لاڙ جو سير/03
سنڌي ٻوليءَ جي معنى آهي اها ٻولي جا سنڌ ملڪ ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. سنڌ لفظ سنسڪرتي آهي، جنهن جون ٽي معنائون آهن: (1) سمنڊ، (2) سنڌو ندي (3) سنڌ ملڪ، جتان اها ندي وهي ٿي، اسين پنهنجي مطلب لاءِ پوئين معنى وڌيڪ موزون، معتبر سمجهون ٿا.[1]
بنياد:
سنڌي ٻولي جو اصل بنياد سنسڪرٽ ٻولي مان آهي، جيتوڻيڪ هاڻوڪو لباس عربي ۽ پارسي جو اٿس ۽ زيب زينت انگريزي، بلوچي ۽ ٻين ٻولين جو اٿس.
سڄي دنيا جون ٻوليون ٽن مکيه ٻولين مان نڪتيون آهن: (1) توراني، (2) شامي، (3) آريه، انهن ٻولين مان وري هيٺيون ٻوليون ڄايون آهن:-
توراني: تامل، تلنگي، ملايم، سياسي، برمي، چيني، جپاني، ترڪي، ٿٻيٽي، هنگاري ۽ ڏکڻ آفريڪا جون ٻوليون.
شامي: عراقي، عبراني (جنهن ۾ توريت لکيل آهي)، عربي، ايراني ۽ ڏکڻ الهندي ايشيا جون ٻوليون
آريه: سنسڪرت، زند، يوناني، سلواني، ڏوڏني، لئٽن، ڪيلٽڪ وغيره.
(1) سنسڪرت مان وري هيٺيون ٻوليون نڪتيون آهن: پراڪرت، شئورسيني، ماگدي ۽ پئشاجي. انهن مان وري هيٺ ڄاڻايل ٻوليون نڪتيون:
پالي، مهاراشٽري، گجراتي، هندي، سنڌي، پنجابي، مارواڙي، بنگالي ۽ ٻيون اتر هندستان واريون چالو ٻوليون.
(2) زند ٻولي مان پارسي، پهلوي، پشتو ۽ روسي ٻوليون نڪتيون آهن.
(3) لئٽن ٻولي مان فرينچ، پورچو گيز، اٽالين، اسپارش ۽ رومن ٻوليون نڪتيون آهن.
(4) ٽوٽاني ٻولي مان جرمن، ڊچ، ساڪسن ۽ انگريزي ٻوليون نڪتيون آهن.
مٿئين بيان مان ظاهر ٿيو ته هندو، پارسي، ايراني، افغاني، روسي، يوناني، جرمني، ڊچ ۽ انگريز سڀ هڪ ڪٽنب مان آهن ۽ انهن جون ٻوليون گهڻو ڪري گهرو لفظن ۾ هڪ جهڙيون آهن. هيٺ ڏيکاريل يادداشت آريه ٻولين جي هڪ جهڙائي ڄاڻائي ٿي:
سنسڪرت سنڌي پارسي يوناني لئٽن انگريزي
پتر پيءُ پدر پئٽر پئٽر فادر
ماتر ماتا مادر مئٽر مئٽر مادر (مدر)
ڀراتا ڀاءُ برادر فرئٽريا فرئٽر بردر
دهتر ڌيءُ دختر ٽڳيٽر – ڊاٽر
شو سرو سهرو خسره هيڪيوارس سرسر –
مٿئين بيان مان معلوم ٿيو ته سنڌي ٻولي سنسڪرت مان ڄائي آهي.[2] هاڻي هن جو هيٺ ذڪر ڪبو ته ڪيئن سنسڪرت ٻولي ڦيرا گهيرا کائي سنڌي ٻولي جي منزل تي پهتي آهي.
سنسڪرت لفظ جي اصلي معنى آهي، ڪامل يا صاف ٿيل. سنسڪرت جا 3 درجا آهن. (1) قديم، (2) وچولو، (3) آخرين. سنسڪرت اها ٻولي آهي، جنهن کي هن وقت زنده ٻولي چئي نٿو سگهجي.[3] ان ۾ هندن جا ويد، پران، سمرٿيون ۽ تاريخون لکيل آهن.
اڄ ڏينهن تائين هندو ماڻهو پنهنجي پوڄا پاٺ ۽ ڪريا ڪرم ۾ اها ٻولي ڪم آڻيندا آهن. ودوان ۽ پنڊت به انهي ٻولي ۾ گيان گوشٽ ڪندا آهن، مگر اڄڪلهه اها ٻولي ڪٿي به ڳالهائڻ ۾ نٿي اچي، تنهن ڪري مرده ٻولي سمجهي وڃي ٿي. ڪو وقت هو جو اها ٻولي آرين جي عام رواجي ٻولي هئي، پر انهي ڳالهه کي هزارين ورهيه ٿيا. رواجي ماڻهن جي وات ۾ اصلوڪي سنسڪرت رفته رفته بگڙڻ لڳي ۽ اصلوڪي حالات بدلائي، ٻئي درجي تي آئي، جنهن کي وچولي سنسڪرت چئجي ٿو، انهي منزل تي پهچڻ کان پوءِ به منجهس ڦير ڦار ٿيڻ لڳي ۽ نيٺ آخر بن منزل تي اچي پهتي، جنهن کي ”پراشڪ سنسڪرت“ ڪري چوندا آهن.
اول درجي واري سنسڪرت ۾ رگ ويد، يجرويد، سام ويد ۽ اثر ويد جو ٿورو حصو لکيل آهي. وچولي درجي ۾ باقي ويدن جو ڀاڱو ۽ آخرين درجي ۾ رامائڻ، مهاڀارت، سمرٿيون ۽ ڪاليداس جا ناٽڪ لکيل آهن، انهي بعد لکڻ جي ٻولي ۽ ڳالهائڻ جي ٻولي ۾ ايڏو انقلاب آيو جو لکڻ جي ٻولي ۽ ڳالهائڻ جي ٻولي ۾ وڏو فرق پئجي ويو. عام ڳالهائڻ واري محاوري کي عامي يا رواجي ٻولي سڏيو ويو. سڀ کان جهوني سنسڪرت (پراڪرت) کي پالي ٿا ڪوٺين. اها ٻولي مهاراجه اشوڪ جا حڪم، جي هن پٿرن، جبلن ۽ ٿنڀن تي اڪرائي ڇڏيا هئا. سي به پالي ٻولي ۾ آهن. هي ٻولي ٻڌ ڌرم وارن جي مقدس ٻولي آهي. انهيءَ ۾ ٻڌ ڌرم وارن جا ڪيترا ڪتاب لکيل آهن.
پالي ۽ سنسڪرت ۾ گهڻو تفاوت ڪونهي. پاليءَ جا اڌ کان به وڌيڪ اکر هوبهو سنسڪرت جهڙا آهن، باقي اڌ ۾ ٿوري ڦير ڦار آهي. ٿوري ڦير ڦار کانسواءِ گرامر به ٻنهين جو ساڳيو آهي، جيئن وقت ويو گذرندو تيئن پراڪرت ٻولي وئي وڌيڪ بگڙندي ۽ اها هيٺين پنجن ڀاڱن ۾ ورهائجي وئي:-
ماراشٽري، شئورسيني، ماگدي، پئشا جي ۽ اپڀرنش، مهاراشٽري مرهٽن جي ملڪ ۾ ڳالهائڻ ۾ آئي، جنهن مان ڪوڪني ٻولي به نڪتي آهي.
شورسيني مٿرا جي آسپاس ڳالهائڻ ۾ آئي، جنهن مان پڇمي هندي، برج ڀاشا (جنهن ۾ سورداس جي وائي لکيل آهي)، ڪشميري ۽ پنجابي ٻوليون نڪتيون.
ماگدي مگديا بهار ۾ ڳالهائڻ ۾ آئي، جنهن مان بنگ ڀاشا يا بنگالي، آسامي، اُڙيا (اوڙيسا)، مئٿلي، ڀوڄپوري ۽ ناگپوري ٻوليون نڪتيون.
پئشاجي ٻولي پشپا لوڪن جي ٻولي هئي، انهن جي ذات پٺيان اهو نالو پيس، جا اڀرندي وارن علائقن ۾ ڳالهائڻ ۾ ايندي آهي، باقي اپڀرنش الهندي وارن علائقن ۾ ڳالهائڻ ۾ ايندي آهي.
انهن پنجن پراڪت ٻولين مان ماراشٽري کي سڀني کان مٿي پاڪ ڪري لکيو اٿن جين ڌرم وارن جا ڌرمي ڪتاب انهي ٻولي ۾ لکيل آهن.
اپڀرنش کي سڀني کان هيٺ لکيو اٿن. اپڀرنش جي لفظي معنى آهي، کريل، ڇو ته منجهس تمام گهڻو بگاڙو ٿي ويو آهي. اپڀرنش جا وري 2 قسم آهن: هڪڙو ٻئي کان جان تان ڪي وڌيڪ معتبر آهي. ان کي ناگر اپڀرنش ڪري ٿا چون، انهي ٻولي مان هاڻوڪي گجراتي ٻولي ٺهي آهي. ٻيو قسم جو انهي کان به وڌيڪ بگڙيل آهي، تنهن کي وراچڊ اپڀرنش يعني ردي اپڀرنش ڪري ٿا چون، جا بدلجي سنڌي ٻولي ٿي پيئي آهي.[4]
جنهن وقت سنسڪرت ٻولي ڦيرا گهيرا کائي سنڌي ٻولي ٿي، تنهن وقت جي پوري خبر ڪانه ٿي پوي ۽ نه اها ئي پروڙ پئجي سگهي آهي ته اها ٻولي ڪهڙي هئي ۽ ڪهڙي نموني ڳالهائي ويندي هئي. ايتري سڌ پئجي سگهي آهي ته عربن کان اڳ راءِ گهراڻي ۽ برهمڻ گهراڻي جي دور حڪومت ۾ پراڪرت يا پالي ٻولي ڳالهائي ويندي هئي. عربن جي دور حڪومت ۾ وراچڊ اپڀرنش چالو هئي. قياس ائين چوي ٿو ته ڇنڊ جي ڇاڻجي سنڌي ٻولي سومرن جي وقت ۾ اچي ظاهر ٿي آهي. عربن جي پڇاڙي وقت ۾ به دادرڪ، سنڌي ۽ سرائيڪي جو ميلاپ ڳالهايو ويندو هو.
عربن جي وارد ٿيڻ بعد سرڪاري ٻولي عربي ٿي، تنهن ڪري سنڌ جي اصلوڪن رهاڪن به پاڻ کي حڪومت وٽ سرخرو ۽ ڪارائتو بنائڻ لاءِ عربي جو ڳوڙهو اڀياس ڪيو ۽ انهي ۾ چڱي ڪاميابي حاصل ٿين. اهڙي طرح عربن ۽ سنڌين جي علم دوستي ڪري سنڌي زبان تي به عربي جو اثر پئجي ويو. ڪيترا عربي ٻولي جا لفظ هوبهو يا ڪجهه صورت بدلائي، سنڌي ٻولي ۾ گڏجي ويا. جيڪي لفظ ڪجهه مٽا سٽا سان داخل ٿيا آهن، تن مان ڪي نموني لاءِ هيٺ ڏجن ٿا:
عربي سنڌي
تعويذ تائٿ
فوم ٿوم
بصل بصر
حاذق هاتڪ
ثغر سڳر
اهڙي طرح ڪيترائي لفظ سنڌي ۾ دخل ڏئي ويا، جي پنهنجي اصلوڪي صورت ۾ قائم رهيا.[5] مثلاً
وقت، دعا، عجب، صبح، شراب، قلم، موت، حيات، مشق، ڪتاب وغيره.
عربن جي زور ٽٽڻ بعد ۽ غزنوي جي سنڌ ۾ دخل ڏيڻ بعد پارسي زبان زور ورتو. سمن جي دور حڪومت ته پارسي چوٽ وڃي چڙهي.
اهو سمورو وقت ويندي ڪلهوڙن جي حڪومت تائين به ماڻهو پارسي سکڻ جا شائقين ٿي رهيا. ٽالپرن جي وقت ۾ پارسي زور هئي. ٽالپر خود لکپڙهه پارسي ۾ ڪندا هئا. سندن حڪومت ۾ پارسي جا مڪتب زياده هئا، انهي ڪري پارسي ٻولي به سنڌي ٻولي تي گهڻو اثر وڌو ۽ ڪيترائي لفظ پارسي زبان جا سنڌي زبان ۾ جاءِ وٺي ويا. مثلاً زمين، آسمان، زبردست، بالادست، دستاويز، عملدار، دريافت، خواهه مخواهه، مختيارڪار وغيره. اهڙي طرح پورچو گيزن جڏهن هندستان ۾ بيٺڪون وڌيون. تڏهن واپاري ميل جول ڪري سندن ٻولي جا ڪيترائي لفظ، جي اول هندستان جي ٻين ٻولين ۾ داخل ٿيا، سي پوءِ آهستي آهستي سنڌي ٻولي ۾ به داخل ٿيندا ويا. مثلاً:
پورچوگيز سنڌي
فالٽو فالٽو
ڦٺا ڦيٽ
پگا پگهار
ٽرنڪو ترنگ
لئيلام ليلام
سنڌ جي بندرن تان ٻيڙين رستي ملبار سان واپار هلندڙ هو، انهي ڪري ڪيترا لفظ ملباري ٻولي جا به سنڌي ٻولي ۾ پئجي ويا. مثلاً: ايلاچي، ڪوتمير، اٽي ڏڪر. اهڙي طرح افغانستان سان قافلي رستي واپار ڪرڻ ڪري ڪيترائي پشتو جا لفظ آيا، جيئن ته ڍوڍو، ڌاڙو، گيدي، گهل، ڍال وغيره اهڙي طرح بلوچستان مان وڳ، اٽالو، ڄانگهو، گهيٽو، ليڙو، ڏوم وغيره لفظ آيا. بلوچي ۽ پشتو جي اثر ڪري ڪيترا ترڪي ٻولي جا لفظ به رڙهي اچي پهتا، جيئن ته: اوطاق، چقمق، چاق، قينچي (ڪئنچي، تڪمون، چلمچي، بورچي، ايلچي وغيره).
سرائڪي ٻولي اڃا به سنڌ کي ويجهو ڳالهائڻ ۾ ايندي هئي، تنهن مان به ڪيترائي لفظ اچي داخل ٿيا، جيئن ته ڏهيڙو، ڏون، ڀرائي، ڪنا وغيره جڏهن انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو، تڏهن سندن ٻولي جا ڪيترائي لفظ بگڙيل صورت ۾ سنڌي ٻولي ۾ استعمال ٿيڻ لڳا. هاڻي ته پاڻ وڌيڪ استعمال ٿيندا وڃن ٿا، جيئن ته
انگريزي سنڌي
سٽيشن ٽيشن
سيٽل سٽل
ٽڪيٽ ٽڪس
شاپ ڇاپ
سڪور ڪوڙي
ٽائيم ٽيم
ڪيترا لفظ ته عربي ۽ پارسي لفظن وانگر پنهنجي صحيح صورتخطي ۾ سنڌي ۾ پئجي ويا آهن جي لکڻ ۽ ڳالهائڻ ۾ اچن ٿا، جيئن ته روڊ، بوٽ، گلاس، بيگ، ڊريس، ليٽ ۽ ڪي ٻيا.
مٿئين بيان مان ظاهر ٿيو ته موجوده سنڌي ٻولي جي تاڃي سنسڪرت مان ٺهيل آهي ۽ سندس پيٽو عربي، پارسي، ترڪي پورچو گيزي انگريزي، سرائڪي، بلوچي ۽ پشتو جي رنگين پٽن مان ٺهيل آهي.
جيئن سنڌي شعر اهڙو آڳاٽو نه آهي، تيئن سنڌي نثر به اهڙو جهونو ناهي. سنڌي نثر سنڌي شعر کان عمر ۾ ننڍو آهي. 1299هه (1852ع) ڌاري جڏهن سنڌي شعر جي نموني ۾ گهڻو ڦيرو اچي ويو، تڏهن سنڌي نثر جي صورت ۾ انقلاب آيو. سر بارٽل فريئر سنڌ جي ڪمشنر پارسي بجاءِ سنڌي ٻولي کي سرڪاري دفتر ۾ قبوليو، تنهن ڪري ان کي اڄ جي نموني موجب سڌاريو. عربي، پارسي ۽ سنسڪرت مان حرف مان وٺي 51 اکرن جي الف – ب ٺاهي وئي. انهن جي ورهاست هن ريت آهي: عربي جا 28 حرف، پارسي جا 4 حرف (پ، ڄ، ڙ ۽ گ) ۽ 19 حرف سنسڪرت جا، ڪل ٿيا، 51 اکر، اهڙي ريت الف بي مڪمل ڪري حرفن ۽ لفظن جي پختائي رکي. صورتخطي سڌاري، اڄ جي نموني تي بيهاري وئي.
اڄڪلهه جيڪا سنڌي ڳالهائڻ ۽ لکڻ ۾ اچي ٿي، سا اديبانه دور مان لنگهيل آهي، تنهن هوندي به لاڙي سنڌي گهڻي ڀاڱي داردڪ ٻولي جي اثر هيٺ آهي ۽ سري جي ٻولي سرائڪي ٻولي جي ملاوت سان ظاهر آهي. ٻاقي وچولي وارو ڀاڱو ٻنهين اثرن کان آجو ڏسجي ٿو.
هيءُ امر مڃڻ جي قابل آهي ته سڀ کان اول سنڌي ٻولي لاڙ ۾ ڳالهائڻ ۽ لکڻ ۾ آئي، تنهن ڪري اصلوڪي سنڌي جيڪڏهن ڳولڻي هجي ته لاڙ ۾ ئي وڃي ڳولجي. مون کي جيڪي پنهنجي سير مان آزمودو ٿيو آهي، تنهن موجب سمجهان ٿو ته اڄ اها اصلي ڳوٺاڻي سنڌي جيڪڏهن رهي کهي ڪنهن وٽ آهي ته اها آهي دريائي ماڻهن يا ميربحرن وٽ. ڪراچي کڏي تي، ٺٽي تعلقي ۾ ڪينجهر پاسي ۽ ڪوٽڙي جي آسپاس جيڪي ميربحر رهن ٿا، انهن جي سنڌي اصلوڪي سنڌي جي گهڻي پوءِ آهي. حالانڪه اڄڪلهه آهي به رنگين سنڌي ڳالهائين ٿا. تنهن هوندي به هنن وٽ گهڻا آڳاٽي سنڌي جا لفظ آهن. جو هو گهرن ۾ ڳالهائين ٿا، جن جي سمجهڻ کان عام طرح شهري ماڻهو قاصر آهن، اڃا به لاڙ جي ڳوٺن ۾ جا ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي، سا تمام مٺي ۽ لذيذ آهي. لاڙي ماڻهن سان گفتگو ڪندي ائين وسهجي ٿو ته سنڌي کي وڏو لٽريچر آهي. آئون هتي لاڙ جي ماڻهن جي ٻن ڪچهرين جو ذڪر ڪندس.
جن مان سندن رهائش، گذران ۽ رسمن جو پورو پتو پئجي ويندو. اها به خبر پوندي ته هو پنهنجي گهرن ۾ ڪهڙي ۾ ٻولي ڳالهائين ٿا.[6]
- ↑ نئين تحقيق موجب سنڌي ٻولي جي قدامت جو مسئلو اهو نه رهيو آهي، جو گريئرسن ۽ چنٽر جي پارن عالمن بيان ڪيو هو. سنسڪرت سان سنڌي ٻولي جو ڪهڙو تعلق آهي، ان متعلق جناب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو ڪتاب ”سنڌي ٻولي جي مختصر تاريخ“ جو مطالعو ڪرڻ تمام ضروري آهي. _ گرامي.
- ↑ ڪن محققن جو چوڻ آهي ته سنڌي ۽ سنسڪرت جي وچ ۾ اچارن، معنائن، لغت ۽ گرامر تي خيال کان وڏو فرق آهي ۽ سنڌي وڌيڪ جهوني ٻولي آهي – گرامي
- ↑ ملڪ جي ورهاڱي کانپوءِ، ڀارت ۾ سنسڪرت زنده ٿي آهي. هندو يونيورسٽي (بنارس) ۾ باقاعده پڙهائي وڃي ٿي. (گرامي.
- ↑ لسانيات جي علمن جو ان مسئلي ۾ اختلاف آهي. چئٽرجي سنڌي ٻولي کي اوائلي سڌريل ۽ سريلي ٿو ڪوٺي – گرامي.
- ↑ سنڌي تان عربي ۾ آيل لفظن ۾ ٿوم، بصر، ڪافور، زنجيل (سفيد) مشڪ (مسڪ) شمار ڪيا وڃن ٿا- گرامي.
- ↑ سنڌي ٻولي جي بُڻ بنياد، تاريخ، ارتقا، سٽاءَ ۽ ڦهلاءَ لاءِ جناب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سراج الحق ميمڻ، علي نواز جتوئي ۽ ڀيرو مل مهر چند جا ڪتاب سنڌي ٻولي جي تاريخ تي پڙهڻ گهرجن. ان طرح صورتخطي ۽ رسم الخط متعلق مسٽر غلام علي الانا جا ڪتاب پڙهڻ گهرجن، ان سلسلي ۾ رساله مهراڻ ۾ آيل لسانيات تي مقالا پڻ پڙهڻ جهڙا آهن، جي مختلف سنڌي عالمن جا لکيل آهن. گرامي.