بابت يوناني لوڪ ائين به چوندا آهن ته هو ”زيئوس“ (Zeus) ”ديوس پتر“ (The Sky-Father) جو پٽ هو ۽ پرٿوي سندس ماتا (ماءُ) هئي. رگ ويد ۾ به آڳاٽن آرين آڪاس ۽ ڌرتيءَ کي ابو امان سڏيو آهي (ڏسو صفحو 4)
هينئر جڏهن لکيل ثابتيون کلي ظاهر ٿيون آهن، ۽ پروفيسر پنيڪا، ڊاڪٽر وارن ۽ پروفيسر راهز پنهنجي پنهنجي روءِ سوءِ کوجنائون ڪري، هڪڙو ئي رايو ظهار ڪيو آهي ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ اتر قطب طرف هو، ۽ لوڪمانيه تلڪ به هندن ۽ پارسين جي ڌرمي پستڪن مان حوالا ڏيئي، اتر قطب وارو نظريو سچو ثابت ڪيوآهي، ۽ ميرو پربت جو نالو هندن جي ڌرمي پستڪن ۽ يونانين جي ڏند ڪٿاکن ۾ لکيل به آهي؛ تڏهن وچ ايشيا وارو نظريو، جو رڳو ٻولين مان ڪڍيل انومان تي ٻڌل هو، سو سورهن ئي آنا غلط ليکبو. لکيل ثابتين هوندي انومانن تي لڳڻ ئي عبث آهي، تنهنڪري اسان پنهنجي سر اتر قطب وارو نظريو قبول ڪيو آهي. انهيءَ لاءِ مکيه سبب هيءُ به آهي، ته خود اسان جي ٻوليءَ ۾ هڪ اهڙي ڳالهه آهي، جا اسان کي اتر قطب واري نظريي قبول ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي. اها ڳالهه هتي کولي ٻڌائجي ٿي.*
ٻوليءَ جي ثابتي: چئني ڏسين تي جيڪي نالا رکيل آهن، سي ”نظام شمسي“(Solar System) جا لفظ آهن، جن جا ”اتر“ ۽ ”ڏکڻ“ ڪنهن نهايت قديم زماني جا لفظ آهن، جن خاص طرح ڌيان لهڻو.
”اُتر“ معنيٰ مٿيون پاسو شمال (North)؛ پر اصل ۾ هيءُ لفظ صفت آهي ۽ معنيٰ اٿس ”مٿيون، مٿاهون يا ٻين کان مٿي“. سنسڪرت ۾ ”اُد“ معنيٰ ”مٿي“ (High)، ”اُتر“ (اُد+ تر) معنيٰ ”ٻين کان مٿي“ 'Higher' ۽ ”اُتم“ (اُد+تم) معنيٰ سڀني کان مٿي 'Highest' اڄ به سنڌيءَ ۾ اهو لفظ صفت ڪري پيا ڪم آڻيون – جهڙوڪ چئون ته ”هو ٻئي ڄڻا بيوقوف آهن- هڪ ٻئي کان اُتر“: هتي ”اُتر“ معنيٰ ”وڌيڪ“ (مٿي).
* "The works of German scholars like Rosche and Penka freely challenged the Asiatic theory regarding the original home of the Aryan race and it is now generally recognized that we must now give up that theory, and seek for the original home of the Aryans somewhere in the further north," Sjt. B.G. Tailak: The Arctic Home in the Vedas. P.4.
* F.E Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition. P.297.
** The geological evidence is complete as the existence of a genial climate in Tertiary times as far north as present land extends. And of a climate, less severe than that of today in the Quaternary period Encycl: Britt: article "Polar Regions."
* To such a man (stationed at the North Pole) the sun going into the northern hemisphere in his annual course will appear as coming up from the South, and he will express the idea by saying that 'the sun has risen in the south,' however strange the expression may seem to us," B: G Tilak: The Artic Home in the Vedas p.46:
* پهريون انگ ڪانڊ، ٻيو پر پاٺڪ، ٽيون انو واڪ ۽ چوٿون ورگ لاءِ ڪم آندو ويو آهي. (مصنف)
* Some consider Mount Meru as the 'North Pole.' Elphinstone's History of India (1841) vol, 1, p.252.
* "Meros is said by the Greeks to have been a mountain of India on which their Diomysos was born, and that Mero generally means the North Pole in Indian geography." Sir William Jones: the Gods of Greece, Italy and India, P. 28 (Written in 1784 and since revised).
”اُتر“ لفظ جڏهن اسم ڪري ڪم آڻجي ٿو، تڏهن به پنهنجي بنيادي معنيٰ ”مٿ“ جي ظاهر ڪري ٿو. مثلاً ”پرشن ۽ اُتر“ معنيٰ ”سوال ۽ جواب“. هتي ”اُتر“ جي اکري معنيٰ آهي ”جيڪي مٿان ڏجي“ (سوال جي جواب ۾). هڪڙي شيءِ مٽائي ٻي شي وٺبي آهي ته وقتي ڪجهه رقم مٿان ڏيڻي پوندي آهي، جنهن کي به ”اُتر“ چئبو آهي. هتي به ”اُتر“ معني“ جيڪي مٿان ڏجي“ (مٽ سٽ ۾). هاڻ سوال آهي ته ”اُتر“ لفظ، جو اصل ۾ صفت آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”مٿاهون يا ٻين کان مٿي“، تنهن جي معنيٰ ”شمال“ (North) ڪهڙي حساب ٿي؟ هن باري ۾ هيءَ ڳالهه به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته هن وقت ”اُتر“ جو ضد چئون ”ڏکڻ“ (South)؛ پر اصل ۾ ائين آهي ئي ڪين. سنسڪرت ۾ ”اُتر“ معنيٰ مٿيون يا مٿاهون“، ۽ ان جو ضد آهي ”آڌر“ معنيٰ هيٺيون يا هيٺاهون“،: سنسڪرت ۾ ”اُتر“ جو ضد ”پورب“ به آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”اڳيون“، مثلاً ڪنهن عملدار جي جاءِ تي ٻيو ڪو عملدار مقرر ٿي ايندو ته اهو سڏبو ”اُتر اڌڪاري“ (Successor) يعني جو مٿان اچي ٿو، ۽ اڳيون عملدار سڏبو ”پورب“ اڌڪاري“ (Predecessor). هن حالت ۾ ”اُتر“ جو ضد آهي ”پورب“. هاڻ ته هيڪاري ظاهر آهي ته اصل ۾ ”اُتر“ جو ضد ”ڏکڻ“ آهي ئي ڪونه. پوءِ تڏهن هاڻوڪو رواج ڪيئن پيو؟ وري ڏسو ته خود ”ڏکڻ“ لفظ پاڻ بابت ڇا ٿو چوي؟
سنڌي لفظ ”ڏکڻ“ اصل ۾ سنسڪرت لفظ ”دڪشڻ“، ۽ معنيٰ اٿس ”ساڄو“(Right)، سنسڪرت ۾ ان جو ضد آهي. ”وام“، جنهن جو اچار هنديءَ ۽ هندستانيءَ ۾ آهي ”بام، باوان، بانوان“ معنيٰ ”کٻو يا ڏائو“ (Left)، ”بائين هاٿ“ معنيٰ ”کٻي هٿ ڏي يا ڏائي پاسي“. سنسڪرت ۾ ”دڪشڻ“ ڏکڻ جي ٻي معنيٰ ”ڦڙت“ (Dexterous) به آهي. هاڻ هيءَ ڳالهه ڪو سمجهائي ته ”ڏکڻ“ جي معنيٰ ”جنوب“ (South) پوءِ ڪيئن ٿي، ۽ هن لفظ جي معنيٰ ۾ ايترو ڦيرو پيو ڪيئن؟ هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته ”اُتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ جي ظاهر سولا پيا ڀائنجن، سي سچ پچ ته سمجهڻ ئي ڏکيا آهن.
چئني ڏسين جي نالن جون اڳيون توڙي هاڻوڪيون معنائون سمجهڻ رڳو تڏهن سوليون ٿينديون، جڏهن فرض ڪبو ته آڳاٽن هندن ۽ يوناني لوڪن جا ابا ڏاڏا اصل ۾ ميرو پربت ڏي رهندا هئا، جيئن سندن ڌرمي پستڪن ۾ لکيل آهي. ميرو پربت اتر قطب ۾ هو، جتي اڄ تائين نئين ورهيه جي شروعات ۾ سج اڀرڻ مهل ائين ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڏکڻ کان اڀري ٿو؛ جنهنڪري ڏکڻ لفظ جي اصل معنيٰ ئي هئي ”اُڀرندو“. سنسڪرت ۾ ”دڪشڻ“ (ڏکڻ) جو ڌاتو يا بنياد آهي”دڪشڻ“، جنهن جي هڪڙي معنيٰ آهي ”اُڀرڻ“. سڄيءَ دنيا ۾ رڳو اتر قطب طرف سج ڏکڻ کان اڀرندو آهي، تنهنڪري چئبو ته ”ڏکڻ“ لفظ جڙيل ئي اُن وقت جو آهي جنهن وقت آڳاٽا آريا لوڪ اُتر ڏي رهندا هئا، ۽ جنهن پاسي کان اتي سج اڀرندو ڏٺائون، تنهن کي ڏکڻ چوندا هئا. اتر قطب ۾ سج ڏکڻ طرفان ڪنڀر جي چڪ وانگر ڦرندو ڦرندو مٿي چڙهندو وڃي ٿو، تنهنڪري ”اُتر“ معنيٰ ٿي ”مٿيون پاسو“(North) آڳاٽا لوڪ پوءِ اتر قطب ڇڏي هيٺ ڏکڻ (وچ ايشيا، ايران، هندستان) ڏي آيا، ۽ اتي سج سڌو اڀرندو کان اڀرندو ڏٺائون، ته انهيءَ طرف کي سڏيائون ”پورب“ يعني ”اڳيون پاسو“، يا اهو پاسو جتان سج اڀري ٿو، ۽ ان جو ضد ٿيو ”پڇم يعني ”پٺيون پاسو“، يا اهو پاسو جنهن ڏي سج لهي ٿو. اڀرندي ڏي منهن ڪري بيهبو ته سڄي هٿ وارو پاسو ”ڏکڻ“ جي پوءِ معنيٰ ٿي ”ساڄو“ يا ”ساڄي هٿ وارو پاسو“. ڪي ماڻهو ڏائي هٿ سان ڪم ڪن ٿا، پر عام طرح سڀڪو کائڻ پيئڻ جو توڙي ٻيو ڪم ساڄي هٿ سان ڪري ٿو، ۽ ائين ڦڙتائيءَ سان ڪم ڪري سگهجي ٿو. ڀائنجي ٿو ته انهيءَ سبب ”ڏکڻ“ جي معنيٰ ”ڦڙت“ به ٿي. ٻوليءَ مان ائين به سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته ميرو پربت ڇڏڻ کانپوءِ به يوروپي لوڪن جا ابا ڏاڏا ايشيا وارن آرين سان ڪجهه وقت لهه وچڙ ۾ هئا، ۽ انهيءَ وقت ”ڏکڻ“ لفظ جون اهي معنائون وٽن عام ٿي ويون هيون. اهو انومان هن ڳالهه مان ڪڍجي ٿو، جو لئٽن ۽ انگريزيءَ ۾ ”ڊيڪسٽرٽي“ (Dexterity) معنيٰ آهي ”ساڄو يا ساڄي هٿ وارو“ ۽ ”ڊيڪسٽرٽي“ (Dexterity) جي معنيٰ آهي ”ساڄو يا ساڄي هٿوارو“ ۽ ”ڊيڪسرٽي“ (Dexterity) جي به هڪڙي معنيٰ آهي ”ساڄڙائي“ (Right handedness) ۽ ٻي معنيٰ ڦڙتائي“. انهن لفظن جي منڍ ۾ جيڪو ”ڊيڪس“ (Dex) آهي، سو ساڳيو سنسڪرت لفظ ”ڊڪشن“ آهي، ۽ اهي ٻئي معنائون اٿس.
”ڏکڻ“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”اُڀرندو“، تنهن ڳالهه جو عام طرح گهڻن کي پتو ڪونه هو. لوڪمانيه تلڪ پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايو ته آڳاٽا لوڪ اصل ميرو پربت ڏي رهندا هئا، جو اتر قطب ڏي هو ۽ اتي سج ڏکڻ کان اڀرندو آهي، تنهن تان آگسٽ ۽ آڪٽوبر 1912ع واري ”ماڊرن رويو“ مخزن ۾ ليک پيا هئا، جن مان ٿورو ٽڪرو پڙهندڙن جي معلومات لاءِ هتي جنسي ڏجي ٿو، مطلب ته ٻوليءَ مان به اهائي ثابتي ملي ٿي ته چئني ڏسين جا نالا، خاص ڪري ”اتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ ٺهيل ئي ان وقت جا آهن، جنهن وقت آريه لوڪ ”آرڪٽڪ ريجن“ ۾ اتر قطب طرف) رهندا هئا. آرڪٽڪ ريجن ۾ ميرو پربت ڪهڙي هنڌ هو، ان بابت هندن جي پراڻڻ ۾ جيڪي لکيل آهي، سو هتي مختصر طرح ڄاڻائجي ٿو.*
ميروپربت جو ذڪر: هندن جي پراڻن پٽاندر ”سڄي دنيا ستن دويپن (ٻيٽن يا کنڊن) ۾ ورهايل آهي. انهن دويپن جا نالا: ڄمون دويپ، پلڪش دويپ، شالملي، ڪشن، ڪرونج، شاڪ ۽ پشڪر آهن. هر هڪ دويپ جي چوڌاري سمنڊ آهي، ۽ انهن ستن سمنڊن جي ڪري اهي ست دويپ هڪ ٻئي کان ڌار بيٺا آهن“ (وشنو پراڻ) مسٽر هربلاس سردا پنهنجي انگريزيءَ ۾ جوڙيل ڪتاب ”هندو سپيريرٽي“ جي صفحي 160 ۾ انهن دويپن جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته : (1) ڄمون دويپ-ايشيا (2) پلڪش-ڏکڻ آمريڪا (3) پشڪر-اتر آمريڪا (4) ڪرؤنچ - آفريڪا (5) شاڪ – يورپ (6) شالملي –آسٽريليا (7) ڪشن – اوشينيا.
سچ پچ ته پراڻن ۾ ڄاڻايل اهي دويپ هن وقت سڃاڻڻ ئي مشڪل اهن، جا ڳالهه خود مسٽر هربلاس سردا قبول ڪئي آهي، جنهنڪري چئبو ته مٿيان سڀ انومان آهن. انهيءَ ريت هيءُ به انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته ايشيا، يورپ آمريڪا ۽ گرينسلئنڊ جا اتر وارا پاسا، جي آرڪٽڪ سرڪل يا پولر ريجن ڏي آهن، تن جا، يا انهيءَ طرف جي ٻيٽن جا، اصل اهي نالا هئا. اهي سڀ سنسڪرت لفظ آهن، تنهن مان هيءَ ڳالهه به ظاهر آهي، ته اهي نالا رکيائي آريا لوڪ هئا، ۽ کين دنيا جي جاگرافيءَ جي قديم، زماني ۾ ئي سڌ هئي.
پراڻن پٽاندر مٿين ستن دويپن جو مرڪز ڄمون دويپ هو، جنهن جي وچ ۾ ”ميرو“ نالي هڪ نهايت اوچو پربت يا پهاڙ هو، ۽ اهو ”مها ميرو“ به سڏبو هو. اُن بابت هيئن به چيل آهي ته ”ميرو پربت سڄو سونو آهي ۽ پاسا هيرن ۽ جواهرن جا اٿس. ان جو تجلو اهڙو ٿئي ٿو، جو رات به ڏينهن وانگر روشن پيئي لڳندي آهي“ (وشنو پراڻ).
يوروپي عالمن پهريائين ائين پئي سمجهيو ته هيءَ هڪ خيالي پربت جو ذڪر آهي، پر هاڻ اُهي به قبول ڪن ٿا ته پراڻڻ ۾ تاريخي حقيقتون آهن. *
لوڪمانيه تلڪ جي خيال موجب اهو ”ائرورابورئيلس“ جي تجلي جو ذڪر آهي جو اُتر قطب ڏي ڏسڻ ۾ ايندو آهي، پر ڊاڪٽر انباش چندرداس جو چوڻ آهي ته اهو تجلو اتر قطب ڏي فقط ٿوري وقت لاءِ ڏسڻ ۾ ايندو آهي ۽ سانده ڪونه هوندو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ پڪ سان چئي نٿو سگهجي ته ميرو پربت ۾ سچ پچ سون ۽ هيرن جواهرن جون کاڻيون هيون، يا ڪو اتي تجلو ٿيندو هو جو اوندهه کي ڦيري روشنائي ڪندو هو. ممڪن آهي ته اهو ”سورج پٿر“ بابت اشارو آهي.*****
آگري جي قلعي ۾ مصنف هڪ خانو ڀت ۾ ٺهيل ڏٺو، جنهن جو منهن ٽپال جي دٻي وانگر هو. ٽپال جي دٻي ۾ خط پٽ وجهجن ٿا ته وڃي هيٺ پون ٿا، ۽ ٻاهران ڏسڻ ۾ نٿا اچن؛ پر آگري جي قلعي ۾ انهيءَ خاني ۾ اندر نهارجي ٿو ته تر ۾ جيڪا مٽي يا دز پيل آهي، سا به چٽيءَ ريت ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ۽ خاني جو ترو توڙي اندريان پاسا بکن پيا! انهيءَ خاني ۾ اندر ”سورج پٿر“ لڳل آهي، جنهن جي روشنائي ڪري خاني ۾ اندر اوندهه نٿي ٿئي. سورج پٿر جي رڳو ٿورڙي ٽڪري مان هيتري روشنائي ٿئي ٿي ته سڄو ميرو پربت يا ان جو ڳچ ڀاڱو جيڪڏهن سورج پٿر جو هو ته اهو ڪيتري روشنائي ڪندو هو، تنهن جو تصور هرڪو ڪري سگهجي ٿو. پراڻن جي رچيندڙن انهيءَ سبب ”ميرو پربت“ کي ”سمير پربت“ يعني چڱو يا سهڻو پربت سڏيو آهي ۽ ان جي تجليءَ جو اهو ذڪر ڪيو اٿن.
وشنو پراڻ ۾ لکيل آهي ته ”ڄمون دويپ جي وچ ۾ ميرو پربت جي چوٽيءَ تي، هڪ شهر ٻڌل آهي، جو پرٿويءَ تي سوڳ يا بهشت آهي ۽ اهو برهما جو لوڪ آهي. ڄمون دويپ خود نون ورشن ۾ ورهايل آهي، جن مان هڪڙو ڀارت ورش آهي، جو هماليه جبل جي ڏکڻ ڏي آهي ۽ خود هماليه جبل ميرو پربت جي ڏکڻ ڏي آهي. ڄمون دويپ جي ٻين حدن تي به جبل آهن.“ *
هي جاگرافيءَ جون ڳالهيون، جي وسنو پراڻ ۾ ڄاڻايل آهي، ۽ ٻين پراڻن توڙي مهاڀارت ۾ به انهن جو ذڪر آهي، تن سان گڏ هيءَ ڳالهه به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي، ته سڄي هندستان جي اتر ڏي هماليه جبل آهي؛ ۽ پراڻن پٽاندر هماليه جبل خود ڄمون دويپ جي ڏکڻ ڏي آهي. ائين پراڻن مان ايترو پتو پوي ٿو ته ميرو پربت، جو ڄمون دويپ جي وچ ۾ هو، سو هماليه جبل جي پرئين طرف وارن ڏيهن(Airyana Vaejo) هو، جنهن جي اکرن معنيٰ آهي اهو هنڌ جتي آرين (ايران وارن آرين) جو ٻج (اصل نسل) پيدا ٿيو، ۽ اهو سرڳ يا بهشت سڏيو ويو آهي. پروفيسر سپيءَ گل جنهن ”زنداوستا“ جو ترجمو ڪيو آهي، تنهن جي خيال موجب اهو ملڪ ايران جي مٿاهين پٽ جي بنهه اوڀر طرف هو. جتان آڪسس (آموُ درياءُ ۽ جئڪسارٽس نديون نڪرن ٿيون پر ٻيا عالم سندس اها راءِ قبول نٿا ڪن. هن لاءِ هي سبب آهي ته پارسين جي وينديد جي فردگرد (اڌياءَ) پهرئين ۾ ايرانين جي بهشت (”ائرين ويئجو“) بابت چيل آهي ته اُتي ڏهه مهينا سيارو ٿئي ٿو ۽ ٻيا ٻه مهينا اونهارو. اونهاري ۾ به ٿڌ ايتري پوي ٿي، جو پاڻي به پارو ٿيو وڃي، ڌرتي ٺريو وڃي، وڻ ٺريو وڃن ۽ پوءِ چؤطرف برف پوندي آهي ته مها ڀيانڪ مصيبت پيدا ٿيندي آهي. *****
جئڪسارٽس ۽ آڪسس نديون جتان نڪرن ٿيون تتي ايتري ٿڌ ٿيندي ڪانهي، تنهنڪري ڊاڪٽر مارٽن هاگ ۽ ٻين عالمن جي راءِ آهي ته آڳاٽا آريه لوڪ انهيءَ کان به پر ڀرو اتر ڏي رهندا هئا. لوڪمانيه تلڪ جيتوڻيڪ ميرو پربت بابت ٻڌائي ڪونه سگهيو آهي ته اهو ڪهڙي هنڌ هو؛ ته به ايترو چيو اٿس، ته آڳاٽا آريه لوڪ رشيا يا اسڪئنڊينيو يا اتر ڏي نه، پر سئبيريا جي اتر ڏي هئا. مطلب ته لوڪمانيه تلڪ ۽ ڪيترا يوروپي عالم ايتري قدر متفق راءِ آهن، ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ آرڪٽڪ، سرڪل يا پولو ريجن ۾ هو؛ باقي رڳو هيءُ تفاوت آهي ته پروفيسر پينڪا ۽ ڊاڪٽر واڊل پارا چون ٿا ته پورب جي اتر وارو پاسو جو اتر قطب ڏي آهي، سو آرين جو اصلوڪو ماڳ هو، ۽ اتان پڇم جي سڀيتا پورب ڏي ڦهلي. لوڪمانيه جي راءِ موجب ايشيا کنڊ جو اتر وارو(سئبيريا جومٿيون پاسو) جو اتر قطب ڏي آهي، سو آرين جو اصلوڪو ماڳ هو. ٻنهي مان ڪنهن جي راءِ وڌيڪ وزن لهڻو تنهن باري ۾ هيءَ ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته اهڙي ڪا ثابتي هيستائين ملي ڪانهي، جنهن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي، ته يورپ جي سيتا جو ڦهلاءُ پورب تائين ٿيو. اٽلندو هيئن ثابت ٿيو آهي ته يورپ جي سڀيتا جو بنياد ايشيا وارن وڌو ۽ پوءِ به يورپ جي ماڻهن ايشيا، خاص ڪري هندستان مان گهڻو ئي پئي پرايو ***
هن باري ۾ هيءَ مکيه ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته سڀ ڪنهن ملڪ جي سڀيتا اول ٻوليءَ سان شروع ٿئي ٿي. يورپ کي ٻولي ڪٿان ملي؟ جيڪڏهن سنسڪرت ٻولي يوروپي ٻولين جي ماءُ نه ٿئي ته وڏي ڀيڻ ته بيشڪ ٿئي، ۽ سنسڪرت هندستان جي ٻولي آهي، جنهنڪري چئبو ته يورپ کي ٻولي پوربي بنياد واري ملي آهي. خود انگريزي آئويٽا به ديوناگري اکرن تان ٺهيل آهي، جا ڳالهه سر مونيئر وليمس پنهنجي جوڙيل سنسڪرت ڊڪشنريءَ جي ديباچي ۾ ڄاڻائي آهي. قديم ديوناگري اکر هاڻوڪي کان گهڻو ڦريل هئا، ۽ انهن ڦري ڪيئن هاڻوڪي انگريزي آئيويٽا جي صورت ورتي، سا ڳالهه به اکرن جون تصويرون ڏيئي سمجهائي اٿس. هيءَ ڳالهه به عالم آشڪار آهي ته مغرب (يورپ) ڏي ڪوبه اوتار پيدا ٿيو ئي ڪونهي. حضرت عيسيٰ، حضرت موسيٰ، حضرت محمد ﷺ، زردشت (زورئسٽر)، سري رامچندر، سري ڪرشن، ڪانفيوشس ۽ ٻيا اوتار ۽ پيغمبر سڀ پورب ۾ ٿي گذريا آهن. يوروپي لوڪن کي بائيبل يا انجيل به ايشيا مان مليو، ته مذهب به ايشيا مان ملين. سر مونيئر وليمس اهي ڳالهيون ڄاڻائي ائين به چيو آهي ته انگن جا نالا ۽ ڏهائيءَ جي ترتيب به هنن هندستان مان پرايا. پاٽ صاحب چيو آهي ته جيئن سج اڀرندو ئي اڀرندي کان آهي تيئن سڀيتا جو سج به اول پورب (ايشيا) ۾ اڀريو، جنهن مان پوءِ پڇم يا مغرب (يورپ) کي روشنائي ملي؛ بلڪه سڄي انسان ذات پورب منجهان ئي پرايو. سن 1882ع ۾ پروفيسر مئڪس ملر کليو کلايو قبول ڪيو ته اسين يوروپي لوڪ پورب کان آيا آهيون، ۽ سڀ جيڪي قيمتي سمجهون ٿا، سو پورب مان پرايو اٿئون. ******
گرم صاحب جنهن علم لغات جا اصول يا ترتيب بيهاريا هئا، جنهنڪري اهي اڄ تائين سندس نالي پٺيان ”گرم جا قاعدا“ (Grimm's Laws) سڏجن ٿا، تنهن جو به اهو چوڻ هو ته، يورپ جون سڀ قومون اصل آيون ئي ايشيا کان آهن.“ *
لوڪمانيه تلڪ کان اڳ جرمنيءَ جي عالم پروفيسر پينڪا ڄاڻايو هو ته آڳاٽا آريه لوڪ اصل اتر ڏي رهندا هئا ۽ سندن اصلوڪو ماڳ يورپ جي اتر قطب ڏي اسڪئنڊينيويا ڏي هو. هاڻ معلوم ٿيو آهي ته اسڪئنڊينيويا جا رهاڪو آڳاٽن هندو کترين جو اولاد آهن. خود ”اسڪئنڊينيويا“ (Scandinavia) لفظ اصل ۾ سنسڪرت لفظ ”سڪنڌ ناڀي“ (سڪنڌ ناوي) آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”مکيه يا جنگي سردار“ (Scand Chiefs or Warrior Chiefs) سڪئنڊينيويا جي آڳاٽن ماڻهن جا ڌرمي پيستڪ ”ايد“ (Edda) سڏجن ٿا. اهو ”ايد“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ويد“ ۽ ويد هندن جا ڌرمي پستڪ آهن. *****
سئبريا ۽ فنلئنڊ ۾ هن وقت جيڪي ”سموئيڊس“ (Samoyedes) آهن، سي اصل ۾ سمايدو“ آهن، يعني اهي سما راجپوت آهن، جي اصل ”يادو ونسي“ (جادو ونسي) ڪل مان هئا، جن مان سري ڪرشن پيدا ٿيو هو. سنڌ ۾ سومرن کانپوءِ جن سمن حاڪمن راڄ ڪيو، سي به سما راجپوت هئا، ۽ انهيءَ ساڳئي جادو ونسي ڪل مان هئا. سئبيريا ۽ فنلئنڊ ۾ ”شوڊ“ (Tchoudes) به آهن، ۽ اهي به ”جود“ يعني راجا يدو (جدو) جو اولاد آهن، تنهنڪري اهي به جادو ونسي ڪل جا آهن“. انهن ٻنهي قومن جي ٻولين جي به هڪ ٻئي سان گهڻي نسبت آهي. هي حقيقتون ڪرنل ٽاڊ پنهنجي جوڙيل ”راجستان جي احوال“ ۾ ڄاڻايون آهن. انهن حقيقتن مان ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿئي ٿو ته لوڪمانيه تلڪ جو قياس سچو هو ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ (ميرو پربت وارو پاسو) سئبيريا جي اُتر ڏي آرڪٽڪ ريجن ۾ هو، جتان پوءِ ڪي آريا لوڪ يورپ جي اتر ڏي فنلئنڊ ۽ اسڪئنڊينيويا ڏي ٽڙي پکڙي ويا. اهو پاسو هندو کترين وسايو، ۽ برهمڻن وري جرمنيءَ وارو پاسو وسايو، جنهنڪري اهي ”جرمن“ يعني ”شرمن“ (شرما) سڏجڻ ۾ آيا. وقتي براهمڻ ۽ کتري انهن پاسن ڏي پوءِ ويا هجن، پر پراڻن مان ايترو ظاهر آهي ته قديم زماني ۾ ئي هندستان جي ماڻهن ۽ ميرو پربت طرف جي رهاڪن جي هڪ ٻئي سان لهه وچڙ هئي، جنهنڪري وشوامتر ميرو پربت کان آيو هو، ۽ اتهاس (تاريخ) واري زماني ۾ پانڊون جو ڀاءُ ارجن ميرو پربت ڏي ويو هو. ****
اتر قطب طرف هندن جي حڪومت: آرين جي سڀيتا جي شروعات بابت ڪيترا اُهڃاڻ رگ ويد مان ملن ٿا؛ پر پراڻن ۾ اهڙي ڪا ڳالهه آهي ئي ڪانه، جنهن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ته سندين سڀيتا جي شروعات انهيءَ وقت ٿي هئي، جنهن وقت هو ميرو پربت تي رهندا هئا. آڳاٽن آرين جا جيڪي احوال جيڪي پراڻن ۾ ڏنل آهن، تن مان پڌرو آهي ته جنهن وقت هو ميرو (سمير) پربت تي رهندا هئا، تنهن وقت ئي نهايت کليل دماغ وارا هئا. ۽ اهڙا ته زور هئا، جو اتي پنهنجي بادشاهي ڪري ويٺا هئا. سندن بادشاهت جي حدن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته ان وقت به هو سلطنت شاهي (Imperialism) جا ڪوڏيا هئا. ۽ ٻين کي پنهنجي تابعي ڪري پاڻ سڀني جي مٿان حاڪم ٿي ويٺا هئا.
مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي ته پراڻن پٽاندر سڄي دنيا ستن دويپن (ٻيٽن يا کنڊن) ۾ ورهايل آهي ۽ انهن جو مرڪز ڄمون دويپ هو، جنهن جي وچ ۾ ميروپربت هو. انهيءَ ڄمون دويپ بابت پراڻن مان هيءَ حقيقت ملي ٿي ته ڪنهن قديم زماني ۾ اُتي راجا پريه ورت راڄ ڪندو هو. کائنس پوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر ڄمون دويپ کي نون ورشن يا ڀاڱن ۾ ورهائي، اهي ورشن پنهنجن نون پٽن کي ڏنا. ائين سندس هرهڪ پٽ کي هڪ ورش مليو، جن مان هڪڙو ڀارت ورش (هندستان) هو، جو هماليه جبل جي ڏکڻ ۾ آهي، ۽ سڀني ۾ ڏاکڻو ورش اهو آهي. ”ڀارت ورش، اُتر ڪرو، ڀدراشو ۽ ڪيتومال – اهي چارئي ورشن جبلن جي قطارن جي ٻاهرئين پاسي آهن“ (وشنو پراڻ). *
* "If we agree with the view of Mr. B.G. Tilak expressed in his "Orion," and place the ancient home of the Aryan races in the circumpolar regions (which were habitable in 8000-1000 B.C.), the significance of the names of the cardinal points becomes easy of understanding, There, the sun would rise into view (at the beginning of each new year) after a dawn lasting for several days. The orb would not be seen to rise in east, but a little to the south i.e. South-West. The autumnal sun would set in the South-West, after which the long night would follow. Originally (ڏکڻ) دڪشڻmust have signified the direction in which the sun rose (and set also), but in course of time when the four cardinal points were definitely defined, the south got the name (ڏکڻ) دڪشڻ in rememberance of the fact that the sun moved from the front to the right in his circular motion along the horizon in the Arctic regions. "Modern Review, August 1912.
* "These uniquely precious historical documents (the Puranas) extending to many hundreds of pages of manuscripts, have been down through to centuries neglectged, and wholly appreciated as to their historical significane," Dr. L. A. Waddel: The Markers of Civilization in race and History, preface VIII.
** The reference to the Isutre of the mountain is specially interesting, in as much as in all probability, it is a description of the splendour of the Aurora Borealis visible at the North Pole." B.G. Tilak: The Arctic Home in the Vedas, pp. 69-70.
*** Dr. A.C. Das: Rag Vedic India, p. 395.
* Vishnu puran, Wilson's Translation, Vol. II, pp. 101-118.
** Special places Aisyana Vaejo "In the farthest east of the Iranian plateau in the region where the Oxus and Jaxartes take their rise."
*** Dr. Martin Haug: Esasys on the Sacred Language. Writings and Religion of the Parsis, P. 292.
* " But considering the fact that the traditions of the original Polar home are better preserved in the sacred books of the Brahmans and Parsis, it is not unlikely that the parlmaeval home was located to the north of Russia and Scandinavia," Sjt. B.G. Tilak: The Arctic Home in the Vedas. P.418.
** "If the evidences of Saxon Colonization in this island (Great Britain) are strong both from language, and political institutions, the evidences are still more decisive in the parallel case of an Indian colonization of Greece-not only her language but her philosophy, her religion, her rivers, her mountains and her tribes, her subtle turn of intellect, her political institutes, and above all, the mysteries of that noble land, irresistibly prove her colonization from India, "Pococke: India in Greece.
* " Europe has learnt to perceive that in imparting some of the benefits of her modern civilization to Eastern races, she is only making a just return for the lessons imparted to her by Asiatic wisdom in past ages. For did she not receive her Bible and her religion from an Eastern people? Did not her system of counting by twelves and sixties come to her from Babylonia, and her invaluabl numerical symbols and decimal notation from India through the Arabs? Did not even her languages have their origin in a common Eastern parent?" Sir Moniar-william's Sanskrit-English Dictionary, Preface PP. XXII-XXIII.
** "The path of the sun must be the path of culture. In Asia, Pott declares, or nowhere was the school-hose where the families of mankind were trained."
Quoted by Dr. A.C. Das: Reg Vedic India, p. 357.
*** " We all come from the East-all that we value most has come to us from the East," Prof. Max Muller: what canIndia teach us? Pp. 31-32.
* "All the nations of Europe migrated anciently from Asia." Jacob Grimm.
** The Scandinavians are the descendants of Hindu Kshatriyas. The term Scandianavian and the Hindu "Kshatria" or the warrior caste, are identical, 'the former being a Sanskrit equivalent for the latter: "Scanda Nabhia" (Scanda Navi) signifies Scanda Chiefs (Warrior Chiefs). Har Bilas Sarda: Hindu Superiority, p. 134.
*** We can scarcely question derivation of the Edda (the religious books of Ancient Scandinavia) from the Vedas." Count Bjornst Jerna: Theogony of the Hindus, p. 108.
**** "The Samoyedes and Tchoudes of Siberia and Finland are really Samayadus and Joudes of India. The languages of the two former races are said to have a strong affinity and are classed as Hindu-Germanic by Klaproth, the author of "Asia Polyglotta," Tod's Rajasthana: Vol. I. p. 68.
* Wilson's Translation of the Vishnu Puran, Vol. II, pp. 101, 110, 114, 116—123.
هي حقيقتون، جي وشنو پراڻ مان ڏنيون وييون آهن، سي صفا ئي صفا تاريخ ۽ جاگرافيءَ جون ڳالهيون آهن: انهن ۾ نڪا ڪا تمثيل رکيل آهي، نڪا ڪا ڏند ڪٿا گڏيل مسيل آهي. هنن حقيقتن تي ٿوروئي ويچار ڪجي ٿو ته انهن مان هيٺيون ڳالهيون ظاهر ٿين ٿيون:
(1) پراڻن پٽاندر سڀني آڳاٽن راجائن جو اصل نسل منو ڀڳوان سان وڃي لڳي ٿو، جنهن بابت چيل آهي ته کيس نو پٽ هئا. تاريخ جي خيال وچان انهن نون پٽن مان هڪڙو مکيه پٽ راجا پريه ورت هو، جو سڄي ڄمون دويپ جو حاڪم هو، ۽ ڀارت ورش (هندستان) به سندس حڪومت هيٺ هو.
رگ ويد ۾ ڪيترن هنڌ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگين لڳڻ جو ذڪر آهي. اهو جنگين جو احوال شايد انهيءَ قديم زماني جو آهي، جنهن زماني ۾ راجا پريه ورت ڀارت ورش (هندستان) پنهنجي قبضي ڪرڻ ٿي چاهيون؛ پر اڻ آريه قومن کيس پنهنجي ملڪ سٿرو هٿ ڪرڻ نٿي ڏنو. آرين جو هندستان ۾ پهريائين پهريائين اچڻ انهن جنگين وقت ٿيو هوندو.
(2) راجا پريه ورت کانپوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر سڄي ڄمون دويپ کي نون ورشن ۾ ورهائي، هرهڪ ورش پنهنجي پٽ کي ڏنو، ته پٽن سان گڏ ضرور ٻيا به آريه لوڪ ميرو پربت يا ڄمون دويپ جي ٻئي ڪنهن ڀاڱي کان ڀارت ورش ۾ آيا هوندا، ۽ رڳو پاڻ هڪ ڄڻو ڪونه آيو هوندو. انهيءَ سبب چئبو ته آرين جي ٻي وڏي ٽولي راجا اگني ڌر جي پٽ جي وقت ۾ هندستان ۾ آئي هوندي.
(3) منو ڀڳوان جو ٻيو مکيه پٽ راجا اڪشواڪو هو، جنهن بابت اتهاسن ۽ پراڻن ۾ ڄاڻايل آهي ته هن ايوڌيا هاڻوڪي ائوڌ) ۾ اچي راڄ ڪيو، ۽ سورجونسي گهراڻي جو بنياد وڌائين، جنهن مان پوءِ سري رامچندر پيدا ٿيو.
جنهن صورت ۾ سڄو ڀارت ورش اڳي ئي راچا پريه ورت ۽ کائنس پوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر جي تابعي هو، تنهن صورت ۾ چئبو ته انهن آرين جا راجا اڪشواڪوءَ کي ايوڌيا ۾ سٿرو پير کوڙڻ ڪونه ڏنو هوندو. رگ ويد ۾ نه رڳو آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾، پر هڪڙن آرين ۽ ٻين آرين جي وچ ۾ به، جنگين لڳڻ جو ذڪر آهي. هن منجهان اهو ئي انومان ڪڍبو ته آرين جو هي ٽيون ڪٽڪ راجا اڪشواڪوءَ جي وقت ۾ هندستان ۾ آيو هو، ۽ ان وقت به شايد جنگيون لڳيون هيون.
(4) منو ڀڳوان جي ٽئين مکيه پٽ جو نالو ”اِلا“ (Illa) هو، جنهن بابت چيل آهي ته هو پوءِ مرد مان ڦري زال ٿيو هو. اِلا جو ناميارو پٽ راجا پروروس هو، جنهن پرتيسٿان (هاڻوڪي الله آباد) ۾ اچي راڄ ڪيو، ۽ چندرونسي گهراڻي جو بنياد وڌائين. انهيءَ گهراڻي وارا ”الا“ جو اولاد هئا، تنهنڪري ”آئل“ (اِلا جو اولاد) سڏبا هئا. اهي ئي ”آئل“ آريه لوڪ هئا، جن سنڌو ماٿر اچي وسائي. اهي ”آئل“ ڪٿان آيا؟ پراڻن مان پڌرو اهي ته آهي نڪي اصل هندستان جا رهاڪو هئا، نڪي وچ ايشيا جا ويٺل هئا؛ پر سندن گهراڻي جو بنياد وجهندڙ راجا پروروس ميرو پربت کان هماليه جبل وارا لڪ لتاڙي هندستان ۾ آيو هو. مسٽر پارجيٽر ڪلڪتي هاءِ ڪورٽ جي جج، هندن جي پراڻن مان جيڪي تاريخي احوال سوڌي ڪڍيا آهن، تن ۾ ائين ئي ڄاڻايو اٿس. *
حاصل مطلب ته انهيءَ ڳالهه ۾ مين ميک آهي ئي ڪونه ته سڀ قديم آريه لوڪ نه، ته به منجهائن گهڻا اتر قطب طرف رهندا هئا، جتي جي سخت ٿڌ جو ذڪر هندن، پارسين ۽ ڪيلٽڪ قومن جي ڌرمي پستڪن ۽ ڏند ڪٿائن ۾ آهي. اسان جي سنڌي ٻوليءَ مان به اهائي ثابتي ملي ٿي ته ”اُتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ ٺهيل ئي ان وقت جا آهن، جنهن وقت آريه لوڪ اتر قطب طرف ميرو پربت تي رهندا هئا (صفحو 92 کان 96). ”سنسڪرت“ ۽ ”ديوناگري“ لفظن بابت ويچار، جي هن ڪتاب ۾ ٻئي هنڌ ڄاڻايا ويا آهن، تن مان به پڙهندڙ سمجهي سگهندا ته سنسڪرت ٻولي ڳالهائڻ جو رواج اصل اُتر قطب طرف هو، ۽ ديوناگري ائيويٽا، جا اڳي ”براهمي“ لپي سڏبي هئي، سا اصل جڙي ئي ميرو پربت تي هئي. ايترو چئبو ته ممڪن آهي ته اتر قطب کان وٺي، ڏاکڻي طرف، هماليه جبل جي تراين، بلڪه هاڻوڪي هندستان جي حدن تائين، ڪيترا آريه لوڪ ٽڙيل پکڙيل هئا، ۽ اهو سمورو ملڪ پراڻن پٽاندر ”ڄمون دويپ“ سڏبو هو. انهيءَ هيڏي ساري ايراضيءَ ۾ ٻوليءَ ۾ ضرور ڪجهه نه ڪجهه تفاوت ٿيندو. رگ ويد ۾ ڄاڻايل آهي ته آڳاٽن آرين جي ٻوليءَ بلڪ ڌرم ڪرم ۽ ريتن رسمن ۾ به ڦيرو هو. اهي سڀ ڳالهيون ڳڻي چئبو ته ڊاڪٽر انباش چندر داس پارا، جي چون ٿا ته آريه اصل ”سپت سنڌوءَ“ (سنڌو ماٿر جي ستن دريائن وارن ڪنارن) جا رهاڪو هئا، يا جيڪي چون ٿا ته قديم آريا لوڪ اصل ٿٻيٽ يا ڪشمير جا رهاڪو هئا. تن جي ڳالهه نسوري غلط نه چئبي. قديم آرين مان ڪي ڄمون دويپ ۾ انهن حدن تائين ٽڙيل پکڙيل هئا ته انهيءَ ۾ عجب ڪونهي؛ پر سندن ”اصلوڪو ماڳ“(Original Home) جنهن کي چئجي، سو ڄمون دويپ جو اتر قطب وارو پاسو هو، جتان جدا جدا وقتن تي ٽوليون ٽوليون ٿي هندستان ۾ آيا هئا.
ٻولين جي کوجنائن مان به يوروپي عالمن کي ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿيو آهي ته سڀ آريا لوڪ گڏ ڪونه آيا هئا، پر جدا جدا وقتن تي ٽوليون ٽوليون ٿي آيا هئا، جنهنڪري سندن ٻوليءَ ۾ ڪي تفاوت هئا. هيءَ حقيقت جيمس صاحب پنهنجي جوڙيل ڏيهي آريه ٻولين جي گرامر جي جلد پهرئين ۾، ۽ سر گريئرسن پنهنجي جوڙيل ”لنگئسٽڪ سروي آف انڊيا“ جي جلد پهرئين ۾ ڄاڻائي آهي.
آرين جي ڌار ٿيڻ جو سبب: قديم هندن، ايرانين، يونانين وغيره جا ابا ڏاڏا ميرو پربت طرف گڏ، يا هڪ ٻئي جي ويجهو رهندا هئا، ته پوءِ هڪ ٻئي کان ڌار ڇو ٿيا، سا ڳالهه ڪنهن به ڪتاب ۾ لکيل ڪانهي. ڪرستان ۽ مسلمانن جي ديني ڪتابن ۾ ايترو لکيل آهي ته ڪنهن قديم زماني ۾ سخت طوفان لڳا هئا ۽ ٻوڏون ٿيون هيون، ۽ پوءِ حضرت نوح رحه وري دنيا کي آباد ڪيو هو. اها اوگا يا مها پرلئه جي ڳالهه مها ڀارت ۽ پراڻن ۾، توڙي يجر ويد جي پٺيان جيڪو شتپٿ براهمڻ گرنٿ آهي، تنهن ۾ لکيل آهي، ۽ ائين چيل آهي ته ”منو ڀڳوان وري دنيا کي آباد ڪيو هو.“ ڪيترن عالمن هيءُ رايو ظاهر ڪيو آهي ته اها مها پرلئه جي ڳالهه هڪ ٻئي جي ڌرمي پستڪن تان نقل ڪري نه لکي اٿن؛ پر سڀني قديم قومن کي انهيءَ مها ڀاري ٻوڏ جي سڌي هئي. اها الاهي آفت دنيا جي مٿان ڪڏهن ڪڙڪي، تنهن جي نسبت يا سن ڪنهن به ڌرمي پستڪ ۾ ڄاڻايل ڪونهي.
رگ ويد ۾ هن ٻوڏ جو ذرو به ذڪر ڪونهي؛ پر يجر ويد جي پٺيان ڏنل شتپٿ براهمڻ گرنٿ ۾ توڙي مها ڀارت ۽ پراڻن ۾ آهي. اهو جيتوڻيڪ جيالاجيڪل کاتي وارن کي کوجنائن ڪرڻ سان معلوم ٿيو آهي ته عيسوي سن کان اٽڪل اٺ – ڏهه هزار ورهيه اڳي، برفاني ڇپن ٺهڻ واري زماني ۾ (Glacial Period)نهايت گهڻي برف پيئي هئي، جنهن جي رجڻ ڪري نهايت گهڻي ٻوڙ ٻوڙان ٿي هئي، جو جنسي پرلئه ٿي ويئي هئي. عيسائين جو انجيل، جو گهڻو پوءِ جو لکيل آهي، تنهن جي پيدائش جي ڪتاب جي باب ستين آيت 11 ۽ 12 (Genesis, VII, 11-12) ۾ لکيل آهي ته حضرت نوح رحه جڏهن ڇهه سو ورهين جي ڄمار جو هو، تڏهن چاليهه ڏينهن۽ چاليهه راتيون ساندهه اجهل برسات پيئي هئي، جنهنڪري پرلئه ٿي هئي. بئبلونيا ۽ مصر ملڪ جي اتهاسن موجب به برسات سبب مها پرلئه ٿي هئي ۽ اها برسات فقط ٽي ڏينهن هلي هئي. انهن اختلافن مان ائين سمجهڻ ۾ پيو اچي ته مها پرلئه هڪڙو ڀيرو نه، پر گهڻا گهمرا ٿي هئي، جنهنڪري ڌرمي پستڪن ۾ هڪڙيءَ طرح ته ٻين ۾ ٻيءَ طرح ڄاڻايل آهي. بهرحال ائين پيو ڀانئجي ته اهڙيءَ هڪ نه ٻيءَ ٻوڏ سبب ڪيترين قومن کي پنهنجو اصلوڪو ماڳ ڇڏڻو پيو هو ۽ ماڻهو دربدر ٿيا هئا. ممڪن آهي ته اِنهيءَ الاهي آفت جي وقت اتر قطب طرف رهندڙ آريه لوڪ به هڪ ٻئي کان ڌار ٿيا. منجهائن ڪي يورپ ته ڪي ايران ۽ هندستان ڏي ويا ۽ جدا جدا هنڌن ۾ پنهنجا ماڳ جوڙي ويٺا، ته انهن هنڌ سندين ٻوليءَ پنهنجي پنهنجي نموني واڌارو ڪيو، جنهنڪري سنسڪرت، ايراني ۽ يوروپي ٻوليون هينئر هڪ ٻئي کان گهڻو علحديون نظر اچن ٿيون، نه ته اصل بڻ بنياد هڪڙو اٿن.
مها ڀارت جي شانتي ۽ پرو ۽ ٻين ڌرمي پستڪن مان حوالا ڏيئي، لوڪمانيه تلڪ ڄاڻايو آهي ته انهيءَ مها پرلئه ٿيڻ وقت هندن جا ويد ۽ اتهاس گم ٿي ويا. پوءِ رشين کي جيتري قدر ويدن ۽ اتهاسن وارو مضمون تپسيا جي ٻل تي ياد پيو، تيتري قدر وري لکيائون. پروفيسر رئيس پروفيسر مئڪس ملر ۽ ٻين ڪيترن يوروپي عالمن ڄاڻايو آهي ته قديم آرين جو حافظو حيرت جهڙو هو، ۽ اڄ به هزارين اهڙا پنڊت آهن، جو جيڪڏهن سڀ ويد ۽ اتهاس گم ٿي وڃن، ته جيڪر وري اکر به اکر اهي سڀ لکي وڃن. انهيءَ هوندي به چئبو ته هن وقت سڀ آڳاٽا منتر اسان وٽ ڪينهن.
پهريون عالم ڊاڪٽر مارٽن هاگ هو، جنهن ڄاڻايو ته رگ ويد جي هاڻوڪن منترن کان به ڪي آڳاٽا منتر هئا، جي ”نود“ (Nivid) ”نگد“ (Nigada) سڏبا هئا. اها ڳالهه لومانيه تلڪ، ڊاڪٽر انباش چندرداس ۽ ٻين ڏيهي عالمن قبولي آهي.
خود رگ ويد ۾ ”نود“ لفظ ڪيترن هنڌ ڪم آيل آهي، ۽ نودن بابت چيل آهي ته آڳاٽا منتر اهي هئا (رگ ويد منڊل پهريون، سوڪت 89 منتر 3، ۽ منڊل ٻيو 6،36). رگ ويد جي پٺيان جيڪو ائتريي براهمڻ گرنٿ آهي، تنهن ۾ به نودن جو ذڪر آهي (ائتريي براهمڻ ڪانڊ ٻيو، پرپاٺڪ 33-34). اهي آڳاٽا نود ۽ نگد هاڻ گهڻو ڪري سڀ گم آهن، پر انهن مان ڪي اڃا تائين يجر ويد، براهمڻ گرنٿن ۽ سؤترن ۾ آهن ۽ انهن جي ٻولي رگ ويد جي ٻوليءَ کان گهڻو آڳاٽي آهي. اهي نود ۽ نگد مها پرلئه جي وقت گم ٿيل چوڻ ۾ اچن ٿا، تنهن مان ظاهر آهي ته جڏهن اتر قطب وارو پاسو وسيل هو تڏهن به هندن وٽ ويد هئا، جنهنڪري هندو حق تي چون ٿا ته ويد انادي آهن.
آرين جو ٽڙي پکڙي وڃڻ: جيالاجيڪل کاتي وارن جي چوڻ موجب عيسوي سن کان اَٺ ڏهه هزار ورهيه اڳي اتر قطب طرف ججهي برف پوڻ سبب مها پرلئه ٿي هئي. انهيءَ قديم زماني جا ڪي ڪتاب موجود ڪينهن، تنهنڪري پڪ سان چئي نٿو سگهجي ته ميرو پربت (سئبيريا جي اتر طرف) وارن آرين لاءِ جڏهن اتي رهڻ ناممڪن ٿي پيو، تڏهن ڪهڙن ڪهڙن پاسن ڏي ٽڙي پکڙي ويا. انهيءَ هوندي به جيڪي حقيقتون هن وقت تائين معلوم ٿيون آهن، تن جي وسيلي هن ڳالهه تي گهڻي روشني وجهي سگهجي ٿي.
هندن جي پراڻن مان ايترو ظاهر آهي ته ڪي آريا لوڪ ميرو پربت کان هماليه جبل وارا لڪ لتاڙي هندستان ۾ آيا هئا. رگ ويد مان معلوم ٿئي ٿو ته يدو (جادؤ ونسي) ۽ تروسو آريه لوڪ سمنڊ جي رستي آيا هئا (رگ ويد منڊل ڇهون، سوڪت 20، رچنا 12) يدو ۽ تروسو آرين بابت ڪيترن يوروپي عالمن ڄاڻايو آهي ته اهي بئبلونيا (بابل) کان آيا هئا. رئگوزن پنهنجي جوڙيل ڪتاب ”ويدڪ انڊيا“ ۾ ڄاڻايو آهي ته تروسو آرين مان ڪي بئبلونيا طرف هميشہ لاءِ رهي پيا، ۽ اهي پوءِ توراني لوڪ سڏجڻ ۾ آيا. پراڻن ۾ اهي ڀرشٽ ٿيل ليکيا ويا آهن. يدو ۽ تروسو آريه لوڪ ميرو پربت کان سڌو بئبلونيا ڏي ويا، يا هندستان ۾ اچڻ کانپوءِ اوڏاهين ويا، تنهن لاءِ ڪابه ثابتي ڪانهي.*
سئبيريا جي اتر کان ميرو پربت وٽان، يورپ ڏي وڃڻ لاءِ سولي واٽ اسڪئنڊينيويا کان آهي، تنهنڪري ائين سمجهجي ٿو ته ڪي آريه لوڪ اها واٽ وٺي، يورپ جي جدا جدا ڀاڱن ڏي ٽڙي پکڙي ويا؛ پر منجهائن ڪي هيٺ لهي، وچ ايشيا ۽ الهندي ايشيا ڏي ميسوپوٽيميا ۽ بئبلونيا ڏي به ويا. اهو انومان هن ڳالهه مان ڪڍجي ٿو، جو سن 1905-1906ع ۾ ايشيا مائنر جي ڪئپڊوشيا طرف بوگهز ڪئي سان، ٻين شين مان گڏ، نارس قوم بابت هڪ ڪتاب آرڪيالاجيڪل کاتي وارن کي هٿ آيو هو. اسڪئنڊينيويا جا آڳاٽا رهاڪو ”نارس“ (Norse race) يعني اُتراڌي يا اتر طرف جا رهاڪو سڏبا هئا، ڇاڪاڻ ته اسڪئنڊينيويا يورپ جي بنهه اتر ڏي الهندي طرف آهي. اُتي جي رهاڪن جو ڪتاب هيڏانهن الهندي ايشيا طرف ڪئپڊوشيا مان لڌو، تنهن مان ائين پيو ڀائنجي ته ميرو پربت ڇڏڻ کان جيڪي اسڪئنڊينيويا ڏي ويا تن مان ڪي ٻين آرين سان گڏ ڪئپڊوشيا ڏي به آيا ۽ اهو ڪتاب انهن آندو هوندو. انهيءَ طرف سنڌو ماٿر جا آريه لوڪ پوءِ به پئي ويا، جنهن ڳالهه جو ذڪر ”وڻج واپاري“ جي احوال ڏيندي ڪبو. هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته سنڌو ماٿر جا ڪي پڻي لوڪ سيميٽڪ قومن سان سنڱ ڳنڍڻ ڪري ”فنيشن“ (Phoenicions) سڏجڻ ۾ آيا هئا. اهي فنيشن لوڪ اسڪئنڊينيويا ڏي به وڻج واپار لاءِ ويندا هئا. اهي فنيشن لوڪ اسڪئنڊينيو يا ڏي به وڻج واپار لاءِ ويندا هئا، ۽ انهن اهو ڪتاب اتان الهندي ايشيا ڏي آندو هوندو ته به عجب ڪونهي.
گذرين اڻويهين صديءَ ۾ آرڪيالاجيڪل کاتي وارن ايران جي الهندي طرف ”ميديا“ مان آرين جي بيٺڪن جا اُهڃاڻ لڌا، ۽ اهو به پتو پين ته آرين جون بيٺڪون ميديا کان وٺي ميسوپوٽيميا ۽ بئبلونيا تائين هيون، ۽ اُتر آفريڪا وارن سان به مٽيون مائٽيون هين، مطلب ته آريا لوڪ رڳو هندستان ۾ ڪين هئا، پر ٽڙيل پکڙيل هئا. جيڪي آريه لوڪ پوءِ هميشه لاءِ ايران ۾ رهيا، تن مان ڪيترا ڳچ وقت آريمينيا ۽ ميديا ۾ رهيا هئا، ۽ ڪن پنهنجون بيٺڪون ترڪستان جي اڀرندي طرف وڌيون هيون، جيئن لئسن صاحب ڄاڻايو آهي. *
ٻولين جي کوجنائن مان معلوم ٿيو آهي ته وچ ايشيا مان آريمينيا کان جيئن يورپ ڏي وڃجي ٿو، تئن انهي واٽ تي جيڪي ٻوليون هن وقت چالو آهن، تن جو ناتو يوروپي ٻولين سان وڌيڪ ۽ ايراني ٻولين ۽ سنسڪرت سان گهٽ آهي. وري جيئن آرمينيا کان ايران ۽ هندستان ڏي وڃجي ٿو، تيئن انهيءَ واٽ تي جيڪي ٻوليون چالو آهن، تن جو ناتو ايراني ٻولين ۽ سنسڪرت سان گهٽ آهي. وري جيئن آريمينيا کان ايران ۽ هندستان ڏي وڃجي ٿو، تيئن انهيءَ واٽ تي جيڪي ٻوليون چالو آهن، تن جو ناتو ايراني ٻولين ۽ سنسڪرت سان وڌيڪ ۽ يوروپي ٻولين سان گهٽ آهي، ائين ڄڻ ته انهيءَ طرف جون ٻوليون اهو اهڃاڻ ڏين ٿيون ته ڪجهه وقت ڪيترن آرين جي سڀيتا جو مرڪز آرمينيا وارو پاسو هو، جتان هڪڙا آريه لوڪ يورپ ڏي ته ٻيا ايران ۽ هندستان ڏي ويا. آرمينيا طرف کاڻيون آهن، تنهنڪري انومان ڪڍيائون، ته شايد ڌاتن مان باسڻن ۽ هٿيارن پنوهارن جوڙڻ جو هنر آريه لوڪ اتي سکيا. اتي ڳچ وقت گڏ رهڻ کانپوءِ ڪيترا آريه لوڪ بختر ۽ ايران جي جدا جدا پاسن ڏي ٽڙي پکڙي ويا. هن لاءِ هڪ لکيل ٿابي به آهي، جنهن چوکو ڌيان لهڻو.
سر وليم جونس جنهن سنسڪرت ٻوليءَ جو ناتو يوروپي ۽ قديم پارسي ٻوليءَ سان ڄاڻايو هو، تنهن کي ”دابستان“ نالي هڪ ڪتاب ڪشمير مان هٿ آيو هو، جو پوءِ پاڻ سان يورپ ڏي کڻي ويو هو. انهيءَ ۾ بختر جي بادشاهن جو پيڙهيءَ به پيڙهيءَ احوال ڏنل آهي. ”دابستان“ موجب راجا مهابدرنس جي ڪل جي پهرينءَ شاخ وارن سڪندراعظم جي ڪاهه کان پنج هزار ڇهه سؤ ورهيه اڳي بختر (باختر (Bactria ۾ راڄ پئي ڪيو. سڪندر اعظم عيسوي سن کان سوا ٽي سو ورهيه اڳي هندستان تي ڪاهيو هو، تنهنڪري چئبو ته عيسوي سن کان ڇهه هزار کن ورهيه اڳي بختر ۾ آرين پنهنجيءَ حڪومت جو بنياد وڌو هو، انهيءَ قديم زماني ۾ اڃا ڪيترين قومن کي پنهنجي بت ڍڪڻ جو به هوش ڪونه هو، ته هنن آرين هتي بادشاهي پئي ڪمائي! دابستان ۾ ڄاڻايل بختر جي راجائن بابت هينئر هر ڪو عالم قبول ڪري ٿو ته اهي هندو هئا، جئن ”مل“ صاحب جوڙيل هندستان جي تاريخ ۾ ڄاڻايل آهي. ههڙيون لکيل ثابتيون ڏسي يوروپي لوڪ قبول ڪرڻ لڳا آهن ته هندن جي جهڙي آهي سڀيتا آڳاٽي، تهڙو ئي آهي ڌرم آڳاٽو ۽ انهيءَ ڳالهه ۾ دنيا جي ڪابه قوم هندن سان ڪلهو هڻي ڪين سگهندي. هنن حقيقتن مان ائين به سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته دابستان ۾ ڄاڻايل هندو راجائن جنهن وقت بختر ۾ راڄ پئي ڪيو، تنهن وقت تائين ايران وارا پارسي ۽ هندستان وارا آريا اڃا هڪ يڪي هندو قوم جا هئا. ايران وارن آرين بابت ڪي حقيقتون سندن ڌرمي پستڪن مان ملن ٿيون. ***
ڊاڪٽر مارٽن هاگ پارسين جي زنداوستا جو اونهو اڀياس ڪري، انهيءَ مان ڪي اندروني ثابتيون ڏنيون آهن. انهن اندروني ثابتين مان ظاهر آهي ته پارسين جا ابا ڏاڏا اصل ٿڌي ملڪ جا رهاڪو هئا ۽ اُتي اڪثر چوپائي مال تي گذران ڪندا هئا. جڏهن آڪسس يا آموُ درياءَ ۽ جئڪسٽارٽس ندين جي وچ واري ملڪ ۽ بختر (باختر) جي مٿاهن پٽن ڏي آيا، تڏهن ٻني ٻارو ڪيائون، ۽ هڪ هنڌ ٿر ٿانءُ ڪري ويٺا. منجهائن جيڪي اڃا مال تي گذران ڪندا هئا، تن کان سندن گذران جو نمونو ائين نرالو ٿيو. هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته اصلوڪي ٿڌي ملڪ (ميرو پربت) ڇڏڻ کانپوءِ جڏهن ڪي آريه لوڪ هن ايران واري پاسي آيا، تڏهن انهيءَ طرف جي ٻين قومن سان لهه وچڙ ۾ اچڻ سبب سندن رهڻي ڪهڻيءَ ۽ ڌرمي خيالن ۾ ڦيرو پيو. جنهن ڪري هندو قوم کان پارسي قوم علحدي ٿي، نه ته انهن ٻنهي قومن وارا اصل آريه لوڪ ۽ هندو براهمڻ هئا. هن ڳالهه جو وڌيڪ ذڪر ڌار ڪجي ٿو ته هندن جو پارسين سان ويجهو ناتو سمجهڻ سولو ٿئي. *
هندن ۽ پارسين جو ويجهو ناتو: پارسين جو ڌرمي پستڪ يا ديني ڪتاب ”زنداوستا“ آهي، جو پهلوي ٻوليءَ ۾ لکيل آهي. اها ايران جي ”پهلو“ (پرٿين(Parthians لوڪن جي ٻولي هئي. رگ ويد جي منڊل ڇهين، سوڪت 27، رچنا 8 ۾ ”پارٿو“ (Parthava) نالو ڪم آيل آهي. اهي شايد ”پرڻين“ هئا، ۽ ”پرٿين“ نالي جو اُچار پوءِ ڦري ”پهلو“ (Pahlava) ٿيو.**
رگ ويد جي منڊل ڏهين، سوڪت 33، رچنا 2 ۾ ”پرشو“ (Parciava) هئا، جن جو نالو ”پرشيا“ (ايران) تي پيل آهي. ڪي چون ٿا ته ”پرشرام“ جنهن ايڪيهه گهمرا کترين جو ونش ناس ڪيو هو، تنهن جو نالو ”پرشيا“ تي پيل آهي؛ پر اها ڳالهه وسهڻ جهڙي ڪينهي. پرشرام گهڻو گهڻو پوءِ پيدا ٿيو هو.
مٿين حقيقتن مان ظاهر آهي ته رگ ويد واري زماني ۾ ئي هندستان وارن آرين کي انهن ايراني قومن جي نالن جي سڌ هئي. انهيءَ سان گڏ هيءَ ڳالهه به ڌيان ۾ رکڻ ضروري آهي ته هندن جي رگ ويد جي ٻولي پارسين جي زنداوستا جي ٻوليءَ سان نهايت گهڻي مشابهت رکي ٿي. ٻنهي ڌرمي پستڪن ۾ ڪيترن ديوتائن جا نالا به ساڳيا ئي ساڳيا آهن. ڪيتريون ڏند ڪٿائون ۽ ٻيا ڌرمي خيال به جهڙا رگ ويد ۾ تهڙا پارسين جي زنداوستا ۾، تنهنڪري ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿئي ٿو ته يورپ وارن آرين کان ڌار ٿيڻ کانپوءِ ايران ۽ هندستان وارا آريه لوڪ ڪنهن هڪ هنڌ گهڻو وقت گڏ رهيا هئا. جنهنڪري هڪ ٻئي وٽان ساڳيا ڌرمي خيال پرايائون. سنسڪرت ۽ ايراني ٻولين ۾ ڪي اهڙا لفظ به عام آهن، جي يوروپي ٻولين ۾ ڪينهن. مثلاً سنسڪرت ۾ ”باهو“ (ٻانهن) ۽ اشتر“ (اُٺ) آهن. هي ڳالهيون ڄاڻائين ٿيون ته هندستان ۽ ايران وارن آرين جو هڪ ٻئي سان ويجهو ناتو هو. آرڪيالاجيڪل کاتي وارن جي کوجنائن مان ظاهر ٿيو آهي ته ايران ۽ هندستان وارن آرين جون بيٺڪون ”ميديا“ کان وٺي ”بئبلونيا تائين هيون. جيتوڻيڪ اهي بيٺڪون رگ ويد واري زماني کان گهڻو گهڻو پوءِ جون ڀائنجن ٿيون، ته به هيٺ ڄاڻايل حقيقتن مان ظاهر آهي ته انهن بيٺڪن وجهڻ کان ئي اڳي هو هڪ ٻئي سان گهڻي رلمل ڪندا هئا، ۽ سندن پروهت يا گر براهمڻ به ساڳيا ئي هئا.
بزرگن جا نالا: هاڻوڪي سنسڪرت ۾ ”ڪوي“ معنيٰ شاعر، تنهنڪري اڄ ڪلهه جيڪو به ماڻهو شعر چوي ٿو، سو ”ڪوي“ ڪوٺجي ٿو. سچ پچ ته شاعر اهو آهي، جنهن جو انڀو کليل آهي ۽ اندرين درشٽيءَ جو ورثو عطا ٿيل اٿس. قديم سنسڪرت واري زماني ۾ ”ڪوي“ اهو مها پرش سڏبو هو، جنهن کي جڏهن سرسوتي ٻڻولائيندي هئي يا الهام ٿيندو هو، تڏهن عجيب غريب ڳالهيون ۽ گيان جا گفتا بي اختيار سندس مک مان نڪرندا هئا، جن جو ٻڌندڙن تي جادوءَ جهڙو اثر ٿيندو هو. اهڙن ڪوين کي آڳاٽن آرين ”رشي“ سڏيو. رشين جي نالن اڳيان ”مهراج“ وغيره بدران ”ڪوي“ لفظ ڪم آڻيندا هئا. پارسين ۾ به اهو ئي دستور هو. اهي به پنهنجن پروهتن (ڪل جي براهمڻن يا پنڊتن) کي ”ڪوي“ ۽ ”ڪرپن“ ڪلپ ڪرائيندڙ يا سنڪلپ وٺائيندڙ سڏيندا هئا. زنداوستا جا گاٿا ڳاهون (Songs) انهن جا ئي چيل آهن. وڏي ڳالهه ته انهن ڪوين جا نالا ئي ساڳيا آهن. مثلاً ڪوي هسرو (Kavi Husrava) اهو ساڳيو نالو آهي جنهن جو اُچار ايرانين ڦيرائي ڪيو آهي ”ڪيخسرو“، ”ڪوي ڪواٽ“ بدران ايراني چون ”ڪيڪباد“؛ ڪوي اُش“ بدران ”ڪيڪائوس“ ۽ ”ڪوي وشتاسپ“ (Kavi Vishtaspa). تاريخ موجب قديم بختر (Bactria) جا حاڪم ”ڪياني“ بادشاهه سڏيا ويا آهن، جن کي انگريزيءَ ۾ لکيل تاريخن ۾ ”ايڪمينين“(Achaemenian Kings) ڪوٺيو اٿن. حقيقتاً اهو انگريزي لفظ اصل ۾ ايراني لفظ ”هنمامنش“ (Achaemenians) آهي؛ ۽ ”ڪياني“ لفظ ”ڪوي“ مان ٺهيلآهي. ايران جا بادشاهه آڳاٽن ڪوين (رشين) جو اولاد آهن، تنهنڪري اهو نالو پيو اٿن. ريتن رسمن وغيره جي هڪجهڙائي. اٿرون رشي ۽ انگيرس رشي آڳاٽن هندن کي اگني ۽ سوم جون پوڄائون ڪرائيندا هئا. زنداوستا ۾ به انهن ساڳين پوڄائن بلڪه انهن ساڳين رشين جا نالا آهن. هندن ۾ جيڪو رشي رگ ويد جا منتر اچاريندو هو، سو ”هوتر“ سڏيو هو. ”هوتر“ جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”هوت“ جنهن مان ”هوتچند ۽ هوت پنهون“ نالا ٺهيا آهن. زنداوستا ۾ ”هوت“ جو اچار ”زئوت“ (Zaot) آهي ۽ معنيٰ اٿس پروهت يا پنڊت. جيئن هندن ۾ براهمڻ، کتري ۽ وئش آهن، تيئن پارسين ۾ اٿرون، رٿيشت (Rathaesthas) ۽ واشتر به فشيوشن(Vastrya Fshuyans) هئا – جا ڳالهه ڊاڪٽر مارٽن هاگ ڄاڻائي آهي. اڄ به جيئن براهمڻن کان سواءِ ٻين کي ڪريا ڪرم ڪرائڻ جو حق ڪونهي، تيئن پارسين ۽ موبيدن (پروهتن) کان سواءِ ٻئي ڪنهن کي به اهو حق ڪونهي. *
* "What doies tradition say about the origin of the 'Ailas' or Aryans? It makes the Aila power begin at Allahabad, and yet distinctly suggests that they came from outside India. The legends and fables about the progenitor pruravas Aila all connect him with the middle Himalayan region." F.E. Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition. P. 297.
* " The great Rishis, empowered by Swayandhu (the self- born), formerly obtained, through tapas (religious austerity) the Vedas and the itihasa, which had disappeared at the end of the (preceding) Yuga," Mahabharata, Shanti Parvan, Chapter 210. Vol. 19.
** " There are thousands of Brahmans even now, who know the whole of the Rig Veda by heart and can repeat it, and what applies to the Rig Vedas applies to many other books" Prof, Max Muller: what Can India Teach Us? P. 81.
*** "The Reg Vedic hymns are not the oldest, but there were still older Verses called Nivids and Nigadas: the proto-type of the Reg Vedic hymns, whose language was more archaic than that of of the hymns themselves. Though most of the Nivids are now lost, having been either amplified or absorbed in the Reg Vedic hymns, even those that remain and are found in the Brahmanas and Sutras bear in them the unmistakable impress of vast antiquity," Dr. A.C. Das: Reg Vedic Culture, P. 42.
* F.E. Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition, P. 297.
* "It appears very probable that at the dawn of history, East Turkestan was inhabited by an Aryan population, the ancestors of the present Slavonic and Teutonic raees, and civilization, not inferior to that of Bactrians, had already developed at that time in the region of the Tarim." Lassen's Indische alter thums-Kunda, quoted by Dr. A.C. Das: Reg Vedic India p. 31
* " The Bactrian document, called Dabistan (found in Kashmir and brought to Europe by Sir W. Jones) gives an entire register of kings, namely, of the expedition to India" Count Bjornst Jerna: Theogony of the Hindus. P. 134
** Mill's History of India. Voll. II pp. 237-238.
* Dr. Martin Haug: Essays on the Sacred language, Writings and Religion of the Parsis, pp 292-293.
** ”اوستا“ جي معنيٰ آهي ”مول“ (Text)، ۽ ”زند“ ان جي شرح يا ٽيڪا (Commentary) آهي. انهيءَ سبب پارسي لوڪ اصل چوندا هئا ”اوستا وزند“. جن يوروپي عالمن اول انهيءَ ڌرمي پستڪن جو اڀياس ڪيو، تن نالو ڦيرائي ڪيو ”زنداوستا“. هاڻ خود پارسي به ائين پيا چون، تنهنڪري اسان به اهوئي نالو ڪتب آندو آهي. (مصنف)
* "Dr. Martin haug: Essays on the Sacred Language, Writings and Religion of the Parsis, pp 289-90.
ڪوبه هندو جيستائين جڻيو نٿو پائي تيستائين شودرن جي دفعي ۾ ليکجي ٿو، تنهنڪري اڳي هندو پنهنجن ٻارن کي ننڍڙي ئي جڻيو پائيندا هئا. ساڳيءَ ريت پارسين ۾ جيستائين سندن ڪو ٻار جڻيو نٿو پائي تيستائين پڪو پارسي ڪري نٿو ليکجي. انهيءَ سبب پارسي اڪثر ستن ورهين جي ڄمار ۾ ”ڪستي“ Kusti) – جڻيو) پائيندا آهن.
هندو ماڻهو ڪن ڪارجن مهل ڳؤنٽ ڪم آڻيندا آهن. اهو ”ڳؤنٽ“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”گوموتر“ يعني گانءِ جو مٽ، جنهن جي بدران پارسي چون ”گومز“ (Gomez) ۽ اهو ڪن پارسين جو نالو به آهي. آڳاٽن آرين گانءِ جي ڇيڻي ۽ ڳؤنٽ ۾ ڪيتريون خاصيتون ڏٺيون آهن، تنهنڪري انهن جي ڪم آڻڻ جو رواج وڌائون، ڊاڪٽر مارٽن هاگ چوي ٿو ته يورپ ۾ هارين نارين جا ويج ڳؤنٽ ۽ ڇيڻو عام طرح دوا طور ڪم آڻيندا آهن. *
هندن ۾ ڪو مرندو آهي ته ٻارهين ڏينهن هن جو ”اوٿارو“ ڪندا آهن. اهو دستور پارسين ۾ به آهي. پارسي لوڪ ”اوٿارو“ بدران چون ”اُٿمان“ (Day of resurrection) هي ٻئي لفظ ”اُٿڻ“ مان ٺهيا آهن. ٻارن ٻچن، گهر ۽ ڌن دولت وغيره ۾ موهه هئڻ سبب پهريائين ٿورا ڏينهن پراڻيءَ جو واسو دنوي شين ۾ رهي ٿو؛ ۽ اوٿاري ڏينهن هو اُٿي. جم جاترا تي نڪري ٿو. اهي آهن هندن ۽ پارسين جا عقيدا. هندن وانگر پارسي به ڏهاڪي جو ڪرم ڪندا آهن، ۽ چانورن جي اٽي جو پيڙو ٺاهي ڪانون کي ڏيندا آهن. هنن ۽ ٻين اهڙين ڳالهين مان ڪيترن يوروپي عالمن کي ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿيو آهي ته هندو ۽ پارسي هڪ ٻئي جا ويجها سؤٽ آهن، ۽ ڌرم ڪرم بنهه هڪڙو ئي هئن. اهي ساڳين ديوتائن کي ساڳين هندڪن نالن سان سڏيندا هئا، سا ڳالهه هيٺين حقيقتن مان هيڪاري وڌيڪ روشن ٿيندي.
ديوتائن جا نالا: هندن ۽ پارسين جو هڪ مکيه ديوتا ”سورج“، (سج) آهي، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”سؤريه“؛ پر هنديءَ ۾ ”سؤر“ به چون. انهيءَ ”سؤر“ لفظ جو اچار ايرانيءَ ۾ ڦيري ڪيائون ”خور“، جنهن جي پٺيان ”شيد“ لفظ گڏي چون ”خورشيد“ معنيٰ ”سج“. رگ ويد ۾ سورج ديوتا جو ٻيو نالو آهي ”متر“ (Mitra)، جنهن جو اچار زنداوستا ۾ ”مٿر“ ۽ هاڻوڪي پارسيءَ ۾ آهي ”مهر“ معنيٰ ”سج“. + هيءَ نهايت آڳاٽو نالو آهي. قديم رومن لوڪ به سورج ديوتا کي پوڄيندا هئا، ۽ ”مٿرس“ (Mithras) ڪوٺيندا هئس. انگريزي لفظ(Mithraic, Mithraicism) وغيره انهيءَ ساڳئي سنسڪرت لفظ ”متر“ (ايراني ”مٿر“) مان ٺهيا آهن. هن مان ائين سمجهجي ٿو ته متر ديوتا (سورج) جي پوڄا جو رواج انهيءَ قديم زماني ۾ پيو، جنهن زماني ۾ سڀ آريه لوڪ ميرو پربت طرف گڏ رهندا هئا، ۽ ڇهن مهينن جي رات گذرڻ کانپوءِ سج ڏسڻ ۾ ايندو هون ته اُن کي ديوتا ڪري پوڄيندا هئا. *
هندو ماڻهو برسات جي ديوتا کي ”اندر“ سڏيندا آهن. اندر ديوتا جي پوڄا ٿيڻ کان اڳ، آڳاٽا آريه لوڪ ”ترت“ (Trita) يا ”ترئتن“ (Traitana) کي برسات جي ديوتا ڪري پوڄيندا هئا. زنداوستا ۾ ”ترئتن“ جو اچار ٿرئيتون“ Tharaetona)) آهي، جنهن جو اچار وڌيڪ بگڙجي ”فريدون“ ٿيو آهي. مثلاً ”فريدون بيگ“ (نالو). رگ ويد ۾ چيل آهي ته ”ورتر“ (Vritra) نالي هڪ دئت برسات کي پئي روڪيو، ته هن برسات جي ديوتا کيس ماري مينهن وسايا هئا، جنهن ڪري مٿس ”ورتر گهن“ يعني ”ورتر دئت“ کي ماريندڙ“ نالو پيو. انهيءَ ”ورتر گهن“ جو اُچار زنداوستا ۾ ”ورٿريگهن“ (Vertheghana) آهي. جيئن هندن جي پراڻن ۾ لکيل آهي ته وشنو ڀڳوان ڏهه اوتار ڌاريا هئا، تيئن زنداوستا ۾ ورٿريگهن بابت چيل آهي ته هن ڏهه اوتار ڌاريا هئا. انهن ڏهن اوتارن مان ڪلڪي، وراهه، وامن ۽ رام اوتار جهڙا هندن جي ڌرمي پستڪن ۾ تهڙا پارسين جي زنداوستا ۾ آهن (ڏسو يشٽ 14.) *+
هندو ماڻهو موت جي ديوتا کي چون ”يم“ جنهن جو اچار زنداوستا ۾ ”ييم“(Yima) آهي. سنڌيءَ ۾ ”يم“ بدران عام طرح ”جم“ چئبو آهي. پارسيءَ ۾ به ائين چون ٿا انهيءَ ”جم“ لفظ“ پارسي نالو“ جمشيد“ ٺهيو آهي، يعني”شيد لفظ پٺيان گڏيو اٿن، جيئن ”خورشيد“ نالي ۾ به گڏيو اٿن. آڳاٽا آريه لوڪ ”سوم“ نالي هڪ سفيد رس کي ديوتا ڪري پوڄيندا هئا. زنداوستا ۾ ”سوم“ جو اچار ”هوم-هئوم“(Haom) آهي. هتي به ”س“ کي ڦيرائي ”هه“ ڪيو اٿن. اهڙيءَ ريت ٻين ڪن ديوتائن جا نالا جهڙا رگ ويد ۾ تهڙا پارسين جي زنداوستا ۾ آهن. انهن ديوتائن بابت ڏند ڪٿائون به ٻنهي ڌرمي پستڪن ۾ ساڳيون آهن. جيئن مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي.
پارسين جي مذهب جو بنياد: هندن ۽ پارسين جا جيڪي ديوتائون آهن، تن مان مکيه سورج ۽ اگني آهن. انهن ۽ ٻين ديوتائن کي آڳاٽا آريه لوڪ ”اسر“ سڏيندا هئا، جنهن جي معنيٰ هاڻوڪيءَ سنسڪرت ۾ آهي ”دئت“ پر قديم سنسڪرت ۾ معنيٰ هيس ”ديوتا، آمري ديوتا“. انهيءَ ”آسر“ لفظ جو اچار پارسين جي زنداوستا ۾ ”اهر“ آهي يعني ”س“ کي مٽي ”هه“ ڪيو اٿن ، نه ته فقط ساڳيو ئي آهي. پارسين جو مذهب ”اهر مذهب“ يعني ديوتائن جو مذهب“ يا ديوتائن جو جاري ڪيل مذهب“ سڏجي ٿو. اهو مذهب ڪهڙن ديوتائن جو جاري ڪيل آهي؟*
هندستان جا قديم آريه لوڪ سورج، اندر ۽ ٻين ڪيترن ديوتائن کي عام طرح، پر اندر ديوتا کي خاص طرح، ”مگهوا“ (Maghava) ۽ ”مگهون“ (Maghavan)سڏيندا هئا. پارسي لوڪن جا ابا ڏاڏا خاص طرح سورج ديوتا کي ”اسر مگهوا“ (مگهوا ديوتا) ڪوٺيندا هئا، جنهن جو اچار پوءِ ڦري ”اهر مزد“ (Ahura Mazda) ۽ ”هور مزد“ ٿيو. پارسي لوڪ ڀڳوان کي ”آهر مزد“ سڏيندا آهن. جيئن هندو پنهنجن ٻارن تي ڀڳوان، ايسر (ايشور) وغيره نالا رکندا آهن، تيئن پارسي پنهنجن ٻارن تي ”حور مزد“ ۽ ”هورمسجي“ نالا رکندا آهن.
پارسي لوڪ ڪهڙي خيال تي ڀڳوان کي ”هورمزد“ سڏڻ لڳا، سو خيال تحسين جوڳو آهي. ڀڳوان جوتي سروپ آهي، ۽ سندس جوت جو روپ سورج ديوتا آهي، پرٿوي تي سورج جو روپ ”اگني“ (باهه) آهي، تنهنڪري هندو ۽ پارسي قديم زماني کان وٺي سورج ۽ اگنيءَ کي ڀڳوان جي جوت جو روپ سورج ديوتا آهن، پرٿوي تي سورج جو روپ ”اگني“ (باهه) آهي، تنهنڪري هندو ۽ پارسي قديم زماني کان وٺي سورج ۽ اگنيءَ کي ڀڳوان جي جوت جو روپ ڄاڻي، انهن جي پوڄا اڄ تائين ڪندا آهن.
ڊاڪٽر مارٽن هاگ ۽ ٻين عالمن جي راءِ موجب سنسڪرت لفظ ”مگهوا“ جو اچار ڦري ”ماجي“ (Magi) ٿيو. قديم ايرانين جا موبيد يا پروهت (Priests)انهيءَ نالي سان سڏبا هئا، جو اهي اگني پوڄا ڪرائيندا هئا. ايرانين کي عربن ”مجوسي“ يعني آتش پرست سڏيو، سو نالو به انهيءَ ساڳي بنياد ”مگهوا“(Magi) مان آهي.
اگن ديوتا کي هندن ۽ پارسين ڀڳوان جو روپ ڪري ٿي ڄاتو، سو به رڳو هن ڪري جو اگني جوتي سروپ آهي؛ پر خود خالق يا خلقيندڙ وانگر روپ يا صورتن پيدا ڪرڻ جي طاقت به اٿس، انهيءَ سبب آڳاٽن آرين اگنيءَ کي سڏيو ”توشتر“، جنهن جي معني آهي ”ڪاريگر“. ٻار ماءُ جي پيٽ ۾ سنجري وڏو ٿئي ٿو، سو انهيءَ آتش جي زور تي (رگ ويد، منڊل پهريون 9،188 ۽ منڊل ڏهرون 5،10). سڀني ساهوارن جون علحديون علحديون صورتون به انهيءَ آتش جي زور تي ٿيون آهن. ڌرتي، آڪاش ۽ ٻيءَ هر ڪنهن شيءِ کي صورت به اهائي اگني يا آتش ڏئي ٿي، جنهنڪري اگني گويا برهما يا خلقيندڙ آهي. جنهن ديوتا کي علحدن علحدن مهانڊن جوڙڻ جو ڍنگ آهي، سو اڻ پڇيو قابل ڪاريگر چئبو، تنهنڪري آڳاٽن آرين ائين پئي چيو ته ”توشتر“ جهڙو قابل ڪاريگر ٻيو آهي ئي ڪونه. هي ڳالهيون رگ ويد، سشڪل يجر ويد (واجنيئي سئهتا) ۽ شتپت براهمڻ ۾ ڄاڻايل آهي. مارڪنڊيه پراڻ جي اڌياء 77 ۾ توشتر ديوتا کي ”وشوڪرما“ ۽ ”پرجاپتي“ (برهما) سڏيو اٿن انهيءَ ساڳئي ديوتا کي قديم يوناني ۽ رومن لوڪ ”هيفسٽوس“ (Haphaistos) ۽ ”ولڪن“ (Valucan) سڏيندا هئا، ۽ ان کي هڪ وڏو ديوتا ڪري پوڄيندا هئا.
ايران وارن آرين وٽ اهو ساڳيوئي رگ ويد وارو نالو عام هو. ”توشتر“ بدران اڪثر چوندا هئا ”جرت توشتر“ (Jarat Tuashtri) يعني جهونو اگن ديوتا، جو سندن ديوتائن ۾ گهڻو جهونو يا آڳاٽو ديوتا اهو ئي هو. انهيءَ ”جرت توشتر“ جو اچار پوءِ پارسي ڦيرائي ”زورئسٽر“ (Zoraster) ڪيو، ۽ اُن جي بدران هاڻ عام طرح ”زردشت“ چون ٿا. جيئن هندو وسهن ٿا ته اگني ديوتا برهم روپ ڌاري ويد پرڪاشت ڪيا، تيئن پارسين جي زنداوستا موجب پارسي مذهب اول ”جرت توشتر“ (جهوني اگن ديوتا) پرڪاشت ڪيو. پارسي لوڪن جو نبي زردشت آهي، پر اهو گهڻو پوءِ پيدا ٿيو. عام طرح ائين چوندا آهن ته زردشت گهٽ ۾ گهٽ ته عيسوي سن کان ڇهه سو سٺ ورهيه اڳي ٿي گذريو آهي، پر ڪئمبرج هسٽري آف انڊيا موجب انهيءَ کان به اڳ ٿي گذريو هجي ته عجب ڪونهي. اهو زردشت يا زورئسٽر آڳاٽي زورئسٽر ”جرت توشتر“ يعني (جهوني اگن ديوتا) جو اوتار ليکجڻ ۾ آيو، تنهنڪري مٿس ساڳيو نالو پيو. انهيءَ نبيءَ پارسي مذهب کي ٺاهي جوڙي علحدو ڪيو، تنهنڪري هاڻ اهو پارسين جي مذهب جو بنياد وجهندڙ سڏجي ٿو. مطلب ته هندن ۽ پارسين جي اصل هڪ يڪي برادري هئي؛ ۽ پوءِ ٻه علحديون قومون ٿيون. سندن وچ ۾ ڪي متڀيد پيدا ٿيا، جن جو مختصر طرح ذڪر ڌار ڪبو. هتي ايترو ڄاڻائجي ٿو ته پروفيسر مئڪس ملر کي ويدن ۽ پارسين جي زنداوستا جي اڀياس مان ائين سمجهڻ ۾ آيو ته پارسين جا ابا ڏاڏا پهريائين هندستان وارن آرين سان ڪيترو وقت هندستان ۾ گڏ رهيا، ۽ پوءِ پاڻ ۾ ناسازي ٿين، ته پارسين جا ابا ڏاڏا اتر هندستان مان لڏي ارڪوشيا (قنڌار) ۽ ايران ۾ بيٺڪون وجهي وڃي رهيا مصنف کي به رگ ويد ۽ زنداوستا جي اڀياس مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته پروفيسر مئڪس ملر جو قياس سچو آهي. ڀائنجي ٿو ته جيڪي آريه لوڪ هماليه جبل وارا لڪ لتاڙي هندستان ڏي آيا، تن مان ڪي هاڻوڪن پارسين جا ابا ڏاڏا هئا، ۽ پوءِ سندن وچ ۾ ڪي مت ڀيد پيدا ٿيا، جنهنڪري ايران وارو پاسو وڃي وسايائون، ۽ هندن کان هميشه لاءِ ڌار ٿي ويا. ڊاڪٽر انباش چندرداس به اهو ئي رايو ظاهر ڪيو آهي ته پارسين جا ابا ڏاڏا اصل سنڌو ماٿر ۾ رهندا هئا. ***
هندن ۽ پارسين جي وچ ۾ ونجوڳ: هندن ۽ پارسين جون مٿي ذڪر ڪيل ڳالهيون (ديوتائن ۽ بزرگن جا نالا، ريتون رسمون وغيره) سندن سنجوڳ (اتفاق يا ميلاپ) ظاهر ڪن ٿيون؛ پر ڪي اهڙيون به ڳالهيون آهن جي سندن ونجوڳ (نفاق) جا اهڃاڻ ڏين ٿيون. اهڙا اهڃاڻ خود ڪي لفظ اڄ تائين ظاهر ڪن ٿا. مثلاً سنسڪرت ۾ ”ديوي“ معنيٰ ”ديوتا“، پر پارسيءَ ۾ ”ديو“ معنيٰ ”جن يا ڀوت“! معنيٰ ئي اُلٽي. هاڻوڪي سنسڪرت ۾ ”سر“ معنيٰ ”ديوتا“ ۽ ”اَسر“ معنيٰ ”دئت“؛ پر زنداوستا ۾ ”اَسر“ جو اچار ”اهر“ آهي. پارسي لوڪ ڀڳوان کي ”اهر مزد“ يا وڏو ديوتا سڏيندا آهن، جيئن مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي.
قديم سنسڪرت ۾ ”اَسر“ لفظ جي اصل چڱي معنيٰ هئي؛ ۽ بنيادي معنيٰ به نهايت عمدي اٿس. ڪيترن يوروپي عالمن جو چوڻ آهي ته ”اَسر“ لفظ جو ڌاتو يا بنيادي آهي ”اَس“ معني“ ٿيڻ يا هئڻ“، يعني اهو لفظ هستيءَ يا جيئري رهڻ جي معنيٰ ڏيکاري ٿو؛ تنهنڪري ”اَسر“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”ديوتا“. ديوتائون ڪڏهن به مرڻ جا ناهن. تنهنڪري اَسر لفظ امر ديوتائن لاءِ ڪم آڻيندا هئا، انهيءَ لاءِ ثابتي هيءَ آهي ته رگ ويد جي منڊل پهرئين، چوٿين، پنجين ۽ ستين ۾ اندر ديوتا، ورڻ ديوتا، متر، سوتر (Savit – سورج)، مروت، ردر (شو ڀڳوان)، اگن ديوتا ۽ ٻيا ديوتا ۽ ٻيا ديوتائون ”اَسر“ ڪوٺيا ويا آهن.
رگ ويد جي منترن ۾ ”اَسر“ لفظ امر ديوتائن لاءِ ڪم آيل آهي؛ سي ڪنهن نهايت قديم زماني جا ڀائنجن ٿا. انهيءَ ”اسر“ لفظ جي پوءِ معنيٰ ٿي ”دئت“. اها اُلٽي معنيٰ ڪيئن ٿيس؟ هندن جي ڌرمي پستڪن ۽ پارسين جي زنداوستا ۾ ڪي ڳالهيون اهڙيون لکيل آهن، جن مان چٽيءَ ريت سمجهي سگهجي ٿو ته اندر ديوتا جي پوڄا جنهن وقت آڳاٽن آرين جاري ڪئي، تنهن وقت مت ڀيد پيدا ٿيو، ۽ هاڻوڪن پارسين جا ابا ڏاڏا انهيءَ مت ڀيد سبب کائن ٽٽي ڌار ٿيا هئا. انهيءَ ونجوڳ پيدا ٿيڻ کانپوءِ ” آسر“ لفظ کي خراب معنيٰ ملي.
هندن ۽ پارسين جي وچ ۾ مت ڀيد ڪري ونجوڳ پيدا ٿيو تنهن کانپوءِ به پوارسي لوڪ ڀڳوان تي پنهنجي آڳاٽي دستور موجب ”آسر“ (اهر) کي سڏيندا هئا. جنهنڪري اڄ تائين پارسين جو مذهب ”اَهر مذهب“ سڏجي ٿو. مت ڀيد پيدا ٿيڻ کانپوءِ هندن کي پارسي ڏٺا به ڪين وڻندا هئا، ۽ سندن اهر مذهب کي ڌڪاريندا هئا. ڀانئجي ٿو ته انهيءَ ڌڪار ظاهر ڪرڻ جي خيال وچان خود ”اَسر“ (اهر) لاءِ نفرت پيدا ٿين. هندن پوءِ ”اَسر“ لفظ مان نکون لفظ ”سر“ ٺاهيو جنهن جي معنيٰ رکيائون ديوتا ۽ ”اسر“ جي معنيٰ ڪيائون ”دئت“. ائين لفظ جو بنياد ئي ڦري ويو، جنهنڪري هاڻ ”سر“ (ديوتا) جو ضد ”اسر“ (دئت) آهي. ”اسر“ لفظ کي ائين خراب معنيٰ ملي، ته هندو ”ديوتا“ (ديوتا) لفظ گهڻو ڪم آڻڻ لڳا، پارسين به هندن ۽ سندن ڌرم، خاص، ڪري ديو پوڄا يعني اندر ديوتا جي پوڄا لاءِ نفرت يا ڌڪار ظاهر ڪرڻ خاطر ”ديو“ (ديوتا) لفظ جي معنيٰ ڦيري ڪئي ”جن يا ڀوت“! نه ته حقيقتاً ”ديو“ لفظ جو ڌاتو يا بنياد آهي ”دو- div“ معنيٰ چمڪڻ، جنهنڪري ديوتا جي بنيادي معنيٰ آهي چمڪندڙ ۽ ٻهڪندڙ جيو (A shinig being) . ”اگني“ ديوتا آهي ۽ سدائين پيئي ٻهڪي. سورج ۽ ٻيا گرهه جن کي هندو ديوتائون ڪري ڪوٺين ٿا، سي به سدائين پيا ٻهڪن. مطلب ته ”اَسر“ ۽ ”ديو“ لفظن جون اصل معنائون نهايت سٺيون هيون، پر پوءِ هندن ۽ پارسين جي وچ ۾ اڻبڻت ٿيڻ سبب انهن لفظن جون معائنون به ڦريون، ۽ پارسين جو مذهب هندو ڌرم کان علحدو ٿيو. *
اندي ديوتا جي پوڄا تان تڪرار: قديم هندو ۽ پارسي ساڳين ديوتائن کي پوڄيندا هئا، ۽ سندن ديوتائن جا نالا به ساڳيا هئا، تنهن ڳالهه جي ذڪر ڪندي مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي ته اندي ديوتا جي پوڄا جاري ٿيڻ کان اڳ ”ترت“ يا ”ترئتن“ برسات جو ديوتا ليکبو هو. ۽ پارسي لوڪن جا ابا ڏاڏا ”ترئتن“ کي ”ٿرئيتون“ سڏيندا هئا، جنهن جو بگڙيل اچار هن وقت ”فريدون“ آهي. انهيءَ اڳئين ديوتا بدران ڪن رشين اندر مهراج جي پوڄا جو رواج جاري ڪيو، ۽ اندر کي ٻين ديوتائن کان مٿي ڪري ليکڻ لڳا، ته ٻين ڪن رشين اعتراض اٿاريو. پوءِ ته اهو تڪرار ايتري قدر وڌيو، جو آرين جون ٻه ڌريون ٿيون؛ هڪڙا جرت توشتر (زورئسٽر) يعني جهوني اگن ديوتا کي اڳي وانگر پوڄيندا رهيا، ۽ ٻيا اندي ديوتا جي پوڄا ڪرڻ لڳا. پارسين جي مذهب جو بنياد وجهندڙ زورئسٽر (زردشت) پيدا ٿيو، تنهن کان اڳ اهي مت ڀيد پيدا ٿيا هئا، جو خود رگ ويد ۾ توشتر (جرت توشتر يا زورئسٽر – جهوني اگن ديوتا) ۽ اندر ديوتا جي وچ ۾ اڻبڻت ٿيڻ جو ذڪر آهي. انهيءَ اڻبڻت سبب هندن ۽ پارسين جي يڪي برادري ٽٽي پئي. خود هندن مان ڪي اندر ديوتا جي پوڄا ڪرڻ بدران پارسين سان شامل ٿيا، ۽ اگن ديوتا جا پوڄاري ٿيا. اها ڳالهه زنداوستا ۾ کليءَ ريت لکيل آهي: ”مان ديو پوڄا ڪرڻ بند ڪريان ٿو ۽ زورئسٽر (زردشت) مزديسنين (اهر مزد ديوتا) جو دين اختيار ڪريان ٿو ۽ ان جو پوڄاري ٿيان ٿو، جو ديون جو دشمن آهي“. +**
زنداوستا ۾ ڄاڻايل هن حقيقت مان ظاهر آهي ته ڪن هندن وڃي پارسين جو مذهب اختيار ڪيو هو. جيئن هن وقت ڪو هندو پنهنجو ڌرم مٽائي ٿو ته ٻين هندن کي باهه وٺي وڃي ٿي، تيئن ان وقت جي هندن ۾ به گهڻو جوش پيدا ٿيو، ۽ هو پارسين جا جاني دشمن ٿي بيٺا، جو اهي اندر ديوتا جي پوڄا جي برخلاف هئا؛ جنهنڪري هي اتفاق پيدا ٿيو هو. اها حقيقت وري رگ ويد مان معلوم ٿئي ٿي، جنهن ۾ هڪ رشي چوي ٿو ته:
”جيڪي لوڪ اندر کي وڏو ديوتا ڪري نٿا مڃين، ۽ اندر ديوتا جي پوڄا جي برخلاف آهن، تن کي مان جلائي پورو ڪندس. اسان جو شترو (دشمن) جتي اچي ڪٺا ٿيا هئا، تتي کين اُڦٽ ماري وڌو اٿئون. هو بنهه چٽ ٿي ويا آهن ۽ سندن لاشا شمشان (مساڻ) يعني جڌ جي ميدان ۾ پيا آهن. رگ ويد، منڊل پهريون 133،1). هن مان ظاهر آهي ته انهيءَ مت ڀيد جي ڪري گهڻي خونريزي ٿي هئي. **
هندن ۽ پارسين جي وچ ۾ اهو نفاق گهڻي وقت تائين هليو. هندو اندر ديوتا جا پوڄاري هئا، سي ويدن جا منتر اُچاري اگنيءَ جي پوڄارين (پارسين) جي پٺيان پوندا هئا، ته اگني پوڄاري (پارسي) چوندا هئا ته هي جادوگر ۽ ڪامڻگور آهن، ۽ ڏانهن نفرت جي نگاهه سان نهاريندا هئا، انهيءَ نفرت سببان هيڪاري زنگ وڌيو ۽ پارسين سان هندن گهڻيون جٺيون ڪيون؛ هندو سندن ڳوٺن مٿان ڪاهي پوندا هئا، سندين ٻنيون ٻارا چٽ ڪندا هئا، ۽ سندن ڌن مال لٽيندا هئا، اڳيان پارسي به پنهنجي نالي سان هئا، ڪجهه وقت هنن به هندن جي چڱي سيج پچائي، جنهنڪري هندستان جي آرين (هندن) قبول ڪيو آهي ته اهي ”اسر“ يعني اهڙي ممذهبي جا پوڄاري (پارسي) اسان کان زور آهن ۽ جتي ڪٿي اسان کي شڪست ڏين ٿا. رگ ويد جي پٺيان جيڪو ائترييه براهمڻ ڏنل آهي، تنهن ۾ چيل آهي ته ”ديوتائن“ يعني ديوتائن جي پوڄارين (هندن) ۽ ”اَسرن“ يعني اهر مزد جي پوڄارين (پارسين) جي وچ ۾ پهريائين اڀرندي، الهندي، ڏاکڻ ۽ اتر طرف (مطلب ته چئني ڏسين ۾) لڙايون لڳيون، جن سڀني ۾ ديوتائن (ديوتائن جي پوڄارين يعني هندن) کي اسرن (اهر مزد جي پوچارين يعني پارسين) شڪست ڏني، پر پوءِ جڏهن اتر اُڀرندي طرف (شايد ڪشمير واري پاسي) لڙائي لڳي، تڏهن ديوتائون (ديوتائن جا پوچاري يعني هندو) سوڀارا ٿيا، ۽ انهيءَ وقت کان وٺي اهو طرف ”اجيت“ (Invincible) ليکجڻ ۾ آيو. *
اندي ديوتا جا پوچاري (هندو) جنگ جي ميدان ۾ گهڙڻ کان اڳ سوم رس جو چڪو چاڙهيندا هئا ته خنڪي ٿيندي هين ۽ نهايت همت سان لڙندا هئا. اتر اڀرندي طرف واريءَ لڙائيءَ ۾ سوڀارا ٿيا ته انهيءَ وقت کان وٺي هيءُ دستور پيو ته جڏهن يگيه لاءِ سوم ٻوٽي گاڏين ۾ گهرائيندا هئا، تڏهن گاڏين جي اتر اُڀرندي طرف بيهي، سوم ٻوٽي گاڏين مان لاهيندا هئا، ائترييه براهمڻ ۾ ائين به لکيل آهي ته ديون (ديوتائن جي پوڄارين يعني هندن) ائين ئي پئي سمجهيو، ته هيترو وقت اسان جو هارايو پئي، سو هن ڪري جو اسان کي ڪو راجا ڪونه هو، تنهنڪري سوم کي پنهنجو راجا ڪيائون. سوم ديوتا جي پوڄا ڪري ۽ سوم ٻوٽيءَ جو چڪو چاڙهي، وڙهڻ لڳا، ته سڀين پارسين سندين جئه ٿي. پارسين پوءِ سوم ٻوٽيءَ لاءِ به نفرت ظاهر ڪئي ۽ ان وقت کان وٺي پوڄا ۾ ٻي ٻوٽي ڪم آڻڻ لڳا.
پارسين جي ديني پستڪن ۾ جيڪي ”گاٿا“ (ڳاهون) آهن، تن مان به ظاهر آهي ته هندو جڏهن پارسين تي گهڻو غالب پيا، تڏهن خود سندن اڳواڻ يا مهندار هن ريت ٻاڏائڻ لڳو هو:
”ڪهڙي ملڪ ڏي وڃان؟ ڪٿي وڃي پناهه وٺان؟ منهنجي خاوند (زورئسٽر) ۽ سندن ساٿين کي ڪهڙي ملڪ ۾ اجهو مليو آهي؟ نوڪرن چاڪرن مان ڪوبه مون کي عزت نٿو ڏئي. نڪي ملڪ جي بدڪار حڪومت ڪندڙن مان مون کي ڪو عزت ڏئي ٿو.“
”مان ڄاڻان ٿو ته مان بيوس آهيان. مون ڏي نهار، جو ٿورن ماڻهن ۾ اچي بچيو آهيان، جو مون وٽ ٿورا ماڻهو آهن. اي جيءَ – قائم ڀڳوان، مان روئي، تو (اهر مزد) کي وينتي ڪريان ٿو“.*
گاٿا ۾ لکيل مٿيان لفظ ته ”ملڪ جي بدڪار حڪومت ڪندڙن مان مون کي ڪو عزت نٿو ڏئي“. سي ڄاڻائين ٿا ته ملڪ جاوالي اندر ديوتا جا پوڄاري هئا، ۽ پارسين جي مهندار انهيءَ سبب کين ”بدڪار حڪومت ڪندڙ“ سڏيو آهي. هن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته پروفيسر مئڪس ملر جي قياس سچو هو ته پارسي اصل اتر هندستان ۾ هئا، جتان پوءِ ايران ۽ ارڪوشيا (قنڌار) ۾ بيٺڪون وجهي وڃي رهيا.
پارسي موٽي هندستان ۾ ڪيئن آيا؟ پارسي لوڪ ايران ڇڏي، موٽي هندستان وارن آرين وٽ ڪيئن آيا، سا تاريخي ڳالهه ويجهڙائيءَ جي آهي. سن634-635ع ۾ عربن ايران پنهنجي تابع ڪيو، ته اتي ڀڄ ڀاڄڙ بيٺي. ان وقت ڪي آريه لوڪ هراس وچان اتان ڀڳا؛ پر ڪي اتي ئي رهيا. جيڪي آريه لوڪ هميشه لاءِ ايران ۾ رهيا، تن پوءِ دين اسلام اختيار ڪيو. منجهائن ڪي مغل، پٺاڻ يا افغان، بلوچ ۽ ٻين نالن سان سڏجن ٿا. ان وقت ايران جي پارسي (فارس) پرڳڻي جا رهاڪو، اُتان لڏي پلاڻي هندستان ۾ آيا، ۽ اول کنڀات جي نار طرف ”سنجاڻ“ نالي شهر ۾ اچي رهيا. اتي هندن جو راڄ هو، ۽ اهي ”مهاديو“ (شو ڀڳوان) جا پوڄاري هئا، پر هنن ڌارين کي پنهنجي ملڪ ۾ رهڻ ڏنائون. هي ايران جي ”پارسي“ پرڳڻي کان آيا هئا، تنهنڪري پاڻ کي ”پارسي“ سڏائڻ لڳا. اتي اچڻ کان پوءِ اهڙو زور ورتائون، جو هندن کان اهو کنڀات وارو پاسو ڦري؛ پاڻ اتي جا والي ٿي ويٺا. هيءُ قصو اهڙو ٿيو، جهڙي چوڻي آهي ته ”آئي ٽانڊوکڻڻ بورچياڻي ٿي ويٺي“. هندن پوءِ همت ڪري، کائن اهو ملڪ کسيو، ۽ کين هڪالي ڪڍيائون. پارسي پوءِ دربدر ٿيا. منجهانئن ڪي سورت، ڀروچ، احمد آباد ۽ گجرات جي ٻين شهرن ڏي ٽڙي پکڙي ويا. انهن سڀني هنڌ گجراتي ٻولي چالو هئي. پارسين جا پويان پوءِ اتي ڄاوا نپنا ته سندين مادري زبان به گجراتي ٻولي ٿي. عيسوي ستين صديءَ ۾ عربن جي ڪاهه وقت اهي پارسي لوڪ ”پرٿيا“ (Parthia) جي ”پرٿو“(Parthians) آرين مان هئا. ”پرٿو“ جو بگڙيل اچار ”پهلو“ آهي، تنهنڪري سندين ٻولي ”پهلوي“ سڏبي هئي. انهيءَ تي عربيءَ جوا يترو اثر ٿيو، جو اها سموري ڦري، هاڻوڪي عربي آميز پارسي (فارسي) ٻولي ٿي پيئي. محمود غزنوي ۽ کانئس پوءِ پندرهين سورهين صديءَ تائين جيڪي ايران جا حاڪم ٿيا، سي گهڻو ڪري سڀ ترڪ هئا، ته به پارسي ٻوليءَ کي اهڙو زور وٺايائون، جو اها پوءِ سڄي پرشيا (ايران) ۾ ڦهلي؛ پر اڄ تائين نالو پارسي (فارسي) هليو اچيس، جو اها ايران جي پارسي (فارسي) پرڳڻي جي ٻولي آهي.
هاڻ رڳو انهن آرين جو ذڪر ڪجي ٿو، جي هميشه جي لاءِ هندستان ۾ رهيا، ۽ جن جو اولاد هاڻوڪا هندو آهن. جن مان هن وقت ڪي مسلمان آهن.
آرين جون سنڌو ماٿر جي اصلوڪن رهاڪن سان چڪريون:
قديم آريه لوڪ هندستان ۾ ڪڏهن آيا، سو سنبت يا سن هندن توڙي پارسين جي ڌرمي پستڪن ۾ ڄاڻايل ڪونهي. تلڪ، جوتش جي حساب موجب ايترو ڄاڻايو آهي ته رگ ويد جون ڪي جهونيون رچائون عيسوي سن کان ڇهه هزار کن ورهيه اڳ جون آهن. جنهن صورت ۾ ويدڪ زماني جي شروعات جي ڪنهن کي به ڪل ڪانهي، تنهن صورت ۾ سنبت ۽ سن نٿا ڄاڻائجن؛ باقي رڳو ڪٿي ڪٿي تخميني طور سن ڄاڻائبا، ته سمجهڻ ۾ اچي ته ڪهڙي ڳالهه اڳي ۽ ڪهڙي پوءِ ٿي. ايترو چئبو ته ويدڪ زمانو اڃان هليو پئي، تڏهن هو هندستان ۾ آيا هئا. قديم هندستان جون تاريخون جي يوروپي عالمن کوجنائون ڪري تيار ڪيون آهن، تن ۾ ڄاڻايو اٿن ته آرين جي اچڻ کان اڳ اتر هندستان ۾ دراوڙ ۾ ٻيا اڻ آريه لوڪ هئا، جن سان جنگيون جوٽي آرين ملڪ فتح ڪيو، حقيقتاً هندستان جي اصلوڪن رهاڪن يعني قديم اڻ آريه قومن جي ڪا ڌار تاريخ آهي ئي ڪانه. انهن بابت جيڪو پتو پوي ٿو، سو اول رگ ويد مان، جو تاريخي ڪتاب ڪونهي. رگ ويد ۾ رڳو يگين جون ڳالهيون، ايشور جي اُپاسنا ۽ اُن جي پرايتيءَ جا ساڌن آهن. ڪيترن ديوتائن جهڙوڪ ورڻ ديوتا، اندر ديوتا، اگن ديوتا ۽ ڪن راجائن ۽ رشين جو به ان ۾ ذڪر آهي. انهن ڌرمي ڳالهين سان گڏ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگين لڳڻ ۽ آرين جي سوڀ کٽڻ جو احوال ان ۾ آهي. اهو هن ڪري ڏنل آهي، جو آڳاٽن آرين سوڀن کٽڻ ڪري اندر ديوتا ٻين ديوتائن جا ٿورا مڃيا آهن، جن پنهنجيءَ ٻاجهه سان کين سوڀارو ڪيو هو. انهن ٿورن مڃيندي جيڪي چيو اٿن، تنهن مان پتو پوي ٿو ته سنڌو ماٿر جي قديم رهاڪن آرين کي پنهنجي ملڪ ۾ پير کوڙڻ نٿي ڏنو ۽ ساڻن سخت چڪريون کاڌيون هئائون. انهن چڪرين کائيندي هزارين اڻ آريه لوڪ مارجي ويا، ڪن اڻ آرين ٻيلن ۽ جبلن ۾ وڃي پناهه ورتي، جتان پوءِ به وجهه وٺي آرين تي ڪاهي ايندا هئا. سندن چوپايو مال ڪاهي ويندا هئا، سندن پوڄائن ۾ ڀنگ وجهندا هئا ۽ ٻيءَ طرح به کين گهڻو ستائيندا هئا، سندن ٻوليون، رهڻي ڪهڻي ۽ ريتون رسمون آرين کان علحديون هيون، ويتر آرين کي گهڻي قدر پائي کنيائون، تنهنڪري آرين نفرت وچان کين اَسر، دئت، دانو؛ راڪاس ۽ ٻيا اهڙا اگرا نالا ڏنا، نه ته اهي اڻ آريه لوڪ به رواجي انسان هئا. منجهن قربانيءَ جو انگ ججهو هو، ۽ ديس ڀڳتي هين. پنهنجي ديس جي بچاءَ خاطر پنهنجو سر تريءَ تي رکي انت گهڙيءَ تائين آرين سان لڙيا، پر تاريخ وقت بوقت ثابت ڪيو آهي ته جڏهن به ڌاريون قومون سنڌ خواهه سڄي اتر هندستان تي ڪاهي آيون آهن، تڏهن اسان جا ماڻهو ڌارين سان مٽ پئجي نه سگهيا آهن. آرين کي سندن ملڪ ڪيئن به ڪري پنهنجي قبضي ۾ ڪرڻو هو، ۽ کين ماري مڃائڻو هئن، تنهنڪري آرين سندن قلعا ۽ شهر باهيون ڏيئي جلايا، سندن فوجون ناس ڪيائون، ۽ ڪن کي پنهنجو داس يا غلام بنايائون، جن مان پوءِ ڪي شودرن جي دفعي ۾ ليکجڻ ۾ آيا. منجهانئن جيڪي وڏ گهراڻا هئا، تن مان ڪن سان سڱ ڳنڍي، کين پنهنجو ڪيائون، ۽ پوءِ صلح سانت ۾ پنهنجيءَ سڀيتا جو ڦهلاءُ ڪيائون.
آرين جي سڀيتا جو ڦهلاءُ: آڳاٽا آريه لوڪ اصل ٿڌي ملڪ جا رهاڪو هئا، تنهنڪري شڪل جا گورا هئا، اوائل ۾ منجهن ذات پات جو ڀيد ڪونه هو، تنهنڪري ورڻ هڪڙو ئي هون يعني ته سڀ آريه برهمڻ هئا. برهمڻ ٿي به اهي مڇي ماس کائيندا هئا. هندستان ۾ اچڻ کان گهڻو پوءِ ويشنو ٿيا، نه ته اصل ٿڌي ملڪ ۾ رهڻ ڪري گوشت کائڻ جي ضرورت ايتري سمجهيائون ٿي، جو گهوڙي جي گوشت مان به ڪينٽرندا هئا، بلڪ ڳائو ۽ ماهيو گوشت به حلال ڪري ڄاڻندا هئا! پنهنجي اصلوڪي ماڳ ڇڏڻ کانپوءِ هو گهڻو ڀٽڪيا هئا، تنهنڪري بت ڪشيل هين ۽ ٿڌيءَ ڪوسيءَ سهڻ تي هريل هئا. هو وڏي دماغ وارا ۽ دل جا دلير هئا؛ تير ڪمان ۽ ٻيا هٿيار سدائين ساڻ هوندا هئن، ۽ وڙهڻ لاءِ هردم تيار هوندا هئا. سنڌو ماٿر جي ماڻهن کي جيتي، کين پنهنجو تابع ڪيائون، تنهن کانپوءِ به هو مٿن ايتري قدر حشمت ڄمائي ويٺا هئا، جو عام طرح ماڻهو کين مان ڏيندا هئا، جيئن حڪومت ڪندڙ قوم کي رعيتي ماڻهو مان ڏين ٿا. اهوسڀاويڪ آهي ته جڏهن ڪا ڌاري قوم ڪنهن ملڪ تي غالب پوندي آهي، تڏهن انهيءَ ملڪ جا رعيتي ماڻهو فتح ڪندڙ حاڪمن جي عام طرح پيروي ڪندا آهن. اول انهيءَ ڌاريءَ قوم جا لفظ روز مرهه جي محاوري ۾ اچي ويندا آهن، ۽ پوءِ پاڻ به سندين ٻولي سکي ساڻن ڳالهائڻ ٻولهائڻ جهڙا ٿيندا آهن. رفتي رفتي رعيتي ماڻهو سندين پوشاڪ، کائڻ پيئڻ جا نمونا اُٿ ويهه جا قاعدا، ريتون رسمون ۽ ٻيون ڳالهيون اختيار ڪندا آهن، بلڪه سندن ڌرم به قبوليندا آهن. هن حالت ۾ به ائين ٿيو. قديم دراوڙن مان ڪي ڏکڻ هندستان ڏي هليا ويا، ۽ جيڪي آرين سان گڏ رهيا، تن آرين جي سنسڪرت ٻوليءَ ۽ سڀيتگا جو اثر ٿيو، پر ٻولين جو توڙي ٻيو اثر هڪ طرفو نه ٿيندو آهي، قديم دراوڙن جي سڀيتا بهان
وقت جي ڪري اعليٰ درجي جي هئي، ۽ ان جو اثر خود آرين تي به ٿيو، اهواثر ڪيتري قدر ٿيو، تنهن جو اندازو هيٺين ٿورين حقيقتن منجهان ئي لڳائي سگهجي ٿو.
هندن جي گاڏڙ سڀيتا: رگ ويد واري زماني ۾ آريه لوڪ دراوڙن سان لهه وچڙهه ۾ آيا، ۽ منجهانئن ڪن سان سڱ به ڳنڍيائون، ته اول ڪيترا دراوڙي لفظ سنسڪرت ۾ چالو ٿيا. اهڙن لفظن جي هڪ وڏي يادداشت بشپ ڪالڊويل پنهنجي ٺاهيل دراوڙي ٻولين جي گرامر (صفحي 567 کان 579 تائين) ۾ ڏني آهي، جنهن مان ٿورا مثال هي آهن: مڪت (موتي)، ڪٽيا (جهوپڙي)، ڪوٽ (قلعو)، پشپ (گل) ۽ نير معنيٰ پاڻي. *
ڊاڪٽر سنيتي ڪمار چئٽرجيءَ به پنهنجي بنگالي ٻوليءَ جي تاريخ جي جلد پهرئين ۾ اهڙا مثال ڏنا آهن، ۽ چيو اٿس ته دراوڙ جي ڪن ڌرمي ڳالهين جو به آڳاٽن آرين تي اثر ٿيو، جنهنڪري هندن جي هاڻوڪي سڀيتا هڪ گاڏڙ سڀيتا آهي، جنهن جا بانيڪار نه فقط آريه لوڪ، پر قديم دراوڙ لوڪ به هئا. ڊاڪٽر سنيتي ڪمار چئٽرجيءَ جو اهو به چوڻ آهي ته هندو مڃين ٿا ته ماڻهو مرڻ کانپوءِ ٻيون ٻيون جوڻيون وٺي ٿو. اهو عقيدو آڳاٽن آرين قديم دراوڙن وٽان پرايو. ڪن عالمن جو چوڻ آهي ته رگ ويد ۾ اڻ سڌيءَ طرح ڪي اهڙا اهڃاڻ آهن، جن مان سمجهجي ٿو ته انهيءَ قديم زماني ۾ ئي آرين جو جوڻين ۾ اعتقاد هو، باقي ڪيترا ڀرم ۽ سنسا، جنن ڀوتن بابت خيال، ۽ ٽوڻن ڦيڻن جا رواج دراوڙن وٽان پرايائون. ڪمار سواميءَ به اهائي ڳالهه ڪئي آهي، ۽ چيو اٿس ته هندستان جي هندن تي به دراوڙن جو اثر ٿيو آهي. مطلب ته جنگين ۾ دراوڙن کي آرين شهه ڏني، ته هنرن، ڪاريگرن وغيره ۾ دراوڙ کين شهه ڏيئي ويا. دراوڙن کي جيتي، آرين ڪٿي ڪٿي پنهنجون بيٺڪون وڌيون، ۽ پنهنجيءَ سڀيتا جو واڌارو ڪيئن ڪيائون، سو ذڪر ڌار ڪبو. هتي اول دراوڙن بابت ڦهليل غلط فهميءَ جو ذڪر ڪجي ٿو.*
دراوڙن بابت غلط فهمي: قديم هندستان جي تاريخ پهريون گهمرو اڻويهين صديءَ ۾ يوروپي لوڪن ٺاهي، جيئن منڍ ۾ ڄاڻايو ويو آهي. جيڪو مضمون يوروپي لوڪن انگريزيءَ ۾ لکيو، سوئي ساڳيو سنڌيءَ ۾ لکيل تاريخن ۾ آهي. هن وقت هندستان جي جيڪا به تاريخ پڙهجي ٿي، تنهن ۾ ائين ئي لکيل آهي ته آڳاٽا اڻ آريه لوڪ اڻ سڌريل ۽ شڪل جا ڪارا هئا، ۽ آريه لوڪ کانئن وڌيڪ سڌريل هئا ۽ شڪل ۾ نهايت سهڻا هئا. اهڙيون ڳالهيون قديم ڪولن ۽ سنٿالن بنسبت ڪو چوي ته ٻي ڳالهه، باقي دراوڙن بابت ائين سنڀالي چوڻ گهرجي، جيڪڏهن هي ڳالهه قبول ڪجي ته مهن جي دڙي واري سڀيتا دراوڙن جي آهي، ته پوءِ هنن بابت جيڪي تاريخن ۾ پڙهيو اٿئون، سو سڀ وسارڻو پوندو، ۽ قديم هندستان جي تاريخ وري نئين سر تيار ڪرڻي پوندي. يوروپي لوڪن اهڙيون غلطيون ڪيئن ڪيون، سا ڳالهه کولي ٻڌائجي ٿي، جو قديم هندستان جي تاريخ شروع ئي سنڌو ماٿر جي تاريخ سان ٿئي ٿي، تنهنڪري اسان جو انهيءَ ڳالهه سان وڏو ئي واسطو آهي.
رگ ويد ۾ آرين ڌڪار وچان اڻ آرين کي گهٽ وڌ ڳالهيو آهي، مثلاً اڻ آرين بابت چيو اٿن ته ”ڪتن وانگر ڀيانڪ ڀونڪار ڪري اسان کي ناس ڪرڻ لاءِ آيا آهن!“ (منڊل پهريون 4،182). کين ”ڪرشڻ“ (سانورو يا ڪارو) ”داس“ (ٻانهون يا غلام) ”دسيو“ (چور يا رهزن) ۽ ”اناس“ (اڻاسو يا بي سرم) سڏيو اٿن. * اهو سڀ اويڪ آهي ته ٻه ڌريون پاڻ ۾ وڙهنديون ته هڪ ٻئي کي گهٽ وڌ ڳالهائينديون. پر ڪن يوروپي عالمن رگ ويد ۾ ”اناس“ لفظ ڪم آيل ڏٺو ته اهو انومان ڪڍياون ته اهو اشارو دراوڙن ڏي آهي، جن جا نڪ اڪثر ويڪرا آهن، جھڻ ته منهن سان گڏيا پيا اٿن، جنهنڪري ڀانءِ ته نڪ اٿن ئي ڪونه، رگ ويد ۾ ”ڪرشڻ، لفظ به ڪم آيل ڏٺائون، ته هيڪاري ائين سمجهيائون ته دراوڙ لوڪ، جي هن وقت مدراس کاتي ۾ رهن ٿا، ۽ شڪل جا اڪثر ڪارا آهن، تن لاءِ اهي لفظ ڪم آيل آهن. ائين رڳو دل جا انومان ڪڍي تاريخن ۾ ڄاڻايون ته اڻ آريه لوڪ .ڪرشڻ“ (سانورا يا ڪارا) هئا. آڳاٽن آرين بابت هيئن به سمجهيائون ته اهي نهايت سڌريل هئا ۽ اڻ آريه لوڪ کانئن گهڻو گهٽ هئا. تنهنڪري اهي ”داس“ ۽ ”دسيو“ سڏيا ويا آهن. ائين رڳو انومان تي مانڊاڻ منڊيائون ۽ ڪابه پڪي پختي ثابتي ڪانه هين.
رگ ويد ۾ چٽيءَ ريت ڄاڻايل آهي ته اڻ آريه لوڪ ڀاڳيا ماڻهو هئا ۽ منجهانئن جيڪي ”پڻي“ (وڻجارا يا واپاري) هئا، سي هيڪاري زور هئا. گايون، مينهون ۽ ٻيو چوپايو مال ججهو هئن ۽ وڙهڻ ۾ به پختا هئا، رگ ويد ۾ ”پر“ (شهر) ۽ ”درگا“ (قلعو) لفظ ڪم آيل آهن. اڻ آريه لوڪن جا شهر ۽ قلعا آريه لوڪن باهيون ڏيئي جلايا ۽ اندر ديوتا کي ”پريندڙ“ يعني قلعن جو ناس ڪندڙ ڪوٺيو اٿن، جو ڄاتائون ٿي ته اندر ديوتا جي ٻاجهه سان ئي اڻ آريه لوڪن جي قلعن نابود ڪرڻ ۾ پاڻ سوڀارا ٿيا هئا. پر رگ ويد واري زماني ۾ آريه لوڪ پاڻ ڳوٺن ۾ رهندا هئا، جيئن اڄ به ٻهراڙين ۾ ماڻهو وسين ۽ واهڻن ۾ رهن ٿا. انهيءَ سبب عالمن سمجهيو ته اڻ آريه لوڪ، جي آرين کان گهٽ هئا، سي وري شهرن ۽ قلعن ۾ ڪيئن رهندا هوندا؟ رگ ويد ۾ ”پر“ ۽ ”درگاهه“ لفظ ڪم آيل به ڏٺائون، ته به عالمن ائين پئي ڀانيو ته اُهي شايد مٽيءَ يا پٿرن جا ٺهيل اَجها هئا، جن ۾ اڻ آريه لوڪ وقت سر پناهه وٺندا هئا. مطلب ته ڌرمي، پنگتي ۽ بين سڀني ڳالهين ۾ هندستان جي آڳاٽن رهاڪن جو مان مرتبو آريه لوڪن کان گهٽ ٿي ليکيائون. هندستان جا هندو به يوروپي عالمن سان انهيءَ ڳالهه ۾ شامل راءِ هئا، جو هندو آڳاٽن آرين جي نسل مان آهن ۽ سڀاويڪ طرح پنهنجي اصل نسل جو فخر اٿن، دراوڙ لوڪ آرين جي نسل مان نه آهن، تنهنڪري اهي ”اڻ آريه“ (Non Aryans) سڏجڻ ۾ آيا. انهيءَ ”اڻ آريه“ لفظ جو اُچار پوءِ ڦري ٿيو ”اناڙي“ ۽ هاڻ معنيٰ اٿس ”اڻ سڌريل يا جهنگلي“. ائين رڳو غلط فهميءَ سبب عام ماڻهن جي دلين تي اثر ويٺل هو، ته آريه لوڪ سڌريل ۽ اڻ آريه لوڪ اڻ سڌريل هئا، نه ته حقيقتاً دراوڙ لوڪ انهيءَ آڳاٽي زماني ۾ ئي نهايت سڌريل هئا. هاڻ اينسئڪلوپيڊيا برٽئنڪا جي تازي (چوڏهين) ڇاپي ۾ مهن جي دڙي ۽ سنڌو ماٿر جي سڀيتا جو ذڪر ڪندي ڄاڻايو اٿن، ته آرين لوڪن کي شايد لوهه جا هٿيار هئا. جنهنڪري هو اڻ آريه قومن کان کٽي ويا، نه ته اڻ آريه لوڪ ٻيءَ طرح کانئن گهٽ ڪين هئا. سر جان مارشل به پنهنجي ڪتاب ”مهن جي دڙي“ ۾ مٿي ذڪر ڪيل غلط فهميءَ جي ڳالهه ڪندي ڄاڻايو آهي ته اها ڳالهه ڪنهن کي خواب خيال ۾ به ڪانه هئي ته ڪو پنج هزار ورهيه اڳي اڻ آرين جي سڀيتا اهڙي هئي، جهڙي هينئر مهن جي دڙي مان ظاهر ٿي آهي. اها سڀيتا ان وقت جي مصر ۽ ايشيا جي الهندي طرف جي سڀيتا جهڙي آهي ۽ ڪن ڳالهين ۾ اُتي جي سڀيتا کي به شهه ڏيئي بيٺي آهي. مثلاً ڪپهه مان ڪپڙي جوڙڻ جو هنر انهيءَ قديم زماني ۾ رڳو پنجاب ۽ سنڌ ۾ هو ۽ مصر ملڪ ۽ الهندي ايشيا ۾ ٻه ٽي هزار ورهيه پوءِ جاري ٿيو هو. + رگ ويد مان ائين سمجهڻ ۾ پيو اچي ته آرين هندستان ۾ اچڻ سان سنڌو ماٿر ۾ اعليٰ درجي جي سڀيتا ڏٺي هئي، جنهنڪري رگ ويد جي منڊل ڏهين جي سوڪت پنجهتر ۾ سنڌونديءَ جي گهڻي اُستتي ڪئي اٿن. ڀائنجي ٿو ته ميرو پربت ڇڏڻ کانپوءِ ڪيترا آريه لوڪ آرمينيا طرف هئا ۽ لوهه مارڻ جو هنر اتي سکيا، جو آرمينيا اڄ تائين ڌاتن جي کاڻين ڪري مشهور آهي. دراوڙ لوڪ اڃا لوهه مارڻ نه سکيا هئا، تنهنڪري آرين کين پنهنجي لوهي هٿيارن جي وسيلي آسانيءَ سان جيتي، سنڌو ماٿر پنهنجي قبضي ۾ ڪئي هئي، نه ته ٻيءَ طرح دراوڙ پنهنجو مٽ پاڻ هئا. اڄ به مدراس کاتي جي ائر، آينگر، نئدو ۽ ٻين آڪهين وارا اعليٰ درجي جا انسان آهن، ۽ راجگو پال آچاريه ۽ ستيه مورتيءَ جهڙا مڙس هند جا ستارا سڏجن ٿا. سندن ابن ڏاڏن بابت يوروپي لوڪن جون غلط فهميون تاريخن جي وسيلي ڦهلائڻ بلڪل نامناسب ڳالهه آهي. هن ڳالهه جو خاص هن ڪري ذڪر ڪيو ويوآهي، جو مدراس کاتي وارن تاريخن ۾ لکيل غلط ڳالهين تان اعتراض ورتا آهن. جن يوروپي عالمن شروع ۾ اهڙيون غلط ڳالهيون ڦهلايون، تن تي به ڇوهه ڇنڊيا اٿن، جو هندن جي ڌرمي پستڪن ۾ لکيل ڳالهيون هنن ان وقت پوريءَ ريت سمجهيون ئي ڪين هيون. **+
* Dr. Martin Haug's Essays on the Religion of the Parsis, p. 286
* اکرن کي ڦيرائي ڪنٺ پانڙيءَ جي اُچار وارو ڪرڻ (Gulturalisation) جي عادت ايراني لوڪن ۾ گهڻي آهي. ”سؤريه – سور“ کي اول ڦيري ”هور“ ۽ پوءِ ”خور“ ڪيو اٿن. ساڳئيءَ ريت سنسڪرت ۾ ”سوسري“ – ”سوسر“ معنيٰ ڀيڻ لئٽن ۾ چون ”سورر“ (Soror)؛ ايراني ٻوليءَ ۾ ”سوسر“ جو اُچار ڦيرائي ڪيائون ”ههڙ“ ۽ هاڻ پارسيءَ ۾ چون ”خواهر“ معنيٰ ڀيڻ. اهڙا ٻيا به گهڻائي مثال آهن. (مصنف)
+ زنداوستا جي ٻوليءَ توڙي قديم پارسيءَ ۾ ”ٿر“ ”ڌ“ ۽ ٻيا اهڙا وسرگ اکر (Aspirates) هئا، جي هاڻوڪيءَ پارسيءَ ۾ ڪينهن؛ جهڙيءَ ريت سنڌيءَ ۾ ”ڪٿڻ“ مان ”ڪهڻ“، لڀڻ مان ”لهڻ“ ۽ ”ڏڀڻ“ مان ”ڏهڻ“ لفظ ٺهيا آهن، تهڙيءَ ريت ”مٿر“ جو اُچار هاڻوڪيءَ پارسيءَ ۾ ڦري ”مهر ٿيو آهي. (مصنف)
* "The ten incarnations in the Avesta (Yasht, XIV) are wind, a bull, a horse, a camel, a boar: a youth, a raven, a ram, a buck, and a man: and four seem to correspond with Kalki, Varaha, Vaman and Rama amongst the ten Avatars mentioned in the Puranic literature." Literature." Sjt. B.G. Tilak: The Arctic Home in the Vedas, p. 350.
* اها عادت اسان سنڌي ماڻهن ۾ به گهڻي آهي، جنهن ڪري ”ڦاسي بدران ”ڦاهي، ”ساس“ بدران ”ساهه“ ۽ پارسين وانگر ”ماس“ بدران ”ماهه“ (چنڊ، مهنو) چئون ٿا. (مصنف)
* "The Zorastrians were a colony from Northern India. They had been together for a time with the people whose sacred songs have been preserved to us in the Vedas. A schism took place and the Zorastrians migrated west-ward to Archosia and Persia." Prof. Max Muller: Science of Language, Vol. II, P. 170, (5th Edition). Sea also Prof. Max Muller's Chips from A German Workshop, Vol. I, P. 83.
** The Iranians the ancestors of the Parsis, were pure Aryans and originally inhabited Sapta Sindhu." Dr. A.C. Das: Reg Vedic India, P. 588.
* In the Vedas as well as in the older portion of the Zand-Avesta (sea the Gathas), there are sufficient traces to be discovered that the Zorastrian religion arose out of a vital struggle against a form which the Brahmanical religion had assumed at a certain early period." Dr. Martin Haug: Essays on the Parsis, p.287.
** Dr. J. Muir: Original Sanskrit Texts, Vol. V, pp. 229-30.
+ "I cease to be a Deva (worshipper). I profess to be a Zorastrian Mazda-Yasnin (worshipper of Ahurmazda) an enemy of the Devas and a devotee of Ahura."! Dr. Martin Haug: Essays on the Sacred Language. Writings and Religion of he Parsis, pp. 173 and 292-93.
** "I burn down the world that doies not acknowledge the superemacy of Indra, and revolts against Indra-worship. The enemies have been killed in the place where they were assembled. They have been completely destroyed and are lying on the Samasana (lit. cremation ground) i.e. the battle-field." (Reg Veda I, 133,1) Quoted by Dr. A.C. Das: Reg Vedic India, P. 158.
* Aitreya Brahmana, 1,3,3.
* "To what country shall I go? Where shall I take my refuge? What Country is sheltering the master (Zorathustra) and his companions? None of the servants pay reverence to me, nor the wicked rulers of the country [Gatha ustanvaiti 4 (461) 1]. "I know that I am helpless. Look at me, being amongst few men. For I have few men. I implore thee (Ahur Mazd, the wise) weeping, thou living God. [Gatha Ustanvaiti 4 (46) II]. Dr. Martin Haug: Religion of the Parsis, pp. 152, 155 and 166-ed. 1862.
* The historian of Indian an Art, A. Koomar Sawamy says. "Indian art and culture, in any case, are joint creation of the Dravidian and Aryan genious, or wielding together of symbolic and representative, abstract and explict, language and thought".
* * رگ ويد ۾ ”اناس“ لفظ رڳو هڪ ڀيرو (منڊل 10،29،5 ۾) ڪم آيل آهي، ۽ رڳو سنڌي ٻوليءَ ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. شايد آچاريه جي چوڻ موجب ”اناس“ لفظ اصل ۾ آهي ”عان“ معنيٰ ”نه“ ۽ ”آس“ معنيٰ ”وات“، جنهنڪري اناس معنيٰ جنهن کي وات نه هجي (Mothless) معنيٰ جنهن کي ٻولي (سنسڪرت) پوريءَ ريت ڳالهائڻ نه اچي. سنڌيءَ ۾ ”اناس“ جو اُچار آهي ”اڻاسو“ يعني جنهن کي نڪ ناس نه هجي (نرڄو يا بي شرم) يوروپي عالمن به ”اناس“ جي معنيٰ ڪئي آهي جنهن کي نڪ ناس نه هجي (Noseless)
* Many fanciful theories started over a hundred years ago have with slight alterations to suit later so calledonclusions, been accepted and repeated by later writers; and they are now put down in ordinary text books as if they are all proved history! The fact, however, is that no European has yet correctly understood Indian Vedic Literature, nor the true origin and principles of the caste system which has played such a great part in the building of Indian civilization…" M. Krishnamacharya, see "Pre-Mussalman India" by M.S., Nate-son, introduction, p.17.
+ " A marvelous culture surpassing in many respects the splendour of Egypt and Mosopotamia" Sir John Marshall.
* * Sir John Marshall: Mohen-Jo-Daro and the Indus Civilization, Vol. I, introduction, p.6.