प्रश्नोत्तरमाला

by भानुभक्त आचार्य

अपार-संसार-समुद्रमाहाँ
डुब्याँ शरण् कुन् छ मलाइ याहाँ?
चाँडो कृपाले अहिले बताऊ
श्रीरामको पाउ छ मुख्य नाऊ।।१।।

कुन हो सदा बन्धनमा पर्याको?
जस्ले छ यो मन् सुखमा धर्याको।
मुक्ती भन्याको त पदार्थ कुन् हो?
वैराग्य भन्नू चिज जान्नु जुन् हो।।२।।

ठुलो नरक् कुन् छ भनेर जान्नू?
यही शरीरै छ भनेर मान्नू।
कस्तो स्वभाव् स्वर्ग भनेर जान्नू?
तृष्णा छुट्या स्वर्ग भनेर मान्नू।।३।।

कुन् ज्ञान् छ ठूलो भनि लीनु पर्न्या?
वेदान्तको ज्ञान छ दु:ख हर्न्या।
कुन् हो सहज् मोक्ष गरायिदीन्या?
ज्ञान् हो अरूको किन नाम लीन्या।।४।।

कुन् मूल ढोका छ नरक् कि? नारी,
लान्छे नरक् मोह ठुलो फिजारी।
कुन् धर्म हो स्वर्ग पुर्यायिदीन्या?
तेस्तो अहिंसा छ बुझेर लीन्या।।५।।

सुत्न्या सुखै पूर्वक आद्मि कुन् हो?
समाधि लायी रहन्या त जुन् हो।
जागा कउन् हो कसरी उ जान्न्या?
जो सत् असत्को छ विवेक गर्न्या।।६।।

कस्लाइ हो शत्रु भनेर जान्नू?
आफ्ना दशै इन्द्रिय शत्रु मान्नू।
कस्लाइ खूब् मित्र भनेर मान्नू?
जीत्या तिनै इन्द्रिय मित्र जान्नू।।७।।

दरिद्र नाऊँ नरमा छ कस्को?
विशाल तृष्णा घरमा छ जस्को।
कुन् हो धनी सब् नरले कह्याको?
सन्तोषले जो छ खुसी रह्याको।।८।।

जिउँदै मर्याको भनि नाम् छ कस्को?
उद्यम् बिना बित्तछ काल जस्को।
अमृत्-सरी कुन् छ भन्या? निराशा
पाशा कउन् हुन्? ममतै छ पाशा।।९।।

को छन् सुरा झैँ अति मोह गर्न्या?
स्त्री जान्नु तस्तै गरि चित्त हर्न्या।
कस्लाइ विद्वानहरु तुच्छ भन्छन्?
जो कामदेव्को वशमा रहन्छन्।।१०।।

मृत्यू भन्याको भन आज कुन् हो?
अप्यश् भन्याको तिमि जान जुन् हो।
कुन् हो सबैले गुरु भन्नु पर्न्या?
जो हो हितैको उपदेश गर्न्या।।११।।

कुन् शिष्य हो शिष्य भनेर जान्नू?
जुन् गर्छ सेवा उहि शिष्य मान्नू।
कुन् दीर्घ रोग् हो सबलाइ हर्न्या?
संसार हो जन्मनु मर्नु पर्न्या।।१२।।

यो दीर्घरोग् फेक्न उपाय कुन् हो?
अनित्य सब् जान्नु विचार जुन् हो।
भूषण् छ कुन् सज्जनले कह्याको?
शीलै छ भूषण् बहुतै बन्याको।।१३।।

कस्लाइ खुब् तीर्थ भनेर मान्नू?
जुन् शुद्ध मन् हो उहि तीर्थ जान्नू।
विद्वान् कउन् चिज्कन तुच्छ मान्छन्?
कान्ता र सुन् त्याज्य भनेर ठान्छन्।।१४।।

कुन् सुन्न बेस् हुन्छ भनेर मान्नू?
वेदान्तका बात् गुरुदेखि सुन्नू।
कन् ब्रह्म जान्नाकन हेतु मान्नू?
सत्सङ्ग वेदान्त बिचार जान्नू।।१५।।

कुन् सन्त हुन्? लोक्कन तुच्छ मान्न्या,
सब् छोडि साँचो शिवतत्त्व जान्न्या।
ज्वर् कुन् छ? चिन्ता ज्वर-तुल्य मन्न्या,
कुन् मूर्ख हो? कत्ति विवेक् नगर्न्या।।१६।।

कुन् काम हो मन् दिइ गर्नु पर्न्या?
श्री विष्णुको भक्ति छ दु:ख हर्न्या।
कुन् आद्मि हो यस् नरमा जियाको?
दिर्दोषि भै मन् हरिमा दियाको।।१७।।

विद्या र बोध् कुन् चिजलाइ भन्छन?
जुन् पाउँदा मुख्य भयी रहन्छन्।
कुन् मुख्य लाभ् हो? भन आज तेही।
आत्मासरीको अरु छैन कोही।।१८।।

सारा जगत् जित्छ अवश्य कस्ले?
अभ्यास् गरी मन्कन जित्छ जस्ले।
कस्ता बली वीर् कन वीर् कहन्छन्?
कन्दर्प जस्का वशमा रहन्छन्।।१९।।

कुन् हुन् बडा धीर् सब धर्म जान्न्या?
स्त्रीका कटाक्षैकन तुच्छ मान्न्या।
कुन् हुन् ठुला विष? विषयै कहिन्छन्
ती कालकुटादि बरू सहिदिन्छन्।।२०।।

कुन् दु:खि हो यस् विषलाई लीन्या?
संसारमा खुप्सित चित्त दीन्या।
कुन् धन्य हो? जुन् छ परोपकारी,
कुन् पूज्य हो? तत्त्व लिन्या विचारी।।२१।।

कौनै बखत्मा पनि क्या नगर्नू?
पाप्मा अगाडी कहिल्यै नसर्नू।
विद्वान् पुरुष्ले कति काम गर्नू?
स्वधर्म थामीकन शास्त्र पढ्नू।।२२।।

साङ्ला कउन् हुन् सबलाइ बाँध्न्या?
स्त्री हुन् सदा पाउ समाइ-राख्न्या।
सब् ब्रतहरूमा व्रत मुख्य कुन् हो?
सब् देखि सानो म छु भन्नु जुन् हो।।२३।।

क्या जानिईदैन भनेर बक्नू?
स्त्रीको चरित्रै छ नजानिसक्नू।
क्या हो सबैले त नछोडि सक्न्या?
यै हो दुराशा अरू कीन बक्न्या।।२४।।

कुन् हो पशूतुल्य भनी कह्याको?
विद्या नभै मूर्ख पडी रह्याको।
सज्ज्नहरू कस्सित सङ् नगर्नू?
खल्-पापि-निच्का नगिचै नपर्नू।।२५।।

कस्ता पुरुष् मुक्त भएर तर्छन्?
सत्सङ्ग-भक्तीहरु जो त गर्छन्।
छोटो कउन् हो नजलाइ माग्न्या,
कुन् हो बडो? जो धनमा नलाग्न्या। २६।।

जन्म्यो कउन्? जन्मनु फेर् नपर्न्या
मर्न्या कउन् हो? मरि फेर् नमर्न्या।
कस्लाइ लाटो छ भनेर भन्छन्?
जो ता बखत्मा पनि चुप् रहन्छन्।।२७।।

बैह्रो कउन् हो? हित बात् नसुन्या
कुन् हो अविद्या मित नारि मान्न्या।
कुन् तत्त्व साँचो छ भनेर खोज्न?
साँचा शिवै छन् शिवलाइ रोज्नू।।२८।।

उत्तम् भन्याको भन आज कुन् हो?
सज्जनहरूको सुचरित्र जुन् हो।
कुन् कर्मले शोक्हरू दूर हुन्छन्?
श्री विष्णुका पूजनले ति टर्छन्।।२९।।

कुन् शत्रु हुन् खुब् वलवान् भयाका?
कामादि हुन् सब् नरले कह्याका।
कुन् हो कसै पूर्ण गरी नसक्नू?
कामै छ त्यस्तो अरु कीन बक्नू।।३०।।

कुन् दु:खको मूल भनेर जान्नू?
मेरो म हुम् भन्नु छ तेहि मान्नू।
कुन् हो जगत्को गहना बन्याको?
विद्यै छ सब्को गहना बन्याको।।३१।।

कुन् सत्य हो सत्य कसोरि जान्नू?
जुन् प्राणिको हित् छ उ सत्य मान्नू।
कुन् छाडिदीन्या सुखि हुन्छ भन्छन्?
स्त्री छाड्न सक्न्या सुखिमा गनिन्छन्।।३२।।

ठूलो छ दान् कुन् गरि ताप हर्न्या?
सब् प्राणिको निर्भय जो त गर्न्या।
कुन् हो बुझ्यओ निश्चय नाश हून्या?
त्यो भक्तको मन् छ भनेर जान्न्या।।३३।।

कस्तो भयामा भय छुट्टि हुन्छन्?
मुक्तै भयामात्र ति पाप टर्छन्।
वाण्तुल्य कुन् हो अति दु:ख दीन्या?
जुन् मूर्खता हो उहि जानि लीन्या।।३४।।

कस्का सधैं दास् भइ पाउ पर्नू?
बूढा गुरूमा लगि चित्त धर्नू।
प्राणान्तका समयमा कति कर्म गर्नू?
सम्पूर्ण छोडि रघुनाथ्-तिर चित्त धर्नू।।३५।।

कुन् चोर हो इ जनको भनि चोर जान्नू?
जुन् वासना त छ असत् उहि चोर मान्नू।
शोभायमान भयि बस्छ सभाविषे को?
सब् को प्रसन्न मन गर्दछ शास्त्रले जो।।३६।।

मातासरी सुख दिन्या कुन चीज् छ जान्नू?
विद्यै छ त्यस्तो अरु कौन खोज्नू।
कुन् हो जती-जति दियो उति बढ्न जान्या?
विद्यै रहेछ बुझि निश्चय तेहि मान्या।।३७।।

कुन् काम हो अति डरायर दूर सार्नू?
लोकापवाद् छ घटिया कहिल्यै न धर्नू।
कुन् कर्म गर्दछ भन्या उहि बन्धु मान्नू?
आफ्नो सहाय यदि गर्दछ बन्धु जान्नू।।३८।।

कस्ता मनुष्यकन पित्रि भनेर जान्नू?
जसले त पालन गर्यो उहि पित्रि मान्नू।
कुन् चीज जानिकन चीज् रहँदैन जान्नू?
यो चीज् त नित्य परमेश्वरलाइ मान्नू।।३९।।

कुन् चीह्निया सकल चीजहरू चिह्निइन्छन्?
ईश्वर चिह्न्या सकल वाँहि चिह्नी सकिन्छन्।
कुन् चीज् रहेछ अति दुर्लभ खोजि हान्नू?
सत्सङ्ग हो अधिक दुर्लभ तेहि मान्नू।।४०।।

कुन् त्याग् कहिन्छ? शिवको सब तत्त्व जान्नू,
कुन् जीत्न सक्नु छ कठिन्? उ त काम मान्नू।
कुन् हो पशूसरि भनी नरले कह्याको?
आत्मा नजानिकन मूर्ख पडी-रह्याको।।४१।।

अम्मृत्सरी अघि भई पछि वीष बन्न्या,
कुन् हो? स्त्रि हुन् किन अरू चिजलाइ भन्न्या।
कुन् शत्रु हुन् अघि त मित्र सरी रह्याका?
पुत्रादि हुन् सकल सज्जनले कह्याका।।४२।।

कुन् चीज् छ चञ्चल यहाँ क्षण एक् घरीको?
आयुष्य यौवन बुझ्या बिजुली सरीको।
कुन् दान् ठहर्छ अति मुख्य यहाँ गर्याको?
जुन् दान् छ पात्रहरुका मुखमा पर्याको।।४३।।

प्राण् जान खोज्दछ भन्या पनि कन् नगर्नू?
संसार् अनित्य बुझि पाप् कहिल्यै नगर्नू।
कुन् हो अघी सरिसरीकन गर्नु पर्न्या?
पूजा सदाशिबजिको सब पाप हर्न्या।।४४।।

कुन् कर्म मुख्य भनि सद्गुरुले कहन्छन्?
जुन् कर्मले त परमेश्वर खुश् रहन्छन्।
कुन् स्थानमा बसुँ भनीकन दील् नदीनू?
संसारमा भनि अवश्य चिह्नेर लीनू।।४५।।

रात् दिन् निरन्तर कतातिर चित्त धर्नु?
संसार् अनित्त्य बुझि तत्त्व-विचार गर्नू।
तत्त्वै-विचार् छ सबको सब पाप हर्न्या,
ज्ञान् जान्नलाइ सबले यहि चित्त धर्न्या।।४६।।

प्रश्नोत्तरै छ बढिया गुरुले भन्याको,
सत्कर्म जान्नकन अर्तिसरी बन्याको।
यस्को निरन्तर बिचार् जतिले त गर्छन्,
संसार्-समुद्र सहजै त तिनै त तर्छन्।।४७।।

प्रश्नोत्तरै हो मणिरत्नमाला,
यस्लाइ पैह्रेर जहाँ त जाला।
तेस्का यसैले सब पाप टार्ला,
फेर् अन्त्यमा मुक्त गराइ छाड्ला।।४८।।