ტექსტი

შესავალი

(საისტორიო მიმოხილვა)

XVII საუკუნის I ნახევარი სტაგნაციის პერიოდია საქართველოს ისტორიაში. სამეფო-სამთავროებად დაშლილ ქვეყანაში სამი დიდი დამპყრობელის (ოსმალეთი, სეფიანები, რუსეთი) ინტერესი ეჯახებოდა ერთმანეთს. სამხედრო დაპირისპირება, ძირითადად, ოსმალეთსა და ირანს შორის მიმდინარეობდა. რაც შეეხება რუსეთს, იგი მხოლოდ დიპლომატიური საქმიანობით იფარგლებოდა, თუმცა მისი გამოჩენა ამიერკავკასიაში იმდენად გამაღიზიანებელი იყო, რომ ხშირ შემთხვევაში აღმოსავლური იმპერიების აგრესიის ინსპირირებას იწვევდა. საგარეო შემოსევების პარალელურად ქვეყნის განვითარებას აფერხებდა კრიზისში შესული ფეოდალური დაჩიხულობა. ერთადერთ მიზნად თავის გადარჩენა, არსებობის შენარჩუნება რჩებოდა.

XVII საუკუნის დასაწყისისთვის ოსმალთა მხრიდან ამასიის ზავი დარღვეული იყო და ისინი აღმოსავლეთ საქართველოშიც ინარჩუნებდნენ პოზიციებს. ირანის მმართველი აბას I შურისძიებისთვის ემზადებოდა და ბრძოლას იწყებდა აღმოსავლეთ ამიერკავკასიიდან ოსმალთა გასაძევებლად. ქართლის მეფე სიმონ I სტამბულში იყო დატყვევებული. 1600 წელს ქართლის ტახტი მისმა შვილმა, გიორგი X-მ დაიკავა. კახეთს კი უკვე ასაკში შესული ალექსანდრე II მართავდა. 1603 წელს შაჰ აბას I-მა ომი გამოუცხადა ოსმალეთს და სოფ. სუფიანთან მოპოვებული წარმატების შემდეგ ერევნის ციხე-სიმაგრეში ოსმალთა მთავარ გარნიზონს შეუტია. მან ლაშქრით იხმო თავისი ვასალები: გიორგი X და ალექსანდრე II. ერევნის ციხესთან გამარჯვებულ შაჰს უკვე შეეძლო ეზრუნა ქართლსა და კახეთში სრული ბატონობის დამყარებისთვის. მან ქართველ მეფეებს ირანში უბოძა პროვინციები და ჯამაგირი დაუნიშნა, რაც, სინამდვილეში, მათი ირანელ მოხელეებად გადაქცევის ცდა იყო (გაბაშვილი, 1958: გვ. 376). ამასთან, ქართლისა და კახეთის სრული დამორჩილებისთვის ლაშქრობების დაწყებამდე ორივე სამეფოს სასაზღვრო ტერიტორიები ჩამოართვა, ქართლს - ლორე და მდ. დებედას ხეობა (ლორეში დასვა გამუსლიმებული ფეოდალი - მირიმანიძე, დებედას ხეობაში ჩაასახლა "ბორჩალუს" თურქმანული ტომი და აღჯაყალის ირანელ ციხისთავს დაუქვემდებარა), კახეთს კი - კაკ-ენისელი, იგივე საინგილო (გამუსლიმებულ კახელ თავადს გადასცეს). ამით შაჰმა სამი მნიშვნელოვანი წარმატება მოიპოვა: 1. ქართლს მოურღვია სამხრეთი კედელი, კახეთს კი აღმოსავლეთი და ქვეყანაში შესაჭრელი გზები [6]გაითავისუფლა, 2. ქართველთათვის სტრატეგიული მნიშვნელობის ტერიტორიები ირანელთა დასაყრდენად აქცია, 3. მიითვისა საკმაოდ დიდი ტერიტორია, რომლის მხოლოდ მცირე ნაწილის დაბრუნება შეძლო ქართველობამ უკვე უცხოტომელებით აჭრელებული და ასიმილირილებული ქართველებითურთ.

1606 წელს გარდაიცვალა გიორგი X და ტახტი დაიკავა მისმა 14 წლის მემკვიდრემ, ლუარსაბ II-მ, რომელსაც დედამისი, დედოფალი თამარი მეურვეობდა. 1606 წელსვე კახეთის ტახტზე ავიდა 13 წლის თეიმურაზ I, რომლის რეგენტიც მისი დედა, დედოფალი ქეთევანი იყო. შაჰ აბასმა ოსმალებთან ბრძოლაში წარმატებებს მიაღწია, აიღო ყარაბაღი და განჯა, ქართლში შეიჭრა და ლორესა და დმანისის ციხეებიდან ოსმალები განდევნა. უბრძოლველად დანებებული თბილისის ციხის ოსმალური გარნიზონი ირანულმა შეცვალა. ოსმალო დამპრყობლები ყიზილბაშებმა ჩაანაცვლეს. ოსმალებმა სცადეს თავიანთი გავლენის აღდგენა ქართლზე და 1609 წელს ქვეყანა დალაშქრეს. მათ მეფის შეპყრობა სურდათ, თუმცა თევდორე მღვდლის თავგანწირვამ ლუარსაბ II დატყვევებას გადაარჩინა. ქართველებმა ჯარის შეკრება მოასწრეს და გიორგი სააკაძის მეთაურობით ტაშისკართან ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვეს. ოსმალებს არც შემახას ციხე-სიმაგრესთან ბრძოლაში გაუმართლდათ. შაჰ აბასმა მოახერხა მისი აღება და, ფაქტობრივად, აღმოსავლეთ ამიერკავკასიიდან მთლიანად გააძევა ოსმალები.

1612 წლის 20 ნოემბერს სტამბოლში ოსმალებსა და სეფიანებს შორის ზავი დაიდო, რომლის ძალითაც აღდგა ამასიის ზავის პირობები, მხოლოდ აღმოსავლეთ სამცხე ოსმალებს ერგოთ. შაჰ აბასს უკვე შეეძლო ქართლ-კახეთის მიმართ თავისი გეგმები განეხორციელებინა. მან 1612 წელს ნადირობის საბაბით თავისთან დაიბარა ლუარსაბ II და თეიმურაზ I. მეფეები არ ეახლნენ, რაც საკმარისი მიზეზი აღმოჩნდა შაჰისთვის, რომ ურჩი ვასალები დაესაჯა. 1613 წლის 16 ოქტომბერს ირანელთა ლაშქარი დაიძრა საქართველოსკენ. შაჰი განჯაში დაბანაკდა და თეიმურაზს მძევლად მოსთხოვა შვილები. თეიმურაზმა უმცროსი ვაჟი და დედა, დედოფალი ქეთევანი გაუგზავნა, თუმცა შაჰის მოთხოვნით იძულებული გახდა, რომ უფროსი ვაჟი - ლევანიც გაეგზავნა. თავად თეიმურაზი არ ეახლა შაჰს და ბრძოლისთვის მზადება დაიწყო. შაჰმა თავისი ლაშქარი ორად გაყო. ერთი ნაწილი თბილისის მხრიდან, მეორე კი - ქიზიყის მხრიდან შეიჭრა კახეთში. ალყაში მოქცეულმა თეიმურაზმა ქართლში გადასვლაღა მოახერხა, თუმცა ლუარსაბსაც არ შესწევდა ირანელებთან შებრძოლების ძალა და ორივე იმერეთში გადაიხვეწა. შაჰმა დაიკავა კახეთის დედაქალაქი გრემი, ალავერდის ტაძარი, რომლის გალავანიც [7]ციხე-სიმაგრედ აქციეს და თავიანთი ჯარი ჩააყენეს. გაძარცვეს მთელი კახეთი, მათ შორის თორღას ციხეში დაცული სამეფო განძეულობაც, მოსახლეობა ტყვედ წაიყვანეს ირანში. შაჰმა კახეთის მმართველად დანიშნა გამუსლიმებული ისა-ხანი (ალექსანდრე II-ის ვაჟის გიორგის მემკვიდრე), რომელიც ირანში იყო გაზრდილი. მას ვექილად დაუყენეს დავით ჯანდიერი (ასლანიშვილი).

კახეთიდან აბას I ქართლში გადავიდა. გორისა და სურამის ციხეებში ყიზილბაშთა გარნიზონი ჩააყენა. დიდი მცდელობის შემდეგ მხოლოდ ლუარსაბ II-ის ჩამოტყუება მოახერხა და ნადირობის საბაბით ყარაიაში წაიყვანა, მოგვიანებით კი დაატყვევა.

1615 წელს ოსმალთა ლაშქარი დაიძრა ირანელთა წინააღმდეგ. ეს თეიმურაზ I-მა აჯანყების დასაწყებად შესაფერის დროდ მიიჩნია. 1615 წლის 15 სექტემბერს, ალავერდობა დღეს, კახელები დავით ჯანდიერის მეთაურობით აჯანყდნენ, მათ შეუერთდა იმერეთიდან ჩასული თეიმურაზიც. აჯანყებამ იფეთქა შირვანშიც. მათი წარმატება შეაფერხა ოსმალთა სარდლობის უნიათობამ, რომელთაც ომის დაწყება გადადეს. ცხადია, შაჰს საშუალება მიეცა, მშვიდად გასწორებოდა აჯანყებულებს. მან ლაშქარი ქართლში გამოგზავნა, რათა გზა შეეკრათ თეიმურაზისთვის, თუ კვლავ მოინდომებდა იმერეთში გადასვლას, მაგრამ თეიმურაზმა ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვა. 1616 წელს შაჰ აბასი ახალი ლაშქარით წამოვიდა და თბილისში დაბანაკდა. მან ქართლის მმართველად დასვა გამაჰმადიანებული ბაგრატ-ხანი (დაუდ-ხანის შვილი). ირანელთა ლაშქარი სხვადასხვა მხრიდან შეესია კახეთს. თეიმურაზმა კვლავ იმერეთში გახიზვნა ამჯობინა. კახელები თვგანწირულად ებრძოდნენ შაჰის ლაშქარს და უბრძოლველად არცერთ სოფელს არ თმობდნენ. მთელი კახეთი ნანგრევებად იქცა. შაჰმა ოსმალებთან მდგომარეობის გართულების გამო დატოვა კახეთი, თუმცა მათ დაუზავდა და კვლავ მოიცალა ქართლ-კახეთისთვის. იმერეთიდან დაბრუნებულმა დავით ჯანდიერმა, თამაზ ვაჩნაძემ და დელუ-მელიქმა (შირვანელთა აჯანყების მეთაური) ციხე-სიმაგრეების აღდგენა დაიწყეს, გაფანტულ მოსახლეობას თავი მოუყარეს და განჯის სახანოს ნაწილიც ააჯანყეს. ირანელთა სადამსჯელო ექსპედიციამაც არ დაახანა და ისა-ხან ყორჩიბაშის მეთაურობით კახეთში შეიჭრნენ, ააოხრეს და ათასობით ადამიანი ტყვედ წაიყვანეს. 1617 წელს ახალი ლაშქრობა მოაწყო შაჰ აბასმა. მან კახეთი ორად გაყო. ივრის აღმოსავლეთი მხარე განჯის მმართველს, ფეიქარხანს ჩააბარა, ხოლო დასავლეთი ბაგრატ-ხანს გადასცა. დაცარიელებულ კახეთში თურქმანული ტომები ჩამოასახლა.

ბაგრატ-ხანის ხელისფლება, ძირითადად, ქვემო ქართლზე ვრცელდებოდა, [8]ამიტომ მას "საბარათიანოს ბატონს" უწოდებდნენ. თვითონაც ბოლნისში ცხოვრობდა. მართალია, ქართული წყაროები მას მეფის ტიტულით იხსენიებენ, თუმცა ირანის მოხელე ხანი იყო. 1619 წელს ბაგრატი გარდაიცვალა და მეფედ შაჰ აბასმა მისი ვაჟი - გამუსლიმებული სვიმონი დაადგინა. რაკი სვიმონი მცირეწლოვანი იყო, მას მეურვეობდა დედამისი, დედოფალი ანა, ხოლო 1620 წელს აბასმა ვექილად დაუნიშნა გიორგი სააკაძე. იგი ქართლის რეალური მმართველი გახდა.

კახეთიდან გაძევებული თეიმურაზი ოსმალეთში წავიდა. 1618 წელს, იგი თავის მხლებელ კახელებთან ერთად მონაწილეობდა ოსმალთა ლაშქრობაში და ირანშიც შეიჭრა, თუმცა ოსმალები დამარცხდნენ და 1612 წლის ზავის პირობები აღადგინეს. თეიმურაზმა დახმარება რუსეთსაც სთხოვა, მაგრამ ამაოდ.

1620 წელს შაჰმა დაასაჭურისა თეიმურაზის ვაჟები. ალექსანდრე გარდაიცვალა, ლევანი კი ჭკუიდან შეიშალა. 1622 წელს გულაბის ციხეში დატყვევებული ლუარსაბ II დაახრჩვეს. 1624 წელს გაუგონარი სისასტიკით აწამეს თეიმურაზის დედა, დედოფალი ქეთევანი. 1625 წელს კახელების საბოლოოდ გაწყვეტის მიზნით შაჰმა ლაშქარი შეკრიბა, რომელსაც ყარჩიხა-ხანი უსარდლა, გიორგი სააკაძე კი მრჩევლად დაუნიშნა (გიორგი სააკაძე და ზურაბ არაგვის ერისთავი 1624 წლის ბოლოს ირანში იყვნენ გაწვეულები). გიორგი სააკაძეს ქართველთა მხარეს საბოლოოდ მას შემდეგ დადგა, რაც აბასის წერილი ჩაუვარდა ხელში, სადაც მის მოკვლას უბრძანებდა შაჰი ყარჩიხა-ხანს. 1625 წლის 25 მარტს, მარტყოფის ველზე დაბანაკებულ ირანელებს თავს დაესხნენ ქართველები და მტერი ერთიანად გაწყვიტეს (30 ათასი მოლაშქრიდან 3 ათასმა უშველა თავს). სვიმონ-ხანმა თბილისის ციხეში შესვლა ვერ მოასწრო და აღჯაყალას ციხეში გამაგრდა, ხოლო ფეიქარ-ხანი კახეთიდან გაიქცა. აჯანყებულებმა მისი რეზიდენცია - ხორნაბუჯის ციხე აიღეს და ყიზილბაშები განჯა-ყარაბაღშიც დაარბიეს. სააკაძემ მხოლოდ თბილისის აღება ვერ შეძლო. ქართველებმა გონიოდან მოიწვიეს მეფე თეიმურაზ I, რომელიც ქართლისა და კახეთის გაერთიანებულ სამეფოს ჩაუდგა სათავეში. ცხადია, შაჰ აბასი შურის საძიებლად მოემზადა. მან 1625 წლის ივნისში ისა-ხან ყორჩიბაშის მეთაურობით მრავალრიცხოვანი ჯარი გამოგზავნა ქართლში. ბრძოლა 1 ივლისს მოხდა მარაბდის ველზე, სადაც თითქმის გამარჯვებული ქართველები დამარცხდნენ, თუმცა არც ირანელთა წარმატება იყო სრულყოფილი, რადგან ქართლში დარჩენილი მათი ნაწილები მთლიანად გაანადგურა გიორგი სააკაძემ (ამ ოპერაციას ირანელთა 30 ათასი კაცი ემსხვერპლა). ყიზილბაშთა გარნიზონები თბილისისა და ქართლის სხვა ციხეებში ჩადგნენ. ქართლში ისევ აღადგინეს სვიმონ [9]II-ის მმართველობა. თეიმურაზ I იმერეთში გადავიდა, სააკაძე კი - სამცხეში. მათ ძალები მოიკრიბეს და ქართლში გადმოსულებმა მტერს შეუტიეს. მალე მეფესა და მოურავს შორის ურთიერთობა გამწვავდა, რამაც ქართლის თავადების გაყოფა გამოიწვია. განხეთქილება საბოლოოდ ბაზალეთის ბრძოლით დამთავრდა (1626 წელი). სააკაძე დამარცხდა და ოსმალეთში გადაიხვეწა, სადაც 1629 წელს მხლებლებლთან ერთად ვერაგულად მოკლეს.

ბაზალეთის ბრძოლის შემდეგ ქართლში ორხელისუფლებიანობა დამყარდა. შიდა ქართლს თეიმურაზ I განაგებდა, თბილისს და ქვემო ქართლს კი - სვიმონ-ხანი. თეიმურაზსვე ემორჩილებოდა კახეთი. შაჰ აბასი კომპრომისზე წავიდა და სცნო თეიმურაზის ხელისუფლება (თუმცა სვიმონი არ გადაუყენებია). თეიმურაზმა კი თავი შაჰის ვასალად აღიარა. 1630 წელს უზომოდ გაძლიერებულმა ზურაბ არაგვის ერისთავმა მოკლა სვიმონ-ხანი, რის შემდეგაც თეიმურაზი კვლავ ქართლ-კახეთის მეფე გახდა, მხოლოდ თბილისი და მის ციხეში მდგომი ირანელთა გარნიზონი არ ექვემდებარებოდა მას. მალე თეიმურაზსა და ზურაბ ერისთავს შორის დაიძაბა ურთიერთობა და მეფის ბრძანებით ზურაბი სიცოცხლეს გამოასალმეს. მისი, როგორც სვიმონ-ხანის მკვლელის, მოკვეთილი თავი შაჰს გაუგზავნეს.

1629 წელს გარდაიცვალა აბას I. შაჰის კარზე ორი ქართული დაჯგუფება აღმოჩნდა: უნდილაძეები (იმამყული-ხანი და დაუდ-ხანი) და ხოსრო-მირზა (როსტომ-ხანი). თეიმურაზი უნდილაძეების მხარეს იყოს (დაუდ-ხანი იყო თეიმურაზ I-ის სიძე). მან დაუდ-ხანთან ერთად 1632 წელს დაარბია განჯა-ყარაბაღი. ეს შაჰის წინააღმდეგ აჯანყებას უდრიდა. სეფი I-მა იმამყული-ხან უნდილაძე ოჯახიანად სიკვიდილით დასაჯა. დაუდ-ხანი თეიმურაზთან იმყოფებოდა და შაჰის მოთხოვნის მიუხედავად, თეიმურაზმა იგი არ გასცა. შაჰმა მას მეფობა ჩამოართვა – კახეთი სელიმ-ხანს, ხოლო ქართლი როსტომ-ხანს გადასცა. თეიმურაზს ქართლის თავადებმა არ დაუჭირეს მხარი. მან ვერ შეძლო როსტომთან შებრძოლება და იმერეთში გადავიდა. 1634 წელს ზაალ არაგვის ერისთავის მიწვევით თეიმურაზი ქართლში ჩავიდა. იესე ქსნის ერისთავისა და კახი ფეოდალების დახმარებით როსტომს შეებრძოლა, მაგრამ დამარცხდა. იგი ამჯერად კახეთში გადავიდა და იქაურობა დაიკავა. როსტომს ირანელთა მაშველი არმია მოუვიდა. თეიმურაზი მიხვდა, რომ ვერ გაუმკლავდებოდა და როსტომთან შერიგება არჩია. შაჰიც დათანხმდა როსტომისა და თეიმურაზის შერიგებას და 1635 წელს თეიმურაზი კახეთის მეფედ აღიარა. მიუხედავად ამისა, თეიმურაზი მხარს უჭერდა როსტომის წინააღმდეგ აჯანყებულ ქართლის თავადებს (1636, 1638, 1642 [10]წლებში). იგი ცდილობდა საგარეო მოკავშირეც ეპოვა რუსეთში, მაგრამ მისი მცდელობები უშედეგო იყო. როსტომი სვიმონ-ხანის სისხლს ედავებოდა თეიმურაზს. 1648 წელს როსტომი კახეთში შეიჭრა. ბრძოლისას თეიმურაზის ერთადერთი მემკვიდრე, დათუნა ბატონიშვილი მოკლეს. თეიმურაზი დამარცხდა. იგი თავისმა მოხრეებმაც მიატოვეს. თეიმურაზსა და როსტომს შორის შუამავლობა დედოფალმა ხორეშანმა (თეიმურაზის მეუღლე) იკისრა. როსტომმა ქართლის გზა დაუთმო და თეიმურაზი უვნებლად გაატარა იმერეთში, სადაც მისი სიძე - ალექსანდრე მეფობდა. კახეთში როსტომი გამეფდა. თეიმურაზმა ისევ რუსეთთან განაახლა კავშირი. 1653 წელს თავისი შვილიშვილი, ერეკლეც გაგზავნა რუსეთში, 1658 წელს თავადაც გაემგზავრა მოსკოვში, თუმცა ხელმოცარული დაბრუნდა. მას გარდაცვლილი დახვდა თავისი უფროსი შვილიშვილი ლუარსაბი, მეუღლე ხორეშანი, იმერეთის მეფე ალექსანდრე. 1661 წელს თეიმურაზი ბერად აღიკვეცა. იგი სკანდის ციხეში განმარტოვდა. ვახტანგ V-ის მიერ იმერეთის აღების შემდეგ თეიმურაზი თავისი ამალით შაჰთან წავიდა, სადაც დიდი პატივით მიიღეს, თუმცა ერეკლე ბატონიშვილზე განრისხებულებმა იგი ასტრაბადის ციხეში გამოკეტეს. მეფე 1663 წელს გარდაიცვალა. იგი კახეთში ჩამოასვენეს და ალავერდის ეკლესიაში დაკრძალეს. ქართლ-კახეთმა XVII საუკუნის I ნახევარი სეფიანებთან ბრძოლაში გაატარა და უდიდესი ზარალი ნახა. ქვეყანა, განსაკუთრებით კახეთი, ფიზიკური გაქრობის საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა. ირანმა აღმოსავლეთ საქართველო თავის პროვინციად აქცია.

• * *

მეფეების მიერ გაცემული დოკუმენტები, ძირითადად, ასახავს მათ საშინაო პოლიტიკას და, შესაბამისად, ქვეყნის საშინაო ვითარებას. საბუთის ადრესატები უმრავლეს შემთხვევაში, წარჩინებულები არიან, რომელთა პოლიტიკური პოზიცია ზუსტად არის ასახული დოკუმენტებში. ცხადია, კარგად ჩანს ქვეყნის საგარეო ვითარებაც, რამდენადაც იგი იყო საშინაო მდგომარეობის განმაპირობებელი.

XVI საუკუნეში სამცხე-საათაბაგო ოსმალებმა დაიკავეს. მათ თავინთი პოზიციები განიმტკიცეს 1590 წელს ოსმალეთსა და სპარსეთს შორის დადებული ზავის შემდეგ. ოსმალებმა სამცხეში მმართველობის თავიანთი სისტემა და მიწათსარგებლობის წესი დანერგეს, რაც ითვალისწინებდა, რომ მიწა ეკუთვნოდა მხედარს, რომელიც აუცილებლად მუსლიმი უნდა ყოფილიყო. ამრიგად, ქართველ ფეოდალებს ან ისლამი უნდა მიეღოთ, ან დაეტოვებინათ მკვიდრი მამულები და გადასახლებულიყვნენ [11]საქრისტიანო საქართველოში. XVII საუკუნის დოკუმენტებში კარგადაა ასახული სამცხე-საათაბაგოდან თავადების მიგრაცია ქართლში, კახეთსა და საქართველოს სხვა კუთხეებში. ამ მიზეზით გადადიან აღმოსავლეთ საქართველოში ავალიშვილები, შალიკაშვილები, ამატაკიშვილები.

სამცხიდან მიგრირებული თავადები ინარჩუნებდნენ თავიანთ ფეოდალურ წოდებას, შესაბამისად, მათი სათავადო თავიდან უნდა მოწყობილიყო ყველა საჭირო კომპონენტის გათვალისწინებით. პირველ რიგში, მათ სჭირდებოდათ მიწა და ყმები (უფრო მეტად მამულები, რადგან ყმა-გლეხები თვითონ მოჰყავდათ). ქართლში მამულების მოპოვება კი ამ დროისთვის იოლი საქმე არ იყო, რადგანაც მიწები თავადებს უკვე დამკვიდრებული ჰქონდათ და თვით საგვარეულოებს შიგნით დიდი ბრძოლა მიდიოდა მამულების გადანაწილებისთვის. სამეფო ხელისუფლება კი სახასო მამულებს ძალზე მწირად გასცემდა. ამიტომ მიგრირებული თავადები, ძირითადად, იღებდნენ ბეითალმან მამულებს, ან უმემკვიდრეოდ დარჩენილი თავადების მეურვეებად ინიშნებოდნენ მათი მემკვიდრეობის მიღების გარანტიით. საისტორიო დოკუმენტებში ყველაზე კარგად ჩანს ავალიშვილების ქართლში გადასახლების პროცესი. სათავადოს მეთაური ზაქარია ქართლში გადადის თავის შვილებთან (არსენი, ავალი, ქაიხოსრო, დავითი, ღონენა) და ძმასთან (იოანე) ერთად (მოგვიანებით მათ შეუერთდება ძმისწული არსენი). 1605 წელს იგი მეფე გიორგი X-ს სთხოვს სამკვიდროს. მეფეც მას Nნიშნავს უშთამომავლოდ დარჩენილი რამინ (III) ამირეჯიბის მეურვედ. მეურვეობა გულისხმობდა, რომ ზაქარია რამინის მამულებს მის სიცოცხლეშივე ეუფლებოდა, თუმცა რამინის რჩენა ევალებოდა, ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ რამინის მთელი მემკვიდრეობა ზაქარიას ხელში გადადიოდა. მეფე გიორგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ზაქარია მიიღებდა ყველა იმ მამულს, რომელიც გიორგის მამამ, მეფე სიმონმა უბოძა თავის დროზე რამინს (ხეც, Hd-1327). ავალიშვილებმა მეფე თეიმურაზისადმი გამოჩენილი ერთგულების გამო ქართლში სხვა მამულებიც მიიღეს, ამ შემთხვევაშიც უმემკვიდრეოდ დარჩენილი მეპატრონის კუთვნილი. ზაქარია ავალიშვილის მამიდაშვილი იოთამ ფავნელიშვილი, როგორც ჩანს, შვილის გარეშე გადაეგო და მისი წილი მამულები ავალიშვილებს დაუმტკიცეს (ხეც, Hd-9377). თეიმურაზის მხარდაჭერისთვის (თეიმურაზსა და როსტომს შორის დაპირისპირების დროს) ავალშვილების ძირითადი შტო კახეთში გადასახლდა და აქაც "ამოწყვეტილი" მეპატრონის მამულები მისცეს. მაგ.: ამოწყვეტილი ჯავშან ვაჩნაძის მამულები მეფემ ავალ (ზაქარიას ძე) ავალიშვილს უბოძა, ასევე ღონენა ხიმშიაშვილის ნაქონი მამული, რომელიც ჯერ ამილახვარს, ხოლო შემდეგ ლარგველს ჰქონია თეიმურაზისგან ნაწყალობევი, [12]ლარგველის გარდაცვალების შემდეგ ავალმა მიიღო. ნიშანდობლივია, რომ ღონენამ მამულები მეფის ღალატისთვის დაკარგა. ავალმა მიიღო აგრეთვე ვინმე დავითას ნაოხარი მამულები. ავალიშვილებისადმი მეფის განსაკუთრებული დამოკიდებულების მაჩვენებელია სახასო მამულიდან მათთვის უჯარმის ბოძება (სეა, 1450-47-149).

სამცხიდან კახეთში გადასულ თავადთა შორის იყო თამაზ ამატაკიშვილი. თეიმურაზ მეფის წყალობის საბუთიდან ჩანს, რომ მეფე თამაზს მამულებს კი არ უახლებდა, არამედ ახალს აძლევდა – სხვადასხვა სოფელში გაფანტულ იმ ყმა-მამულს (როგორც ჩანს, ბეითალმანს), რომლებსაც ადრე სხვა მფლობელები ჰყოლია (ხეც, Hd-14679).

სამცხიდან გადმოსახლებულ თავადებს თან მოჰყავდათ თავიანთი ყმებიც. მაგ.: ჯავახეთიდან აყრილი ყმების თაობაზე დავა XVIII საუკუნეშიც გრძელდებოდა პეტრე ავალიშვილსა და დავით ციციშვილს შორის (დოლიძე, 1974: გვ. 19-20). ავალიშვილების კუთვნილ სოფ. სომანეთში სახლობდნენ სოფ. ხიდირბეგიდან წამოსული მესხები. მიწების მოპოვება იმდენად ჭირდა ქართლში, რომ ყმებიანად წამოსული თავადები იძულებულნი იყვნენ ისინი სხვის მამულში დაესახლებინათ. სამცხიდან მიგრირებულ მასტანა შალიკაშვილს თავისი ბოგანოები მიუბარებია ვარდან ფალავანდიშვილისათვის. მასტანას ვაჟი ბრძოლაში გარდაეცვალა, ამიტომ მასტანასა და მის მეუღლეზე მეურვეობა მეფე სვიმონმა მასტანას სიძეს, თამაზ ტატიშვილს დაავალა და მისი ქონებაც ქალიშვილის ოჯახმა მიიღო. მასტანას ყმები აყარეს ვარდან ფალავანდიშვილის მამულიდან და თამაზის მამულში დაასახლეს იმ პირობით, რომ მასტანასა და მისი მეუღლის სიცოცხლეში ყმები მათ მოემსახურებოდნენ, ხოლო მათი გარდაცვალების შემდეგ თამაზ ტატიშვილს დარჩებოდა.

ოსმალებს გამოქცეული გლეხები, ცხადია, ყოველთვის თავიანთ პატრონებს არ მოყვებოდნენ და ქაოსურადაც მოდიოდნენ ქართლში. დოკუმენტებიდან ვიგებთ, რომ სოფ. არადეთთან სახლობდნენ მესხი გლეხები. სათავადო თუ საეკლესიო ყმების შენარჩუნებით თვით მეფეც იყო დაინტერესებული. ცხადია, ლაშქრობებით აოხრებულ ქართლში არ იყო იმდენი მატერიალური რესურსი, რომ მიგრირებული თავადები თუ სასულიერო პირები ყმა-მამულით უზრუნველეყოთ. ცნობილია, რომ თავად თეიმურაზ I ეხმარებოდა არსენ საფარელს მონასტრის ყმების მოგროვებაში.

მუსლიმთაგან დიდი დარტყმა მიიღეს სამცხის ეკლესია-მონასტრებმა და მისმა მსახურებმა. ოსმალეთის ხელისუფლება მამულებს ართმევდა ეკლესიასა და სასულიერო პირებს. ეკონომიკური ზეწოლის საშუალებით ცდილობდა გაეტეხა სამცხის ქართული ეკლესია და ნიადაგი მოემზადებინა ისლამის გასავრცელებლად. სამონასტრო ცხოვრების [13]მოშლისა და მატერიალურად დასუსტების სურათს კარგად ახასიათებს მეფე თეიმურაზის საბუთი, რომელიც საფარის მონასტრის აოხრებას ეხება: "უღმრთოთა მაჰმადიანთა მიერ მონასტერი თქუენნი, ყოვლად დიდებული, მოოჴრებულიყო, პატიოსანი ხატი წარმოსუენებულიყო, მამულნი, მეტოქნი, სოფელნი, დაბანი და აგარაკნი წაჴდომილიყუნეს" (ხეც, Hd-14678). აწიოკებული და უსახსროდ დარჩენილი მონასტრებიდან დაძრული სასულიერო პირები ცდილობდნენ გადაერჩინათ თავიანთი თავი, საყმო და სიწმინდეები, ამიტომ ყმებთან ერთად მიდიოდნენ საქართველოს შიდა პროვინციებში და თან მიჰქონდათ ხატები, სხვა საეკლესიო ინვენტართან ერთად. სავარაუდოდ, ისინი მოქმედ მონასტრებში ნაწილდებოდნენ, ასევე მათ მეფე აძლევდა "ნაოხარ", გაუქმებულ და დანგრეულ ეკლესიებს აღსადგენად. მაგ.: მეფე თეიმურაზმა ქართლში გადასულ საფარის წინამძღვარ არსენ ავალიშვილს უბოძა სოფ. არადეთთან მდებარე გაუქმებული ეკლესიის წინამძღვრობა (ხეც, Hd-14678). მეფე მას დაეხმარა მონასტრის დარჩენილი ყმების მოგროვებასა და ქართლში, სოფ. არადეთთან დასახლებაში. საცხოვრებელი ადგილი შემთხვევით არ შეურჩევიათ, რადგან იქ უკვე სახლობდნენ სამცხიდან უფრო ადრე წამოსული მესხები.

მიწის წყალობად გაცემა მეფისთვის ყოველთვის აქტუალური იყო და ეს მხოლოდ სამცხიდან გადმოსულ თავადებს არ ეხებოდა. წყალობად გასაცემი მიწის ფონდი XVII საუკუნისთვის უკვე ამოწურული იყო, ამიტომ ფეოდალისადმი ბოძებული წყალობაც ხდებოდა უმეტესად ან ბეითალმანი მამულებიდან, ან ორგულობისთვის დასჯილი თავადის ჩამორთმეული მიწებიდან. 1609 წელს მეფე ლუარსაბმა თამაზ ბარათაშვილს მისცა უმემკვიდრეოდ გადაგებული ვახტანგ ბატონიშვილის (სვიმონ I-ის ძმა) ნაქონი სოფ. კრკონი (სეა, 1450-12/113) ასევე ვახტანგ ბატონიშვილისეული სოფ. ნაბახტევი გიორგი სააკაძეს უწყალობა (ხეც, Hd-13179). მეფე ლუარსაბმა მათარსი ლარაძეს უბოძა საბარათიანოში მდებარე ალექსანდრე ბატონიშვილის მამულები (სეა, 1450-10/120). ალექსანდრე ბატონიშვილი ამ დროისთვის შემონაზვნებული იყო და მისი მამულები მემკვიდრის გარეშე დარჩენილი.

მიწა კვლავ ამოსავალი წერტილი იყო შუასაუკუნეობრივ ყოფაში, ამიტომ ფეოდალებზე მანიპულირების საშუალებას უტოვებდა როგორც მეფეს, ისე უცხოელ დამპყრობელს. მეფე მისდამი გამოჩენილი ერთგულებისთვის აჯილდოებდა დიდებულებს და მამულებთან ერთად სხვადასხვა მაღალ თანამდებობას სთავაზობდა. მამულები, ძირითადად, ერთსა და იმავე საგვარეულოში ტრიალებდა, რადგან, სახლიკაცებს შორის მომხდარი უთანხმოების შემთხვევაში, ფეოდალები ცდილობდნენ მეფისადმი ერთგულება [14]გამოეჩინათ და სადავო მამულის დასაკუთრებაზე მისი დასტური მიეღოთ. წარჩინებული საგვარეულოებისადმი გაცემული საბუთებისთვის თვალის გადავლებით შეგვიძლია ნათლად დავინახოთ, თუ რომელი მეფის მხარდამჭერია, ან რომელი პოლიტიკური ორიენტაციის მატარებელია ესა თუ ის თავადი. საისტორიო დოკუმენტების შინაარსი მოწმობს, თუ რამდენად დარღვეულია სახელმწიფოებრივი აზროვნება და რა ღრმად არის წასული ფეოდალური სეპარატიზმის პროცესი მოცემული პერიოდის საზოგადოებაში. მხოლოდ კერძო ინტერესების გათვალისწინებით, პოლიტიკური ვითარების ცვლილების შესაბამისად პოზიციების ცვლა და გამარჯვებულისთვის მხარდაჭერა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო ბარათაშვილებში, ამილახვრებში და სხვა სათავადო საგვარეულოებში.

ამ დროის გავლენიანი მოღვაწე იყო ქაიხოსრო ბარათაშვილი. იგი თავიდან მეფე ლუარსაბის წყალობით სარგებლობდა. სვიმონ-ხანის ქართლში გამეფების შემდეგ მისი ერთგული მოხელე გახდა. მიიღო მეწინავე სადროშოს სარდლობა, ბოქაულთუხუცესისა და მეკობრისმძებნელის სახელოები. ქართლში პოლიტიკური ვითარების შეცვლისთანავე, 1625 წელს (მარტყოფის აჯანყება) სვიმონ მეფეს განუდგა და გიორგი სააკაძის მხარე დაიჭირა, რის გამოც სარდლობა დაკარგა. მარაბდის ბრძოლაში ქართველთა დამარცხების შემდეგ კვლავ პროსპარსული ორიენტაცია აიღო და სვიმონ-ხანს შეურიგდა. იგი სპარსეთში მოღვაწე როსტომ სააკაძის მფარველობით სარგებლობდა. მისი მითითებით ჩააყენა ბირთვისის ციხეში 500 ყიზილბაში მეომარი. ქაიხოსრომ შეატყო რა, რომ გიორგი სააკაძე დამარცხებისთვის იყო განწირული, 1626 წელს სამცხიდან დაბრუნებულ მოურავს თანამშრომლობაზე უარი უთხრა. ირანის ხელისუფლებამ ერთგულება დაუფასა ქაიხოსროს. ის გიორგი სააკაძის ნაცვლად დანიშნეს თბილისის მოურავად. 1626 წელს შაჰ აბასმა ქაიხოსროს ფირმანი გამოუგზავნა და უბოძა ვექილობა და დედოფალ ჯაჰანბანუმის (სვიმონ II-ის მეუღლე) სახლთუხუცესობა. 1629 წელს ქაიხოსრო თეიმურაზ მეფის მხარეს ჩანს გადასული და მისგან წყალობად იღებს სოფ. ოძისს, თუმცა 1630 წელს ისევ სვიმონ-ხანის მხარესაა და მისგან იღებს იოთამ ამილახვრისთვის (თეიმურაზ I-ის მხარდამჭერი) ჩამორთმეულ სოფ. მახრაღაჯს. იმავე 1630 წელს იოთამი სვიმონს შეურიგდა. მეფემ ახლა ქაიხოსროს ჩამოართვა მახრაღაჯი და ისევ იოთამს დაუბრუნა, მაგრამ ქაიხოსროც არ დატოვა გულნაკლული და სანაცვლოდ სოფ. ენაგეთში უბოძა მამულები. ქართლში როსტომის გამეფების შემდეგ ქაიხოსრომ მისი მხარე დაიკავა და თეიმურაზს ფიზიკურად დაუპირსპირდა. 1635 წელს თეიმურაზის წინააღმდეგ სურამთან მომხდარ ბრძოლაში ქაიხოსრომ თავი გამოიჩინა, რის გამოც შაჰ სეფის წყალობა და ფირმანი დაიმსახურა.

[15]საბარათიანოში სახლიკაცები დაუნდობელად უპირისპირდებოდნენ ერთმანეთს. ბარათა ბარათაშვილმა თავისი სახლიკაცები დახოცა, რათა სათავადოს ერთპიროვნული მმართველი გამხდარიყო. მიუხედავად იმისა, რომ ბარათა თავდაპირველად სვიმონ-ხანის მხარდამჭერი იყო, 1623 წელს განუდგა შაჰის ხელისფლებას და, შესაბამისად, სვიმონსაც, რის გამოც ჩამოართვეს მეწინავე სადროშოს სარდლობა და გადასცეს ქაიხოსროს. შაჰის დავალებით იგი მოკლეს, მისი მამულები კი ქაიხოსროსა და ყაფლან ბარათაშვილებს გაუნაწილეს.

ბარათაშვილთა გვარიდან მეფე სვიმონს ერთგულებდა ყაფარბეგიც. სწორედ ამიტომ მიიღო მან საჩინო ბარათაშვილის ნაქონი მამული ვაკეში, ასევე, ქაიხოსრო ბარათაშვილის განდგომისას მისთვის ჩამორთმეული ბოქაულთუხუცესობა. 1627 წელს ყაფარბეგი თავად დაუპირისპირდა სვიმონ-ხანს და მისი მამულებიც მეფემ სხვა ბარათაშვილებს გადაუნაწილა: ტბისი გადასცა ქაიხოსრო ბარათაშვილს, ამლევი, ერდო და ვაკე - გოსტაშაბ ბარათაშვილს (გოსტაშაბის მამა იოვანე და ყაფარის მამა ამილღამბარი ძმები იყვნენ). ასევე გოსტაშაბს უბოძა ყაფარბეგისეული ყმები ახალშენში, თაკვსა და დვალთაში. ყაფარბეგისთვის ჩამორთმეული ბოქაულთუხუცესობა კი ფალავანხოსრო ბარათაშვილს უბოძეს.

მსგავსი ვითარება იყო სხვა თავადთა საგვარეულოებშიც. ფეოდალები იყენებდნენ ჯერ თეიმურაზ I-სა და სვიმონ II-ს, ხოლო შემდეგ თეიმურაზსა და როსტომს შორის არსებულ დაპირისპირებას, და შექმნილი სიტუაციის შესაბამისად იცვლიდნენ პოზიციებს. იმის მხარს იჭერდნენ, ვისგანაც მეტ სარგებელს მოელოდნენ. მათი მედროვეობა ზუსტად აქვთ შეფასებული ბერი ეგნატაშვილსა და ვახუშტი ბატონიშვილს იოთამ ამილახვრის მაგალითზე. იოთამი თეიმურაზსა და როსტომს შორის უთანხმოებისას ხშირად იცვლიდა პოზიციას - "იოთამ ამილახორი ხან მოუდგებოდა როსტომ მეფესა და ხან ბატონ თეიმურაზს და, სითკენაც დრო დააჴელის, იქითკენ იყვის" (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 423). ანალოგიური ცნობა აქვს ვახუშტი ბატონიშვილსაც: "იოთამ ჟამთა მჭურეტი ჟამ იყვის ბატონის თეიმურაზის თანა, ჟამ როსტომის წინაშე" (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 442).

ბარათაშვილების საგვარეულოს მაგალითზე კარგად ჩანს, რამდენად მყიფე იყო მათი პოზიციები და რამდენად არასანდო დასაყრდენი იყო ნებისმიერი მეფისთვის საკუთარ, ვიწრო ინტერესებს მორგებული ფეოდალი. სამწუხაროდ, იმჯერად, ქართული საზოგადოების დიდ ნაწილს სწორედ ასეთი ფეოდალები წარმოადგენდნენ. ცხადია, ეს მდგომარეობა სამეფო ხელისუფლების სისუსტით იყო განპირობებული. თავადებისთვის იმდენად მნიშვნელოვანი არ იყო მეფის კეთილგაწყობის მოპოვება, [16]რამდენადაც თვითონ მეფეები ცდილობდნენ ძლიერი თავადებისგან მხარდაჭერისა და ერთგულების გარანტიის მიღებას. სწორედ ამ ვითარებამ განაპირობა "ფიცის წიგნების" გამრავლება, რომლებშიც მეფე უვნებლობის შესახებ პირობას უდებდა ფეოდალს. მეფის მიერ თავადისთვის მიცემული "ფიცის წიგნები" XVI საუკუნიდან გვაქვს შემორჩენილი. ჩვენს საკვლევ პერიოდში (XVII ს.-ის I ნახ.-ში) მეფეების მიერ "ფიცის წიგნების" მიცემის ტრადიცია უკვე დამკვიდრებულია და მას ხშირ შემთხვევაში წყალობასთან ერთად გასცემენ. მეფე, ძირითადად, პირობას დებდა ფეოდალის მამულების ხელშეუხებლობის, ასევე სახლიკაცებისთვის მამულის დაუნებებლობის, თავადის დაუმცრობლობისა და დაცვის შესახებ. ამასთან, აუცილებელი პირობა იყო, რომ ფიცის წიგნმიცემული თავადის ვინმესგან დაბეზღების შემთხვევაში მეფეს განსჯის გარეშე არ დაესაჯა იგი. მაგ.: მეფე ლუარსაბი, როდესაც ფიცის პირობას აძლევს დავითიშვილებს, აღნიშნავს, რომ "თუ ვინმე შენი თავი შემოგუაბეზღოს, გაგიკითხოთ, და რისაცა შემცოდენი არ იყოთ, მის მეტი არა-რა გარდაგაჴდევინოთ-რა. და არცა-ვის უსამართლოდ საბალოოდ დავანებოთ შენი თავი. და არას შენის გუარის კაცს შენს მამულზედ ჴელი არა ჰქონდეს" (ხეც, Sd-600); სვიმონ მეფე გოსტაშაბ ბარათაშვილისადმი მიცემულ "ფიცის წიგნში" აღნიშნავს: "ვიყუნეთ დღეს და დღეის უკან თქუენთვის კარგნი და მოპატივენი მართლით სამართლიანითა, რისცა დღეს თქუენის კერძის მამულის მქონებელნი იყუნეთ, იმისაგან არა დაგამცროთ და არცა საძალოდ და საავკაცოდ უსამართლოდ არავის დაგანებოთ. და ვინცა თქუენი თავი შემოგვაბეზღოს, გაუკითხავად არა შეგიბეზღოთ და არცა სააჯოს კარი დაგიჭიროთ. და თუ თქუენ ესე პირი და ფიცი გაგვითავოთ, ჩვენცა ეს ასრე გაგითავოთ (თაყაიშვილი, 1899: გვ. 117-118). მეფე სვიმონი ასეთსავე პირობას აძლებს ბარათა ბარათაშვილს (სეა, 1450-32/338). ზოგადად, სვიმონისთვის ბარათაშვილების მხარდაჭერას არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა.

"ფიცის წიგნებში" ჩანს ერთი საგულისხმო დეტალი, რომელიც მოცემული პერიოდის ეთიკის ნორმებს წარმოაჩენს. მეფე დაბეზღებულ ფეოდალს არ უმხელდა დამბეზღებლის ვინაობას, თუმცა თუკი დამბეზღებელი ცილისმწამებელი აღმოჩნდებოდა და შემობეზღებულ თავადს ბრალი არ დაუმტკიცდებოდა, მეფეს უფლება ჰქონდა, მისი ვინაობა გაემხილა. თეიმურაზ I იოთამ ამილახორს პირდაპირ ეუბნება: "თუ ვინმე თქუენი თავი შამოგვაბეზღოს, გაუკითხავად არ გაგიწყრეთ. და თუ მართალნი გამოხვიდეთ, არც დამბეზღებლი კაცი დაგიმალოთ" (ხეც, Hd-2128). დამბეზღებელი კაცის ვინაობის გამხელა კერძო პირისთვის შურისსაძიებლად ისევ სამეფო ხელისუფლების სისუსტეზე მეტყველებს, [17]როცა მისი ძალაუფლება საკმარისი არ არის, ცილისმწამებელს სახელმწიფოში მოქმედი კანონით გაუსწორდეს.

"ფიცის წიგნით" მეფე იცავდა ფეოდალს ფიზიკური დასჯისგანაც, თუმცა მთავარი პირობა მეფისადმი ერთგულება იყო: "ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე თუ ჩუენზედ არა სტყუოთ რა, ჩუენგან თქუენ არა გევნოს რა და არც არა გეზიანოსთ, არც გაღარიბებით, არც ჴელთ დაჭერით, არც გახაიბრებით და არც სიკუდილით, ამისად გათავებისა თავდებად ღმერთი და ყოველნი მისნი წმიდანი მოგვიცემიან" (უვნებლობის წიგნი თეიმურაზისა ციციშვილებისადმი - ხეც, Ad-1292).

ქართველი ფეოდალების მისამხრობად აქტიურად მუშაობდა ირანის შაჰი. ყველაზე მარტივი საშუალება იყო მათი დაწინაურება პოლიტიკურ და სამხედრო სარბიელზე. ბევრი წარჩინებული ქართველი მსახურობდა შაჰის კარზე. გიორგი სააკაძესა და ჯავახიშვილების დავის საბუთში მოურავი პირდაპირ მიუთითებს, რომ "ბევრი საბატიოს კაცის შუილი სხუაც წავიდა ბედნიერს ყაენთანაო, დღესცა სრულ საბატიოს ქართუელთ კაცის შვილებიც იქ არიანო" (ხეც, Hd-6259). შაჰი მათ უნიშნავდა ჯამაგირს და თიულებს უწყალობებდა. ამ პოლიტიკას მხოლოდ ირანში წასული ფეოდალების მიმართ არ იყენებდა. იგი ცდილობდა აღმოსავლეთ საქართველოში ქართული მიწისმფლობელობა მოესპო1 და თავად ყოფილიყო მამულების წყალობის განმკარგავი,2 რადგან შაჰ აბასს გადაწყვეტილი ჰქონდა მთელი აღმოსავლეთ საქართველო თვითონ დაეჭირა და ირანის რიგით პროვინციად ექცია. თეიმურაზ I-ისა და ლუარსაბ II-ის ჯერ იმერეთში გაძევებისას, ხოლო შემდეგ ლუარსაბის დატყვევების დროს შაჰმა ქართლ-კახეთის მიწების მფლობელად გამოაცხადა თავი და ფეოდალებს მამულის წყალობის წიგნებს თავად აძლევდა. ცხადია, ამ ნაბიჯით შაჰ აბასი ცდილობდა, რომ ეკონომიკური ბერკეტები ჰქონოდა ქართველ თავადებზე და შაჰის ნება-სურვილზე დამოკიდებული გაეხადა ისინი. თუკი მანამადე მამულების წყალობა ქართველი მეფის პრეროგატივა იყო, ამჯერად მას ირანის შაჰი ითავსებდა და ქართველ მეფეს მხოლოდ შაჰის ბრძანების დადასტურება და სისრულეში მოყვანა ევალებოდა. როგორც ჩანს, შექმნილი სიტუაციისთვის ყველაზე ადრე ციციშვილებს აუღიათ ალღო. მათ შაჰ აბასისთვის მიუმართავთ ვინმე

---

1 შაჰ აბასმა ქართლის სამეფოს ჩამოაცილა ლორე, ხოლო კახეთის სამეფოს - კაკ-ენისელი. ამ ტერიტორიებზე სახანო-სასულთნოები დააარსა, სადაც ჩაასახლა თურქმანულ-ყიზილბაშური ტომები და ქართული მიწისმფლობელობის სისტემა ირან-ყიზილბაშურით შეცვალა.

2 ირანის შაჰი ეტაპობრივად ახორციელებდა თავის გეგმას. მან ჯერ ქართლისა და კახეთის მეფეების ტახტზე დასმის უფლება მიითვისა, ხოლო შემდეგ თავადთა ფენის დამორჩილება სცადა და მათი მამულების დამტკიცების უფლება შეითავსა.

[18]ფარსადანთან (სავარუდოდ, სახლიკაცი ფარსადან ციციშვილია) სადავო მიწების დამტკიცების თაობაზე. ცხადია, "გულმოწყალე" შაჰი მასთან თხოვნით მისულ თავადებს უარით არ გაისტუმრებდა და ქაიხოსრო და მერაბ ციციშვილებისათვის უბოძებია "რაღამი" (რაყამი, სიგელი). მართალია, ჩვენ არ შემოგვრჩენია შაჰის ფირმანი, მაგრამ მის საფუძველზე გაცემული მეფე ლუარსაბის საბუთი გვაქვს ხელთ, რომლის თანახმადაც, ციციშვილებს მიუღიათ მოთხოვნილი მამულები. თუმცა, ჩანს ისინი არსამკვიდრო მამულებსაც ეპოტინებოდნენ. მეფე ლუარსაბი იძულებულია, მათ დაუმტკიცოს "სამკვიდრო" მამულები და სხვა მოთხოვნილი მამულების სანაცვლოდაც მისცეს სოფლები და ყმა-გლეხები, რადგან "ბედნიერს ყაენს თქუენთვის ებოძებინა და ჩუენც ბედნიერის ყაენის ბრძანება გავათავეთ და გიბოძეთ" (ხეც, Ad-1410). "ბედნიერი ყაენის ფარვანა" ჰქონია დავით დავითიშვილსაც. ამ შემთხვევაშიც შაჰის სიგელი არ გვაქვს შემორჩენილი და მეფე ლუარსაბის წყალობის წიგნიდან ვიგებთ ამის შესახებ. "რარიგაცა ბედნიერის ყაენის ფარვანა გქონდეს, ჩუენცა ისრე გაგუითავებია" (ხეც, Sd-600). ასეთივე "რაღამი" ჰქონია ანდუყაფარ ამილახვარს (ხეც, Hd-2115).

მართალია, ჩვენ ყველა ის საბუთი არ შემოგვრჩენია, რომელებიც შაჰ აბასმა ქართველ თავადებს უბოძა, მაგრამ, ფაქტია, რომ უშუალოდ მის ხელში იყო მამულების წყალობის უფლება და ჩანს, შაჰისთვის არასასურველი პირებისთვის მამულების ჩამორთმევაც ხდებოდა. ამის შესახებ ირიბი მინიშნება გვაქვს იესე და ზაქარია ჯავახიშვილების გიორგი სააკაძესთან დადებულ ერთობის საბუთში, სადაც პირდაპირაა მითითებული, რომ "ჩვენი სამკვიდრო თავა მისთა დღეში ჩვენი ყოფილიყო და მერმე ბედნიერის ყეენისაგან არ წაგვრთმეოდა და ისრევ ჩვენი იყო" (თაყაიშვილი, 1909: გვ. 61).

მსგავსი პოლიტიკით ირანის შაჰი თეიმურაზისა და ლუარსაბის მომხრე თავადებს არსებობის ყველა გზას უჭრიდა, თუმცა, თუკი შაჰის მხარეს გადავიდოდნენ, პრივილეგიები ძველებურად უბრუნდებოდათ. თეიმურაზის მომხრე გურამიშვილები შაჰ აბასის ლაშქრობების დროს, სავარაუდოდ, 1614 ან 1615 წელს, მეფეს იმერეთის სამეფოში გაჰყოლიან. უკვე 1618 წელს მათ ბაგრატ VII-ის კარზე შეწყალების თხოვნით მისულებს ვხედავთ. ცნობილია, რომ თეიმურაზი იმერეთიდან გურიაში გადავიდა და ოსმალეთთან დიპლომატიური კავშირის დასამყარებლად იღუმენი ხარიტონი გაუშვა. 1617 და 1618 წლებში თეიმურაზმა სამართავად მიიღო გონიო, ხოლო 1618 წელს ოსმალეთსა და ირანს შორის დაწყებულ ბრძოლაში ოსმალეთის მხარეს ჩაერთო. როგორც ჩანს, იმერეთის კარზე მეფის გარეშე დარჩენილ გურამიშვილებს ისევ არსებულ [19]მდგომარეობასთან შერიგება უმჯობინებიათ. ისინი მამულების დაბრუნებას ბაგრატ-ხანს სთხოვენ, რადგან გურამიშვილთა სათავადო ქართლისა და კახეთის საზღვარზე მდებარეობდა, ხოლო 1617 წლიდან ივრის დასავლეთი ნაწილი შაჰ აბასმა ბაგრატს დაუქვემდებარა. ამდენად, გურამიშვილთა საგამგეო ბაგრატის იურისდიქციაში მოექცა და მათი საქმის მოგვარებაც ბაგრატის კომპეტენციაში შედიოდა. წყალობის საბუთში იგი პირდაპირ აღნიშნავს, რომ "მას ჟამსა, ოდეს კახნი ლიხთიმერით ღარიბად იყვენით და ვითაც ხელმწიფის ბძანება ასრე იყო, რომე, ვინც იქიდამ ჩამოგენდოსო, მისი მამული მასვე უბოძეო. აწე, თქუენ მოგუენდევით, ჩუენი ყმანი შეიქენით და ხელმწიფის ბძანებითა თქუენი სამკუიდრო მამული, რისაც მქონებელი ყოფილიყუენით, ისრევ უკლებლად თქუენვე გიბოძეთ მთასა და ბარსა. ღმერთმან ბედნიერად მოგიხდინოს ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან" (სეა, 1450-19/98). ცხადია, ბაგრატ-ხანმა შაჰის ბრძანებით იხელმძღვანელა და გურამიშვილებს (ქაიხოსრო, დურმიშხან, გივი, იესე, ზაალ და ზურაბ) თავიანთი სამკვიდრო მამულები დაუბრუნა, თუმცა მამულების დამტკიცება უკვე შაჰის პრეროგატივა იყო და 1620 წლის ფირმანით გაფორმდა კიდეც მისი განკარგულება ამის თაობაზე (ფუთურიძე, 1959: გვ. 13-14). დოკუმენტში დამატებითი ცნობებია შაჰის ბრძანების შესახებ. მის მხარეზე გადასულ თავადებს არათუ მამულები უბრუნდებოდათ, არამედ ყმა-გლეხებიც. ცხადია, თავადის გარეშე დარჩენილი ყმები გაუთავებელი ომიანობის დროს დაქსაქსული და გაფანტული იქნებოდნენ სხვადასხვა მხარეს. შაჰის ბრძანებით ისინი ვალდებულნი იყვნენ თავის მამულს დაბრუნებოდნენ და ძველებური სამსახური გაეწიათ გურამიშვილებისათვის (ფუთურიძე, 1959: გვ. 13-14).

XVI საუკუნის 80-იანი წლებიდან ქართულ სინამდვილეში უკვე ვხვდებით ორენოვან (ქართულ-სპარსულ) საბუთებს. ისინი გაცემულია მეფე სვიმონ I-ის ირანში ტყვეობიდან დაბრუნების შემდეგ.3 სპარსული ტექსტი ქართულისგან დამოუკიდებლადაა შედგენილი და ცხადია, გამოყენებულია სპარსული სოციალური ტერმინები, რომლებიც ქართული ფეოდალური წყობისთვის უცხო იყო (მაგ.: მამულის აღსანიშნავად "თიული", გლეხის აღსანიშნავად "რაიათი" და ა.შ.). ეს უკვე გამოხატავდა ირანის მცდელობას, ქართული მიწისმფლობელობის სისტემა შეეცვალა ყიზილბაშურით (ფუთურიძე, 1955: გვ. IX). XVII-XVIII საუკუნეების სპარსული ტექსტი ქართული საბუთის დანამატს წარმოადგენდა და სპარსული ტერმინებიც ქართულ სინამდვილეზე იყო მორგებული (ტერმინ "თიულს"

---

3 ქართულ-სპარსული საბუთები კახეთში მხოლოდ XVII ს-ის ბოლოს გვხვდება, გამონაკლისია 1590 წ. ალექსანდრე II-ის გაცემული სიგელი.

[20] უკვე ქართული მამულის მნიშვნელობა აქვს და ახლავს განსაზღვრა "სამუდამო და სამარადისო"). მაგრამ 1596 წლიდან 1626 წლამდე გაცემული ორენოვანი საბუთები არ გვაქვს შემორჩენილი. ქართულენოვანი და სპარსულენოვანი დოკუმენტები ერთმანეთისგან სრულიად დამოუკიდებლად გაიცემოდა. ვ. გაბაშვილი ამ ფაქტს შაჰ აბას I-ის მიწისმფლობელობის პოლიტიკას უკავშირებს. თავდაპირველად, ორენოვანი საბუთების გავრცელებისას, ფეოდალი ქართველი მეფისგან იღებდა წყალობას და ამ შინაარსისვე იყო სპარსული ტექსტიც. შაჰ აბას I-ის მიერ მხოლოდ სპარსულენოვანი საბუთების შემოღება კი მიზნად ისახავდა, მამულისა და ყმის წყალობის მთხოვნელი ქართველი თავადები ბოლომდე დაექვემდებარებინა შაჰის ძალაუფლებისადმი. "ორენოვანი საბუთების არ არსებობა შაჰ-აბასის პოლიტიკის განხორციელების წლებში საყურადღებო ფაქტია. საეჭვოა, რომ ეს შემთხვევით აიხსნებოდეს (მაგ. ამგვარი საბუთების დაკარგვა-დაღუპვით), რადგან შაჰის პოლიტიკა ქართული მიწისმფლობელობის გაუქმების ხაზით თავისთავად გამორიცხავდა ორენოვანი საბუთების არსებობას" (გაბაშვილი 1958: გვ. 357). ორენოვანი (ქართულ-სპარსული) საბუთების გაჩენა 1626 წლიდან განპირობებული იყო შაჰ აბასის მარცხით. მარტყოფისა და მარაბდის ბრძოლების შემდეგ სეფიანთა იმპერია ქართლ-კახეთთან ურთიერთობის კომპრომისულ გზას დაადგა.

ორენოვანი საბუთების გაჩენამ სპარსულად შედგენილ საბუთებში სპეციფიკური დიპლომატიკური კლაუზულების ჩამოყალიბება განაპირობა, ხოლო ქართული საბუთის წყობა არ შეცვლილა. მიუხედავად ამისა, ქართულ დიპლომატიკურ ფორმულებში გარკვეული ცვლილებები მოხდა, რომლებიც გამაჰმადიანებული მეფეების: ბაგრატ-ხანისა და სვიმონ-ხანის მიერ გაცემულ აქტებში გამოჩნდა.

1. რასაკვირველია, მუსლიმ მეფეთა მიერ გაცემულ საბუთებში "სიგლის თავი" საღვთისმეტყველო შესავლის გარეშეა წარმოდგენილი;4 მართალია, საბუთების ნაწილი იწყება ქანწილით, თუმცა, ვფიქრობთ, რომ ამ შემთხვევაში გააზრებული არ არის მისი, როგორც ქრისტეს მონოგრამის, მნიშვნელობა და მექანიკურად ემორჩილება ქართულ დიპლომატიკაში მიღებულ ტრადიციას.

2. საბუთები იწყება ფორმულით: "ნებითა ღმრთისათა", რაც ნეიტრალური ფორმაა. ზოგადად ღმერთია დასახელებული, რომელსაც არ მოსდევს კონკრეტიზაცია, არ ჩანს, ქრისტიანთა ღმერთი

---

4 გამონაკლისია ბაგრატის საბუთი სვეტიცხოვლისადმი, სადაც დიპლომატიკური ფორმულები ქრისტიანული ღვთისმეტყველების შინაარსითაა დატვირთული (სეა, 1449-2641) [21]იგულისხმება თუ მუსლიმთა. თუმცა, რაც შეეხება ამ ფორმულის გაგრძელებას, აქ უკვე ცვლილებაა შეტანილი და ხშირად გვხვდება შემდეგი ფორმით: "ნებითა ღმრთისათა, წყალობითა ბედნიერის ყაენისათა" ან "ბედნიერი ბატონი" (სეა, 1450-12/110).

გარკვეულ საბუთებში ბედნიერი ყაენის ვინაობა უკვე დაკონკრეტებულია და პირდაპირ შაჰ აბასია მითითებული: "ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა და შაჰ-აბაზ ყეენისათა" (სეა, 1448-252), "ბრძანებითა ღმრთისაÁთა და წყალობითა შაჰაბასითა" (სეა, 1448- 1261). "წყალობითა ღმრთისათა და ბრძანებითა შაჰაბასისათა" (ხეც, Ad-973 ა). ტერმინები "წყალობა" და "ბრძანება" მონაცვლეობს. გვხვდება ასეთი ფორმაც: "ქ. ზე ადიდნეს ჴელმწიფეობა ბედნიერის შაჰ-აბასისა და მეფობა პატრონის სუიმეონისა" (ხეც, Hd-6259).

3. Iნტიტულატიო-ში ამოღებულია ქართველი მეფის განმადიდებელი ეპითეტები, "ღმრთივგვირგვინოსანი" და მსგავსი, ბაგრატიონთა გვარის წარმომავლობის აღმნიშვნელი, უთითებენ მხოლოდ "ჩუენ, მეფემან პატრონმან ბაგრატ" (ხეც, Ad-973ა). "მეფემან პატრონმან სუიმონ" (სეა,1450-28/196).5

4. განგებულების ნაწილში ერთეულ შემთხვევაში კვლავ "ბედნიერი ყაენი" ემატება: "გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ბედნიერის ყაენის და ჩვენს ერდგულად სამსახურს შიგან" (სეა, 1450-12/106).

5. ბრალთგადამხდელობის ნაწილი, სადაც განგებულების დამრღვევის მიმართ წყევლა, ხოლო შემსრულების მიმართ კურთხევაა ქრისტიანული ღვთისმეტყველების მიხედვით ფორმულირებული, შეცვლილია. მაგ.: "რომელიც ამ პირობას გარდაჰხდენ, თავადამც მღრთისა და ბედნიერის ყაენისა შემცოდე იყოს და მერმე ჩუენისა მეფობისა და ჩუენის დარბაზის ერთა მტერია" (სეა, 1461-3/34). "თუ დაუნაშავებლად ეს საფიცარი გაგიტეხოთ, თავად ღმრთისა და მერმე, ბედნიერის შაჰ-სეფის ყაენის შამცოდენი ვიყვნეთ" (ფიცის წიგნი სვიმონ მეფისა იოთამ ამილახორისადმი, ხეც, Hd-2121). ზოგ საბუთში ირანის შაჰის ხსენება სინთეზირებულია ქრისტანულ ფორმულებთან: "აწე, ვინცა მოგიშალოს ეს თქვენი სამკვიდრო მამული, ჩვენგან კიდევე ნაწყალობევი, რისხავსმცა მამა, ძე და სული წმინდა და ყოველი მისნი წმინდანი და ბედნიერი შაჰ-აბასი" (სეა, 1450-37/190).

---

5 გამონაკლისია სვიმონ მეფის საბუთი მანგლელ ეპისკოპოს ათანასე ტატიშვილისადმი, სადაც მას "ღმრთივგვირგვინოსანი მეფეთ-მეფე ეწოდება" (ხეც, Hd-14422, ხეც, Hd-2121, თაყაიშვილი I, 1899: #115, გვ. 117-118).

[22]6. ბაგრატ-ხანისა და სვიმონ-ხანის ქართული ბეჭდები არ შემოგვრჩენია, თუმცა, როგორც ჩანს, არსებობდა. რამდენიმე საბუთის პირზე, რომელთა დედნებიც დაკარგულია, მითითებულია, რომ ორიგინალს ჰქონდა ბეჭედი მხოლოდ მეფის სახელის მოხსენიებით: "ბეჭედი: `ბაგრატ"(სეა, 1450-37/190); "დედანს ჰქონია ოთხკუთხა ბეჭედი წარწერით: სვ(ი)მონ" (სეა, 1450-20/87). სვიმონის მიერ გაცემული საბუთების სპარსული ტექსტის ბოლოს მოთავსებულ ბეჭდებს შემდეგი შინაარსის სპარსული ლეგენდა აქვთ: `შაჰ აბასის მონა სვიმონი" (ხეც, Hd-1679, სეა, 1448-3257, სეა, 1448-3256). "ჭეშმარიტების მეუფის მონა სიმონი" (Hd-3056). ცხადია, ბეჭდის ლეგენდა ზედმიწევნით ახასიათებს ირანის მიერ ქართლის მმართველისადმი მინიჭებულ სტატუსს.

"ბედნიერი ბატონი" ირანის შაჰის აღმნიშვნელი ეპითეტი იყო და მას მეფე თეიმურაზის მიერ გაცემულ საბუთებშიც კი ვხვდებით (სეა, 1448-3260, სეა, 1448-2393), ზოგჯერ კურიოზულ კონტექსტშიც: "ბედნიერი შააჰბაზ მტერი ქრისტიანეთა". ქართულ საბუთებში გვხვდება ერთგვარი სპარსიზმები - "ბედნიერი ყაენის" ანალოგიით შედგენილი ფრაზები. მაგ.: სვიმონ მეფე ზურაბ ყაფარაშვილისადმი ბოძებულ სიგელში აღნიშნავს: "ჟამსა, ოდეს ბედნიერის პაპისა და მამის ჩვენისაგან ნაწყალობევი მამულები გქონებოდა" (სეა, 1450-49/45).

მოცემული პერიოდისთვის საბუთის აღმნიშვნელ ტერმინად უკვე დამკვიდრებულია სპარსული "ფარვანი".

ქართულ დიპლომატიკაში უცნობი იყო, თუ რა ეწოდებოდა მეფის მიერ ოფიციალური დოკუმენტის შედგენამდე მდივან-მწიგნობრისთვის გადაცემული საბუთის შინაარსის სახელდახელოდ ჩაწერილ შავ პირს. ამის შესახებ ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ რომ "საბუთის შინაარსის გადაცემასა და წერას ქართულ სამდივანმწიგნობრო ენაში თავისი ტერმინი ექნებოდა, მაგრამ ჯერ არსად ჩანს" (ჯავახიშვილი, 1926: გვ. 61). ლუარსაბ მეფის საბუთში ქრისტეს საფლავისადმი აღნიშნულია, რომ "ეს ფარდათ მოგვიხსენებია, და სხუა სიგელი პატრონმან მიტროპოლიტმან ზაქარიამ უნდა დასწეროს და ჩუენ ხელი ჩაურთოთ" (სეა, 1450-51/209). მაშასადამე, ლუარსაბ მეფის მოცემული საბუთი დაწერილია "ფარდათ", რაც ნიშნავს, რომ იგი მეფის ბრძანების პირველი, “შავი” პირია, ანუ, სასწრაფოდ არის ჩანიშნული. როგორც თავად ლუარსაბი გვამცნობს, საბუთის გადანუსხვა ევალებოდა მიტროპოლიტ ზაქარიას და უკვე დიპლომატიკური სტანდარტით გამართულ დოკუმენტს მეფე ხელმოწერით დაამტკიცებდა. ტერმინი "ფარდათ მოხსენება", თანაფარდს, შესაბამისს ნიშნავს და მოცემული საბუთის საფუძველზე ირკვევა, რომ [23]ამ პროცესის აღსანიშნავად იყენებდნენ ტერმინს – "ფარდათ მოხსენება". XVII საუკუნის I ნახევრის დოკუმენტური მასალის საფუძველზე გამოვლინდა და დადგინდა სხვადასხვა ისტორიული მოვლენა. არაერთი ისტორიული პირის მოღვაწეობა შეივსო აქამდე უცნობი დეტალებით. მათი ანალიზი კონკრეტულ დოკუმენტებზე დართულ კომენტარებშია მოცემული.

• * *

ისტორიული დოკუმენტები დაამუშავეს და გამოსაცემად მოამზადეს: მაია შაორშაძემ (გიორგი X, ლუარსაბ II, თეიმურაზ I), თამაზ გოგოლაძემ (ბაგრატ-ხანი, სვიმონ-ხანი, თეიმურაზ I) და ირაკლი გელაშვილმა (თეიმურაზ I). ისტორიულ დოკუმენტებს კომენტარები დაურთეს: მზია სურგულაძემ და თეა ქართველიშვილმა. ეპიგრაფიკული მასალის პალეოგრაფიული ასლები გადაიღეს თამაზ გოგოლაძემ და ირაკლი გელაშვილმა. წარწერის ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა თამაზ გოგოლაძემ. ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერები დაამუშავა, გამოსაცემად მოამზადა და კომენტარები დაურთო თემო ჯოჯუამ. ქართულ-სპარსული საბუთების სპარსული ტექსტები დაამუშავა, თარგმანი დააზუსტა, სპარსული ბეჭდების ლეგენდები ამოიკითხა და გამოსაცემად მოამზადა ხათუნა ბაინდურაშვილმა. შესავალი წერილი მოამზადა თეა ქართველიშვილმა, ინგლისურად თარგმნა რუსუდან ლაბაძემ. სარედაქციო სამუშაოები შეასრულა მზია სურგულაძემ.

თეა ქართველიშვილი

საბუთები

1

[1570-1580 წწ.] ყმა-მამულის წყალობის წიგნი დედოფალ ნესტან-დარეჯანისა ჟეშთელ სააკაძისადმი

დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-13050; თეთრი ფერის ქაღალდი ალაგ-ალაგ ყავისფერი ლაქებით; ზომა: 23,2X15,7 სმ; ყავისფერი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: ზედა ნაწილის მარჯვენა და მარცხენა კიდე ოდნავ მოფლეთილია და შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდის ფრაგმენტებით; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1821 წ. 31 იანვარს.

პ ი რ ი: სეა; 1450-27/18 (4).

საბუთი უთარიღოა. ს. კაკაბაძე მას ათარიღებს 1570-1575 წლებით, როგორც ჩანს, სვიმონ მეფის ირანული ტყვეობის პერიოდით – ამ დროს დედოფალი ნესტან-დარეჯანი, მართალია, გასცემდა წყალობის საბუთებს, მაგრამ სვიმონ მეფის სახელით. ნეტან-დარეჯანი სააკაძეებს წყალობის საბუთს აძლევს დამოუკიდებლადაც სვიმონის საქართველოში დაბრუნების შემდეგ (შდრ. კორპუსი, IV, გვ. 429), რაც გვაფიქრებინებს, რომ ამ დროს სააკაძეთა ერთი შტო საკუთრივ დედოფლის სამსახურში იყო. საბუთის ადრესატი ჟეშთელ სააკაძე გარდაცვლილადაა მოხსენიებული 1580 წელს იესე-ხანის მიერ სიაუშ სააკაძისათვის ბოძებულ წყალობის წიგნში (ხეც, Hd-14441).

გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: კაკაბაძე, სკ, 1929: გვ. 70-71 (პირის მიხედვით).

ქ. ნებითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ დედოფალმან ნ ე ს ტ ა ნ - დ ა რ ე ჯ ა ნ და ძეთა ჩუენ | 2თა: პატრონმან გ ი ( ო რ ) გ ი , ლ უ ა რ ს ა ბ და ა ლ ე ქ ს ა ნ - დ რ ე , ესე წყალობისა წიგნ | 3ი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერთგულ| 4სა ყმასა და თავდადებით ნამსახურსა ს ა ა კ ა ძ ე ს ა გ ი ( ო რ ) გ ი ს შვილსა ჟ ე შ თ | 5ე ლ ს და ძმათა შენთა.

მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და გ ო | 6რ ს ერთს კვამლს ვაჭარსა გუეაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოჴსენ | 7ება თქუენი, წიგნითა ამითა დაგიმკვიდრეთ და მოგიბოძეთ გ ო რ ს ნ ი |8 რ ნ ი კ ა ს შ ვ ი ლ ი , თ ო ხ ა რ ი კ ი ა ბ ო ვ ა ი და მისი შვილი და მომავალი სახლ| 9ისა მისისა ყოველივე, მისითა სახლ-კარითა, ჭურ-მარნითა და ყოვლ| 10ითურთ მისითა სამართლიანითა.

შენ, ს ა ა კ ა ძ ე ს ჟ ე შ თ ე ლ ს , და ძმა| 11თა შენთა და მომავალთა ყოველთავე, ასრე და ამა პირსა ზედან,| 12რომე, თუ ჟამმან მისი წესი არ დაიშალოს და საქმე სხუა რიგად| 13გამოიცუალოს და ეს გამოგერთუას, ამისად სანაცულოდ სხუა ასე| 14თი მოგცეთ, რომე ამისი მუქაფა იყოს.

ამისად გათავებისად თავდებად| 15ღ(მერ)თი და ყოველნი წმიდანი მოგუიცემია.

ხელრთვა ხვეულად: ნ ე ს ტ ა ნ დ ა რ ე ჯ ა ნ , ლ უ ა რ ს ა ბ

გვიანდელი მინაწერები verso-ზე: 1. ჩაიწერა კ; 2. სხვა ხელით, პირშექცევით: გორელის ვაჭრის არის. 44

კომენტარი:

ჟეშთელ სააკაძე - გიორგი (I) სააკაძის ვაჟი. ძმა სიაუშ, ზურაბ და ივანე სააკაძეებისა, "დიდი მოურავის" ბიძა. ჟეშთელ (იგივე ზესთელ) და სიაუშ სააკაძეებმა დიდი სამსახური გაუწიეს იესე-ხანს (კახთა მეფის ლევანის ძე), როგორც ჩანს, სვიმონ მეფის დავალებით. იესე და სვიმონ I ალამუთის ციხეში ერთდროულად იყვნენ დატყვევებულები, სადაც ისინი ერთმანეთს დაუახლოვდნენ (ისქანდერ მუნში, 1969: გვ. 28). 1578 წელს, როდესაც კახეთის მეფე ალექსანდრე II და ქართლის მეფე დაუთ-ხანი (დავით XI) დაუზავდნენ ოსმალებს, სპარსელებმა ციხიდან გაათავისუფლეს სვიმონიც და იესეც, რათა ადგილებზე სათავეში ჩადგომოდნენ ანტიოსმალურ მოძრაობას. 1579 წელს სვიმონმა ქართლი დაიბრუნა, ხოლო იესეს შაქი უბოძეს. ჩანს, იესეს კახეთზე ეჭირა თვალი და, როგორც კანონიერ მემკვიდრეს, (იგი იყო ალექსანდრე II-ის უფროსი ძმა) კახეთში გამეფება სურდა. გ. ჯამბურია ვარაუდობს, რომ იესე კახეთში გასამეფებლად მხოლოდ პირადი სურვილით არ მოქმედებდა და სპარსეთის დავალებას ასრულებდა (ჯამბურია: 1964, გვ. 24), მაგრამ ისკანდერ მუნშისთან ამის შესახებ არაფერია თქმული. სიაუშ და ჟეშთელ სააკაძეები სვიმონ მეფის უახლოეს გარემოცვას ეკუთვნოდნენ და მათი იესესადმი მრავალგზის გაწეული სამსახური (Hd-14441) მოწმობს, რომ სვიმონი და იესე-ხანი მოკავშირეები ყოფილან და ერთიანი გეგმით მოქმედებდნენ. 1580 წელს გაცემულ იესე-ხანის წყალობის საბუთში სიაუშ სააკაძისადმი (Hd-14441) აღნიშნულია, რომ იესემ მას კახეთში “ჯილდოდ” გადასცა 40 კომლი. ამ დროს ჟეშთელი გარდაცვლილი ყოფილა. იმჟამად იესემ კახეთში გამეფება ვერ მოახერხა, თუმცა, მოგვიანებით, ამ დოკუმენტის საფუძველზე, მოურავ გიორგი სააკაძის შვილმა როსტომ მეფისაგან ხელახლა მიიღო აღნიშნული წყალობა - დასახელებული 40 კომლი გლეხი (ჯამბურია, 1964: გვ. 23-24, ოდიშელი, 1964: გვ. 104).

2

1573 წ. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა გულბაად ელიოზისძის შვილ გედეონისადმი

დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-527; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 56,2X14 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული, განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი და სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: თავნაკლული, ტექსტი მცირედ დაზიანებული, შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტის ერთი სტრიქონი გადაშლილია შავი მელნით. საბუთს თავში მიწებებული აქვს ქაღალდი რუსული სარეგისტრაციო ჩანაწერით (საბუთი სარეგისტრაციოდ წარუდგენიათ 1817 წ. 12 აპრილს, რეგისტრაცია გაუვლია 1820 წ.).

თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სნია (261), რაც გვაძლევს 1573 წელს.

საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: ხერხეულიძე ნავროზ.

გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1909: #99, გვ.125-126; დოლიძე 1965: გვ.194-195; კორპუსი, 2016: გვ. 287-288.

[ქ. სახელითა ღმრ(თი)სა, სამგუამოვნად ცნობილისა, არსებადაუბადებე]ლისა დ[ა] [ერთარსებისა], მამისა, ძისა და სულისა წმიდისათა; მეოხებითა ყოვლად წმიდისა ღ(მრ)თისმშობელისა, მარადის ქალწულისა მარიამისითა და ყოველთა წმიდათა ღ(მრ)თისათა ზეცისა და ქუეყანისათა ჴორციელთა და უჴორცოთასა, მინდობითა და შუა მდგომლობითა ჩუენ, ღ(მრ)თივ გუირგუინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან სვიმონ და თანამეცხედრემან ჩუენმან დედოფალთა დედოფალმან პატრონმან ნესტანდარეჯან , და ძეთა ჩუენთა: პატრონმან გიორგი, პატრონმან ლუარსაბ' და პატრონმან ალექსანდრე , და ძმათა ჩუენთა პატრონმან ვახტანგ და პატრონმან ალექსანდრე, ესე უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი წყალობისა წიგნი და სიგელი გიბოძეთ თქუენ, ჩუენთა ერდგულად ნამსახურს ელიოზიძესა გულბაადის შვილსა გედეონს, მას ჟამსა, როდეს [თქუ]ენის კერძის მამულის წიგნსა გვეაჯენით.

ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და, რაცა მამული გრგებოდა, მოწმენი გყუანდეს კ(ათალიკო)ზი დომენტი, სახლისუხუცესი ზაზაი, როსაბ ბარათაშვილი და იესე მიწობლიძე.

შეგიწყალეთ და გიბოძეთ. იმისი წიგნი და ნიშანი გრგებოდა საუფროსოდ და წილადი ჟირიული მამული, რასაცა დღეს მქონებელი არის, იმითურთ პატატუნაური მამული, რასაცა დღეს მქონებელი არის, ი[მ]ითურთ; ბაბუცაშვილი მისით მამულითა, ქრისტესაი და ბაიაი მათით მამულითა, მირიანას ნახევარი მამული^[1]; კუნელაური, ნადირა და შალუტა მათით მამულითა, ღორიწველაშვილი მისით მამულითა, მიქელაური მამული. და სხვა, რაცა სასახლო მამული იყო, ანუ სასახლეები, ანუ მთა, ანუ ბარი, ანუ ზვრები, ანუ ხოდაბუნები, ანუ საწყლისპირო, ანუ საჴმარი და ანუ უჴმარი, რაც ყოფილა, როდესცა თქუენ და ელიოზ გაყრილხართ, ამისი ნახევარი თქუენ, გულბათს და შენსა შვილსა გედავანს გრგებოდა და ბაღნიაურის მამულის ნახევარი. და ამისი წიგნი და სიგელი გვიბოძებია.

გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან თქუენ, ელიოზიძესა ჯვარისმტვირთველს გედავანს , ჩუენსა და სვეტისცხოვლისა სამსახურსა და ერდგულობასა შინა. და თუ ვისმე სხვასა წიგნი და ნიშანი ჰქონდეს, ყოველივე სიგლითა ამით გაგვიცუდებია.

დაიწერა ბ(რ)ძ(ანე)ბა ესე ჴელითა [ფრ]იად ცოდვილსა ხერხეულისძისა ნავროზისითა ქ(ორონი)კ(ონ)სა სნია.

ხელრთვები ხვეულად: სვიმონ, ნესტანდარეჯან, ლუარსაბ, ვახტანგ, ალექსანდრე.

საბუთს თავში, აშიაზე უზის ხელრთვა.

მინაწერები:

რუსულ რეგისტრაციას ახლავს მინაწერი: სოვეტნიკი თ(ავად)ი დიმიტრი თარხანოვი.

---

1. სიტყვებთან: "ნახევარი მამული", ტექსტი გადაშლილია.

3

1584 წ. შეწირულების წიგნი პატრონ გიორგისა ნიტრიის სიონის ღვთისმშობელისადმი

პ ი რ ი, გადაწერილი XIX საუკუნეში, კრებულში ხეც, Sd-2909. სულ 5 გვერდი: 142რ-144რ. ტექსტი გადაწერილია მრავალი ორთოგრაფიული შეცდომით, რაც ბევრ წაკითხვას საეჭვოს ხდის. აშიებზე სხვა ხელითა და ღია ფერის მელნით მიწერილია გადაწერისას გამოტოვებული ადგილები. პირველ გვერდზე, ტექსტის ბოლოს, მარჯვენა კუთხე ტექსტიანად მოხეულია, რომელიც შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით.

თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სობ (272), რაც გვაძლევს 1584 წელს. 1633 (ტკა) წლის 12 ივლისს (მკათათვეს) საბუთი ხელახლა დაუმტკიცებია როსტომ მეფეს.

საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: შაველ თუმანიშვილი.

გ ა მ ო ც ე მ ა: კორპუსი, 2016: გვ. 394-397.

ქ. ეჰა, ა დ ა მ დაცემულისა აღმართებაო და ე ვ ა ს წყევისა და მწუხარებისა სიხარულად და კურთხევად შემცუალებელო, ტომობით ასულო ა დ ა მ ი - ს ო და მადლითა დედაო ღ(მრ)თისაო, რომელი ჴსნისათვის ჩუჱნისა წყალობით აღიძარ და სათნო ყოფითა მამისათა და წინამძღრობითა სულისა წ(მიდ)ისათა მაღალი იგი ძე ღ(მრ)თისა ძედ შენდა იწოდა და ღ(მრ)თაებით უქცეველმან შეიმოსა ბუნება ა დ ა მ ი ს ა და დაჴსნა მწუხარება ე ვ ა ს ი და ნაშობთა მისთა.

ჭეშმარიტო სალხინებელო კაცთა ნათესავისავისო, წ(ინას)წარმეტყუელთა ჭეშმარიტო მოსწავებაო, დ ა ვ ი თ მამისა შენისა პირველისა დაუჭნობელო ვარდო, ს ო ლ ო მ ო ნ ი ს ქებაო ქებათაო, რომელსა გარე მოგადგან სამეოცნი ძლიერნი, რომელ არიან სიტყუანი საღ(მრ)თოთა წერილთანი; პატიოსანო ძღვენო კაცთა ნათესავისაო, სახელდიდო და ქალწულ-დედობით ახალო, მზეს ქუჱშე ანგელოზთა ცხორებისა მასწავლელო კაცთაო, რომლისა მიერ დაიჴსნა მტერობისა შუა კედელი და განქარდა წყევა იგი პირველი, რომლისა მიერ ვცანთ შემოქმედი უმეცართა და ვიჴსნენით ტყვეობისაგან მწარისა.

ყოვლისავე სჯულისა ქებათასა აღმატებულო, ყ(ოვლა)დ ქებულო და ყ(ოვლა)დ წმიდაო ნ ი ტ რ ი ა ს ს ი ო ნ ი ს ა ღ(მრ)თისმშობელო! მე, მსასოებელმან შენმან და მინდობილმან ცვა-ფარვათა ძისა შენისამან, მეფეთ-მეფისა, პატრონის ს უ მ ე ო ნ ი ს ძემან პირმშომან, პატრონმან გ ი ო რ გ ი , ესე შეწირულობისა წიგნი და სიგელი მოგახსენეთ შენთა, [ქრისტიანეთა] მეოხსა და უბიწოდ მშობელსა, უხრწნელსა და უმეტესად* [კურთხეულსა], [ ნ ი ] ტ რ ი ა ს ს ი ო ნ ი ს ა ღ ( მრ)თისმშობელსა, მას ჟამსა, ოდეს მოვიდა წინაშე ჩუჱნსა ჩუჱნი მაკურთხეველი ქ ა რ თ ლ ი ს ა კათოლიკოს-პატრიარქი დ ო რ ე თ ე ო ს , გუეაჯა, რათა მამულნი შეგუეწირნეს თქუჱნისა მონასტრისათვის.

ვისმინეთ აჯა და მოხსენება მისი, შენი მონასტერი ძველითაგან ყ(ოვლა) დ წმიდის ეკლესია ყოფილიყო და საფუძველითურთ ახლად აეშენებია. და მოგუართუა ჩუჱნ ერთი მძიმე ზარქაშად ნაკერი თორმეტ საუფლო თუალითა და მარგალიტით შემკობილი ომფორი – ჩუჱნ ლ ო რ ი ს ა ღ(მრ)თისმშობელს შევსწირეთ. კიდევ მოგვართვა ერთი საჴელმწიფო ვეცხლის სურა და ნალბაქი. ჩვენ ვიგულვეთ და ვიგულსმოდგინეთ და შემოგწირეთ ჩუენთუის სადღეგრძელოდ და დღეთა ჩუენთა წარსამართებელად და სულისა ჩუჱნისა საოხად დღესა მას დიდსა განკითხუისასა.

და შემოგწირეთ ლ უ ბ რ მ ა , (?) ჩვენის სახასოს მამულისაგან გლეხნი და შ ი ნ დ ა რ ს მ ა რ გ უ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი სრულიად მ ე ს [ ხ] უ რ ი ს მთელის მამულითა; ს ვ ი მ ო ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ვ ი მ ო ნ ა ი ბ უ ღ ლ ა უ რ ი ს მთელის მამულითა, გ უ ე რ დ ი ს უ ბ ა ნ ს გ უ ე რ ე ხ ა შ ვ ი ლ ი ი ო ვ ა ნ ე მისის მამულითა, რისაც მქონებელნი ყოფილან; კიდევ გ ვ ე რ დ ი ს უ ბ ა ნ ს შ ი შ ნ ა შ ვ ი ლ ი ბ ე ჟ ი ტ ა ი და მისნი შვილნი ღ ვ ი ნ ი ა უ რ ი ს მ ა მ უ - ლ ი თ ა ; ბ უ რ თ ი ა შ ვ ი ლ ი ქ ა ვ თ ა რ ა ი და მისნი შვილნი მისის მამულითა, ზ ე ს უ რ ა მ ს ტ უ კ ა ძ ე რ ო ს ტ ე ვ ა ნ ა ი , მისნი შვილნი მისით მთელით მამულითა, ო ს ი ა უ რ ს ძ ა ლ ი ძ ე შ ო შ ი ა ი მისით შვილითა და მამულითა, ჩ უ მ ა თ ე ლ ი ძ ე ჩ ა ი ს ა რ ა ი და მისი ძმა ქ რ ი ს ტ ე ს ა ი მისის მამულითა; და სხუა, რაც ბატონის [ბ]იძის ჩემის მეფის გ ი ო რ გ ი ს გ ა ნ გექრთამა და გეყიდა ნ ი ტ რ ი { ა } ს სოფელი, მ ა რ გ უ ე ლ ა შ ვ ი ლ ე - ბ ი , ზ ა მ თ ა რ ე თ ი , ი ნ უ რ ი /ბ ა წ უ ნ წ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი დ ა თ ვ ი ა Á და მისნი შვილნი მისით მამულითა, რისაც მქონებელი ყოფილა/ მამული, ძ ა ბ ი ლ ა უ რ ი მამული, ქ ო ნ თ ი რ ა უ ლ ი პ ა რ ტ ა ხ { ტ } ი , ზ ი ნ - დ ი ს ი , სოფელი ჟ ა მ ი ს ა ძ ე ნ ი მათის მამულითა, ი ჩ ქ ი თ ი ძ ე ე ბ ი მათის მამულითა, ჩ ი ნ ჩ ა ლ ა ძ ე ი ს პ ა ნ ა მისი შვილებითა [და] მათის მამულითა; ფ რ ო ნ ე ს გაღმა და გამოღმა პ ა პ ი უ რ ი პ ა რ ტ ა ხ ტ ი . სხუა, თუ რამ პარტახტი არის ზ ი ნ დ ი ს { ს } ; ს უ რ ა მ ა ჯ ი ნ ჭ ა რ ა ძ ე დ ა მ ა ხ ა ძ ე მათის მამულითა, და ჯ ი ნ ჭ ო რ ა უ ლ ი ზურად, ქუემო; და კიდევ დ ო წ უ რ ი ა შ ვ ი ლ ი ს ნაქონი ცოტა ალაგი. [და] შემოვსწირე ვენახი ო ს ი ა უ რ ს ნ ა ტ ბ ე ვ შ ი ა , სამი ხოდაბუნი, მიწა ც ე დ ა ნ ს ; კ ო - რ ო პ ა ძ ე { ე } ბ ი ძუირ-ფასად მოსყიდული ფ ი რ ა ნ ტ უ ღ რ ი ა ნ ა ი შ ვ - ი ლ ი ს ა გ ა ნ ; ს უ რ ა მ ს , შუა ველს, ერთი ხოდაბუნი ბოლოს, ბეგამდის. შემოგვიწირავს და მოგუიხსენებია განთავისუფლებით, მათით მთითა, ბარითა, ჭალითა, ყანითა, ვენახითა, წყლითა, წისქვილითა, ტყითა, სანადიროთა, საძებრითა და უძებრითა, მათის მამულითა და სასაფლაოთი. და რაც ბატონის ბიძის ჩემისაგან გიყიდია და გიქრთამებია, ისიც ამ სიგლით დაგვიმტკიცებია ჩუჱნდა სადღეგრძელოდ და სულისა ჩვენისა საოხად.

აწე, ვინც და რამანცა გუარმან კაცმან, დიდმან ანუ მცირემან, მეფემან ანუ დედოფალმან, თავადმან ანუ აზნაურიშვილმან ანუ გლეხმან ამისად შლად და ქცევად ჴელყოს, ანუ გამოხუება იკადროს ამ ჩუჱნის შეწირულისა, რისხავსცა დაუსაბამო ღმერთი, მამა, ძე და სული წმიდა, წმინდა დედოფალი ღ(მრ)თისმშობელი. შემცაედების კეთრი გ ე ზ ი ს ი , შიშთვილი ი უ დ ა - ს ი , ცოცხლივ დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , მეხდატეხილობა დ ი - ო ს კ ო რ ე ს ი . და ნურსამც სინანულით ნუ იქმნების ჴსნა სულისა მისისა. და ქ რ ი ს ტ ე ს უარისმყოფელთა თანა დაისაჯების სული მისი და ყოველნი წმინდანი ღ(მრ)თისანი, ზეცისა და ქუეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორცონი. და დამამტკიცებელნი ღმერთმან აკურთხნეს და წმინდამან ღვთისმშობელმან.

დაიწერა სიგელი ესე ქორონიკონს სობ, ჴელითა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ა შაველისათა.

დ ა ვ ი თ ა ც ხ ვ { ა } რ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი ძველითგან შეწირული იყო საყდარსა, დაგუავიწყდა და აქ დავსწერეთ. კიდევ მოგუართუა ბატონმა კათოლიკოზმან კარგი ფეშქაში და შემოგწირეთ: წ ი ფ ა ს [ ქ უ რ დ ა ძ ე ე ბ ი ] , ჟ ა მ უ რ ა შ ვ ი ლ ე ბ ი – ჟ ა მ უ რ ა და მისნი შვილნი და მომავალნი, ე ლ ი ა ზ ა რ ა ი და მისნი შვილნი მომავალნი, ი ნ დ უ ა ი და მისნი შვილნი და მომავალნი, ს ვ ი მ ო ნ ა და მისნი შვილნი და მომავალნი, ბ ე ჟ ა ნ ა და მისი შვილი და მომავალნი, ბ ე ს ა ლ ა ი და მისნი შვილნი და მომავალნი.

შემოგწირეთ ნ ი ტ რ ი ა ს მონასტერსა და მას შინა დამკუიდრებულსა ყოვლად წ(მი)დისა ღ(მრ)თისმშობლისა ხატსა, შემოგვიწირავს ჩუენთვის სადღეგრძელოდ და სასულიეროდ, შემოგუიწირავს ქ უ რ დ ა ძ ე ნ ი ჩვენ, ხელმწიფის შვილსა ბატონს გ ი ო რ გ ი ს .

არა შეგ{ე}ცვალოს და არა მოიშალოს არას ჟამთა შემოსრულობისა და გამოცვლილობისათვის არა ჩუენგან და არა შემდგომად ჩუენთა მომავალთა მეფეთა და დედოფალთაგან, არა ა ბ ა შ ი ძ ე თ ა გ ა ნ , არა სხუა მეპატრონეთა და ა დ ა მ ი ს ა ნათესავისა კაცისაგან. და არავინ გვიბრძანებია მშლელი და მ{ა}ქცეველი მტკიცედ ბრძანებულისა ამის ჩვენისა სიგელი{სა}, თვინიერ სიმტკიცისა და შემატებისაგან კიდე.

აწ{ე}, ვინ და რამანცა ადამის მონათესავემან კაცმან, ანუ მეფემან, ანუ დედოფალმან, ანუ თავადმან, ანუ აზნაურმან ჴელყოს ამის შლად და ქცევად და გამოხუ{ე}ბად, რისხამცა დაუსაბამო ღმერთი, მამა, ძე და სული წმიდა, დედოფალი ღვთისმშობელი და ყოველნი წმიდანი ღ(მრ)თისანი ზეცისანი და ქვეყანისანი, და ზემო წერილთა მადლი. დამამტკიცებელნი ღმერთ||მან აკურთხნეს და წმიდ{ა}მან ღ(მრ)თისმშობელმან.

აგრეთვე ს ი ო ნ თ ა ღვთისმშობლისა მამულში ჩვენი არც მებალახე, არც კოდის პურის მკრეფელი, არცა ხევისთავი ჩვენი არა ეთხოვოს რა, სათათროს სათხოვარ{ს} და ლაშქრობას გარეთ.

დედანს დასმული ჰქონია ბეჭედი: გიორგი 1633 წ. როსტომ მეფის დამტკიცება: რარიგადაც ეს სიგელი და გუჯარი პირველად ჩვენ ჩამომავალთ ხელმწიფეთ შეუწირავთ და დაუდებია, ჩვენც ასრე დაგვიმტკიცებია, 49 გაგვითავებია, ნურა კაცი ნუ ეცილებით, ქორონიკონსა ტკა, მკათათვის იბ. კარის წინამძღვარისათვის გვიბოძებია. დედანს ჰქონია ბეჭედი: ყაენის ფეხთა მტვერი, როსტო მ, ვამტკიცებ. ქ. ასრე რიგად ნასყიდი და შეწირული არის, რომე ს უ რ ა მ ი ს ც ი ხ ე - შ ი მდგომ არც ქ ა რ თ ვ ე ლ თ ა და არც თ ა თ ა რ თ ა , არც ციხეზედ მუშაობითა და არც სხვის სათხოვრითა, ჴელი არა აქუს და ნურცა-რას სთხოვენ, არ დიდის დაჭირებისა საქმითა არა ამუშაონ და არც სამასპინძლო ეთხოებოდეს. ხელრთვა ხვეულად: როსტომ კომენტარი: საბუთის თანახმად, გიორგი ბატონიშვილს (მომავალი ქართლის მეფე გიორგი X) დოროთეოზ კათალიკოსის თხოვნით იავარქმნილი ნიტრიის მონასტრისათვის ყმა-მამული შეუწირავს. შემდგომში დოროთეოზ კათალიკოსს ნიტრიაში დიდი აღდგენითი სამუშაოები ჩაუტარებია, რაზედაც მოგვითხრობს ამ მოვლენასთან დაკავშირებული მის მიერვე გაცემული საბუთი (სეა, 1448-5008). გიორგი ბატონიშვილის დოკუმენტში აღსანიშნავია შეწირულ მამულებს შორის სოფ. წიფის (დღეს ხარაგაულის მუნიციპალიტეტი) დასახელება, რომელიც ადრეც ნიტრიის მონასტრის კუთვნილება ყოფილა, მაგრამ, როგორც ირკვევა, მასზე აბაშიძეები აცხადებდნენ პრეტენზიას. ამიტომ საბუთის ბოლოს, აკრძალვით ნაწილში, საგანგებოდაა ნახსენები აბაშიძე, როგორც საბუთის პირობების შესაძლო დამრღვევი პირი. ვინაიდან აბაშიძეები დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს საზღვარზე ფლობდნენ მამულებს, მათ სათავადოში შედიოდა სოფ. წიფაც. ბუნებრივია, აღნიშნულ რეგიონში დიდი იყო მათი ინტერესი, ამის გამო, გიორგი ბატონიშვილს მნიშვნელოვნად მიუჩნევია მათი მოხსენიება სახელდებით (ლაცაბიძე 2012: გვ. 14).

• სიტყვები `უხრწნელსა" და `უმეტესად" ტექსტში გადაშლილია

15 მესღურის ნსხ.

4

1591 წ. 3 სექტემბერი. შეწირულების წიგნი პატრონ გიორგისა ხევისჯვრის წმ. გიორგისადმი

პ ი რ ი, სეა, 1449-828; თავნაკლული, გადაწერილი XIX საუკუნეში გუჯართა კომიტეტის წევრ დიმიტრი ალექსიევის მიერ დენიდან, რომელიც, გადამწერის ცნობითვე ცუდად იკითხებოდა (“არა სჩანს-რა”).

საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: აბაშიძე ესტატე.

. . . [ ] გვირგვინოსნისა მეფეთ-მეფისა ს ი მ ე ო ნ ი ს ა სასურველმან ძემან, პატრონმან გ ი ო რ გ ი , ვიგულეთ და ვიგულსმოდგინეთ, შემოგწირეთ და მოგახსენეთ თქვენ, საშინელსა და ღვაწლმრავალს{ა}, საჩინოსა, მხნესა მხედარსა და ახოვანსა, წმიდასა გ ი ო რ გ ი ს ხ ე ვ ი ს ჯ უ რ ი ს ა ს ა: ტ ა ბ ა ტ ა ძ ე ნ ი გ ი ო რ გ ი , ი ვ ა ნ ე , შ ი ო , ი ო ვ ა ნ ე , შ ო შ ი ტ ა , დ ა თ უ ა დ ა ზ ა ქ ა რ ი ა დ ა გ ო ჩ ა ი , მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდგეს კარსა და სითარხნის წყალობას დაგვეაჯნეს.

და ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება მათი და ვათარხნეთ და განვათავისუფლეთ ყოვლისა ამათისა სათხოვრისა და გამოსაღებისაგან, ამად რომე, აპრილსა კ გ - ს დღესასწაულსა წმიდის მოწამის გ ი ო რ გ ი ს ა ს ა აღაპსა გარდაიხდიდნენ სადღეგრძელოდ ჩვენთვის და გასამარჯვებელად და სახსრად სულისა ჩვენისათა, დღესა მას დიდსა განკითხვისა ჩვენისასა.

დახარჯავდენ ორის წლის ზროხასა, ერთს ცხვარსა, ოთხს კოდს პურსა, თუთხმეტს კოკას ღვინოსა და აწირვინებდენ ორს მღუდელს. და ნურაოდეს მოგვეშლების. სხვა, ამას გარეთად, არაფერი სათხოვარი და გამოსაღები საჩვენო არა გეთხოვებათ-რა.

შეიწირე შენ, საშინელო წ მ ი დ ა ო გ ი ო რ გ ი ხ ე ვ ი ს ჯ ვ რ ი ს ა ო , მცირე და კნინი შესაწირავი ესე და წარმართე და განაძლიერე მეფობა ჩვენი. აწე, გიბრძანებთ ხ ე ფ ი ნ ი ს ხ ე ვ ი ს მოურავო და [ნაც]ვალო, ასე გაუთავეთ, რარიგათაც ამ ჩვენგან საშიშით შეწირულსა სიგელშიგან ეწეროს, ნურცარას თქვენ შეუშლით და შე{ე}ცილებით.

და კ(უალა)დ, ვინცა და რამანცა გვარმან კაცმან [იკადროს] ხელშლად და ქცევად ამისად, შე-მცა-იცვალების სულისა მისგან ქრისტეანობისა, მასმცა ექმნების ძრწოლა გ ე ზ ი ს ა , შიშთვილი ი უ დ ა ს ი , დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ა , ნურათამცა სინანულით ნუ იქმნების ხსნა სულისა მისისა, ნუცა ჩოხათა და სქემა-ჩაცმითა, ნუცა ი ე ლ უ რ ს ა რ ე მ ს დ ა მ თ ა წ მ ი დ ა ს წასვლითა, და ჩვენთა ცოდვათა მზღუეველიცა არის დღესა მას დიდსა განკითხვისასა. და შენც შერისხდი, შენ, საშინელო წმიდაო გ ი ო რ გ ი ხევისჯვრისაო!

დაიწერა მტკიცე და უცვალებელი სიგელი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სოთ , ენკენისთვის გ-ს, ხელითა კარის ჩვენის მწიგნობრის ა ბ ა შ ი ძ ი ს ესტატესითა.

და ამას გარეთა, რისაც დღეს მამულის მქონებელი იყო, ორსავ წყალს შუა, მართლით მისდა სამართლიანის მთითა, გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერთმა)ნ ჩვენს ერთგულად სამსახურსა შიგან.

გვიანდელი მინაწერები: 1. ხელჩართულ არს გიორგი , ზის ბეჭედი თათრული და არა ჰსჩანს. 2. ზის ბეჭედი ქართული, მეფის ძე უფლისწული მამუკ ა, ხელჩართულ არს და არა ჰსჩანს. მინაწერი საბუთები:

წყალობითა ღ(მრ)თისათა, და აწ ჩვენცა, მეფემ ალექსანდრემ, პაპის პაპის მამა პაპისა ჩვენისა, მეფის გიორგის წყალობის წიგნი შეწირულობისა წმიდის გიორგისა ჩვენცა დაგვიმტკიცებია. ქ(ორონი)კ(ონ)ს აქეთ ჩღმე - ს ( 1745 წ.). ზის ქართული დიდი ბეჭედი მეფის ალექსანდრეს ი.

თქვენ, ხევისჯურელებ ს, ჩვენ, აბაშიძ ე ზაალ საუდიერ{ო}ს ღვინოს გახდევიებდით. ახლა შემოგვეხვეწეთ და ასე წყალობა გვიქმნია: ჩვენგან თქვენ საუდიერო ღვინო აღარ გეთხოოს. სხვებ[რ], რაც [უც] სხუა, ქვეფინ ი{ს}ხეველი გვემსახუროს, თქვენც ისე უნდა გვემსახუროთ, ასე დაგვიმტკიცებია. იანვრის ით-ს ქ(ორონი)კ(ონ)ს უმ. ხელმწიფის სამლოცველო გმართებიათ, ისევ უნდა იხადოთ.

გადამწერის ცნობა: ზის ბეჭედი პატარა ქართული და არა ჰსჩანს-რა. ნამდვილისათანა სწორე არს. საეკკლესიოთა გუჯართ კომიტეტის ჩლენი დეკანოზი დიმიტრ ი ალექსიევ ი.

კომენტარი: სოფელი ხევისჯვარი დასავლეთ საქართველოში მდებარეობს (ამჟამად ხარაგაულის მუნიციპალიტეტი). საბუთი გაცემულია დროის იმ მონაკვეთში, როდესაც სვიმონ მეფემ მცირე ხნით მოახერხა დასავლეთ საქართველოს შემოერთება.

5

[1589-1600 წწ.] შეწირულების წიგნი დორეთეოზ კათალიკოსისა ნიტრიის ღმრთისმშობლისადმი

დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-5008-ა; მაღალი ხარისხის ეტრატის გრაგნილი, დახვეული სპეციალურ ჯოხზე; ოთხი, ერთმანეთზე წითელი და შავი აბრეშუმის ძაფებით გადაკერებული კეფი; საერთო ზომა: 208,1X23 სმ; მხედრული; მუქი ყავისფერი მელანი, განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი და სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; ტექსტი იწყება გამშვენებული ქანწილით. დაზიანება: საბუთი სიძველისგან გაყვითლებულია, მარჯვენა გვერდითი კიდეები შედარებით უფრო გაცრეცილია, I, II და IV კეფების მარჯვენა კიდეები კი ალაგ-ალაგ ამოგლეჯილია და შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. მე-5 და მე-9 სტრიქონები ძნელად განირჩევა; საბუთს თავში მიკერებული აქვს მოჩარჩოებული ქაღალდის ფურცელი, ზომით: 20X15,5 სმ., რომელზედაც გამოსახულია ტახტზე მჯდომი ღვთისმშობელი ყრმით. ღვთისმშობლის შარავანდედის გასწვრივ, მარჯვენა მხარეს, სინგურით მიწერილია: "დ(ედ)ა ღ(მრთ)ისა". მარცხნივ, ღვთისმშობლის დაბლა დგას შემწირველი, შარავანდედით მოსილი კათალიკოსი, რომელიც გრაგნილს მიართმევს ღვთისმშობელს. კათალიკოსის მარჯვენა მკლავსა და ჩარჩოს ზოლს შორის დარჩენილ ვიწრო არეზე ნუსხურად წერია: "მხატვრისა აკაკისათუის შენდობ(ა)ჲ ბრძანე, მ(ეუ) ფ(ე)ო". მინიატურის ზურგი გამაგრებულია თხელი, გამჭვირვალე სარესტავრაციო ქაღალდით, მხოლოდ ორგან მკრთალად მოჩანს მინიატურული სახარების ტექსტის ორი ფრაგმენტი.

თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. ე. თაყაიშვილი მას ათარიღებს 1578-1600 წლებით. "კორპუსის" IV ტომში, საბუთის თარიღი, დოროთეოზ III-ის კათალიკოსობის სავარაუდო წლების მიხედვით, დავიწროებულია 1589-1595 წლებით და მიჩნეულია გიორგი ბატონიშვილის მიერ ნიტრიისთვის ბოძებული ასეთივე შინაარსის საბუთის შემდგომ გაცემულად.

გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი 1910: #155; გვ. 124-129; დოლიძე, 1967:

1. 59, გვ. 352-357. კორპუსი, 2016: გვ. 398-402; მოხატული ისტორიული

დოკუმენტები, 2011: გვ. 82-83 (აღწერილობა).

ქ. სახელითა ღ(მრ)თისათა, სამგ{უ}ამოვნად ცნობილისა, ერთარსებისა, ერთუფლებისა და ერთღ(მრ)თ{ე}ებისა ღ(მრ)თისა მ(ა)მის, ღ(მრ)თისა ძისა და ღ(მრ)თისა სულისა წმიდისათა; ოხითა და შეწევნითა ყ(ოვლა)დ წმიდისა, უხრწნელისა, უმეტეს კურთხეულისა დედოფლისა ჩუენისა ღ(მრ)თისმშობელისა და მარადის ქალწულისა მ ა რ ი ა მ ი ს ი თ ა .

ძლიერებითა ცხოველსმყოფელისა და პატიოსნისა ჯუარისათა, ძელის ცხორებისათა, რომელსა ზედა განკუართულ იქმნა ჴორცითა ქ ( რ ი ს ტ ) ე , ღ(მერ)თი ჩუენი, ჴსნისათუის ჩუენისა.

თანამოქმედება-მდგომარეობითა ურულოთა მცველ-მმართებელთა ცხორებისა ჩუენისათა, წ(ა)მის-ყოფითა აღმასრულებელთა ღ(მრ)თის ბ(რძანე)ბათათა, დიდთა მთ|12ავართა ზეცისა უჴორცოთათა, ცხრა არვეთა, ყოველთავე ზეცისა ძალთა.

ოხითა და შეწევნითა ყო{ვ}ელთა დედათა ნაშობთა უზენაესისა, უდაბნოსა ქადაგისა, წინამსრბოლისა, წინასწარმეტყუელისა და ნათლისმცემელისა ი ( ო ა ნ ) ე ს ი თ ა და თანამეტომისა მისისა, ძედ ქუხილისა წოდებულისა, ი ( ო ა ნ ) ე ღ(მრ)თისმეტყუელისა, საყუარელის მოწაფისა და ქალწულისათა.

ოხითა, შე(წ)ევნითა და თანამოქმედებითა პ ე ტ რ ე რიტორისა, სასუფეველისა კლიტეთ-მპყრობელისა პ ა ვ ლ ე სამცადმდე აღწევნულისა და არათქმულთა სიტყუათა მასმენელისა, ათორმეტთა მოციქულთა და სამეოცდაათ{ე}ულთა ქ ( რ ი ს ტ ) ე ს მოწაფეთათა, რომელთა მოძღურებითა მო{ი}ბადურნნეს ყო{ვ}ელნი კიდენი სოფლისანი.

თანამოქმედობა-მდგომარეობითა წ(მიდა)თა მოწამეთა: გ ი ( ო რ ) გ ი , დიმიტრი, თევდორე, მერკუირი, პროკოპი და პანტ ე ლ ე ი მ ო ნ ი ს ი თ ა და წმიდათა ქალწულთა მოწამეთა: თ ე კ ლ ა , ე კ ა ტ ი რ ი ნ ა , ი რ ი ნ ა , მ ა რ ი ნ ა , ბ ა რ ბ ა რ ა და ყო{ვ}ელთა მობაძავთა მათთა, რომელნი დაიკლნეს ქრისტესთუის და სისხლთა დათხევითა გუირგუინოსან იქმნნეს; და წმიდათა მ(ა)მათა განშორებულთა, მეუდაბნოეთა, მესუეტეთა, მარტოდ მყოფთა ფიჩოსანთა, ქ რ ი ს ტ ე ს ნების მყოფელთა და, რომელთა დააჯერეს ღმერთი სათნოთა ცხორებითა, რომელნი საუკუნითგან სათნო-ეყუნეს უფალსა ჩუენსა ი ე ს ო ს ქ რ ი სტ ე ს ა და კუალადცა სათნო-ყოფად არიან ყ(ოველ)თა ღ(მრ)თისა წ(მიდა)თა ზეცისა და ქუეყანისათა.

ოხითა, შეწევნითა და შუა|28მდგომლობითა ს უ ე ტ ი ს ა ც ხ ო ვ ე ლი ს ა და კუართისა საუფლოსა, მირონისა ღ(მერ)თმყოფელისათა, ჩუენ, ქ ( რ ი ს ტ ) ე ს ღ(მრ)თის მიერ კურთხეულმან, ქ ა რ თ ლ ი ს ა კ(ათალიკო)ზ-პატრიარქმან დ ო რ ე თ ე ო ზ,* ვიგულე და ვიგულსმოდგინე და და ვენუკე მეფეთ-მეფესა გ ი ( ო რ ) გ ი ს . მოგუიბოძა და მოგვყიდა ს უ რ ა მ ი ს პირსა სოფელი ნ ი ტ რ ი ა დიდის ფასითა, აზნაურნი იქ მსახლობელნი მ ა რ გ უ ე ლ ა შ ვ ი ლ ნ ი დეკანოზნი, ერთი კუამლი ზ ა მ თ ა რ ა ძ ე , ერთი კუამლი კ ი კ ნ ა ძ ე , ერთი საგლეხო ძ ა ბ ი რ ა უ ლ ი , ერთი საგლეხო ქ ი ნ თ ი რ ე უ ლ ი ; გლეხნი დავასახლე ზედა.

ძუელითგან ყ(ოვლა)დწმიდის ეკლესია იყო დაქცეული, დაძველებული, ვიმუშაკე და ავიღე საფუძველითურ{თ}. ახალი საფუძველი გავსთხარე, აღვაშენე მონასტერი ესე კარგი სახელსა ზედა ს ი ო ნ ი ს ა ს ა , დიდი და პატიოსანი, რომელსა თვალნი ყ(ოველ)თა ქრისტიანეთანი ხედვენ. საფუძველი რომ ჩავსხენ, მოვიდა მ ა ჰ მ ა დ ი ს მოსახელე შ ა ჰ - თ ა მ ა ზ ყ ე ე ნ ი , გულისწყრომით მკსინვარე, ამოსწყუიტა და ააოჴრა ქ ა რ თ ლ ი ს ქუეყანა. ეს ყუალაი მეფობასა პატრონის ლ უ ა რ ს ა ფ ი ს ს ა . განგრძელდა გულისწყრომა და მკსინვარება მისი ოც წელ ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ზ ე დ ა . ეწამა ღ(მრ)თისმოყუარე მეფე ჩუენი ბატონი ლ უ ა რ ს ა ფ და დასთხია მისი პატიოსანი სისხლი ქ ( რ ი ს ტ ) ე ს თ უ ი ს .

ასეთს დროს ვაშენეთ მონასტერი ესე დიდის ჭირითა და რუდუნებითა, რომე მოგუიჴდებო|44დეს თარეშნი ა გ ა რ ი ა ნ თ ა . და აგჰ[უ]ყრიდეს წაკარტებსა გალატოზები და ტყეშიგ ჩავცვინდებოდით ყუალანი.

შემდგომად ჟამისა ამის, იპრიანა ღ(მერ)თ(მა)ნ და დაჯდა მეფედ ბატონი ს უ ი მ ო ნ და დადვა თავი და სული ღ(მრ)თისათვის და საქრისტიანოსათვის და დატყოვდა, დაყო ცხრა წელიწადი ტყუეობასა. მიიყუანეს შ ა { ჰ } - თ ა მ ა ზ ს წინაშე და ნახა ღ(მერ)თმან მისი გულის სიმართლე და ქრისტიანობა და მანცა დიდად პატივსცა.

გარდაჰჴდეს ჟამნი რაოდენნიმე, და წარჴდეს და მოკუდა შ ა ჰ -თ ა მ ა ზ ყეენი. მოხედა მოწყალებამან ღ(მრ)თისამან და მოვიდა მეფეთმეფე ბატონი ს უ ი მ ო ნ ტყუეობიდაღმან. ცოტაოდენნი საფასე მანც გაუჩინა მონასტერსა, მრავალმცა არიან წელნი ცხორებისა მისისანი.

მოვიდეს კიდევ უ რ უ მ ნ ი და, რაც ძალა ჰქონდა, განწირულის ლაშქრით წინა აღუდგა. ჩემი ეკლესია დამიწვეს და სოფელი ამიოჴრეს.

კიდევე ვერ უგულებებელს ვყავა ჩემი ნაშრომი, მივჰყავ ჴელი და აღვასრულე ეკლესია შენობითა, დავასვენე ხატი ყ(ოვლა)დ წმიდისა ს ი ო ნ ი ს ა ღ ( მ რ ) თ ი ს მ შ ო ბ ე ლ ი , შემკული თვალითა და მარგალიტითა და ნაწილითა სასწაულთმოქმედი; კიდევე სხუა დიდი ხატი, დახატული მაცხოვრისა, კარიანი; კიდევ სხუა ხატი ყ(ოვლა)დ წმიდისა ნაწილითა სავსე; კიდევე სხვა ხატი ჯვარცმისა, ნაწილიანი, სავსე; წვრილი ხატები კიდევე ხუთი-ექუსი; კიდევე ძელი ცხორებისა წინას|60აძღოლი, თვალით შემკობილი; ბარძიმ-ფეშხუმი და კამარა ვერცხლისა; პერექლები ორი-სამი ჴელი, ოქრომკედით შეკერული; წიგნები, რაც ერთს მონასტერს მოუნდების, ყუალა კარგი და პატიოსანი.

კიდევე შევსწირე ზ ი ნ დ ი ს ი გ ( ი ო რ ) გ ი ს მეფისაგან მოსყიდული ძვირფასად, ი ჩ ქ ი ტ ი ძ ე მ ა ხ ა რ ე ბ ე ლ ი , ი ს პ ა ნ ა და მისი შვილებითა, და შ ი ო და მისი შვილი გ ი ო რ გ ი , ჟ ა მ ი ს ა ძ ე დ ა ჩ ი ნ ჩ ა ლ ა ძ ე მისით მიწა-წყლითა, წისქუილითა და სამართლიანის მზღვრითა.

კიდევე ს უ რ ა მ ს შემიწირავს, ისიც გ ი ( ო რ ) გ ი ს მეფისაგან მოსყიდული ძვირ ფასად: ჯ ი ნ ჭ ა რ ა ძ ე დ ა თ ვ ი ა , მახაძე და ცხე ლ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი დ ა თ ვ ი ა მათით მამულითა, მიწა-წყლითა და სამართლიანის მზღვარითა.

კიდევე ჯ ი ნ ჭ ა რ ა უ ლ ი დ ა წ უ რ ა უ ლ ი ზუარი, ზოგი აშენებული იყო და ზოგი მე ავა8შენე; კიდევე სამი ხოდაბუნნი მიწანი ო ს ი ა უ რ ს , გასამძღვრული არის ნ ა ტ ბ ე ვ შ ი ა ; კიდევე ნასყიდი მიწები, შ უ ა ვ ე ლ ა ს ერთი ხოდაბუნი, - ეს ყუალა გ ი ( ო რ ) გ ი მეფისაგან მოსყიდული და მოქრთამებული არის, საუკუნომცა არს ჴსენება და კურთხევა მისი.

აწ, ამას შიგან გარდაჰჴდეს ჟამნი რაოდენნიმე. ბატონი გამოეცვალა ს უ რ ა მ ს ა , მოვიდა მეფეთ-მეფის, ბატონის ს ვ ი მ ო ნ ი ს პირმშო ძე, ღ(მრ)თისაგან შეყუარებული და საღ(მრ)თო-საკაცობომდი ზნე-სრული, მათცა დავენუკე მამულსა, რათამცა შეეწირნეს ნ ი ტ რ ი ა ს მონასტრისა და ს ი ო ნ ი ს ა [ ღ(მრ)თის]მ|74შობელისათვის.

ისმინა აჯა და მოჴსენება ჩემი, გამოიღო მისის ქრისტესმოყუარის გულისაგან და შესწირა მისად სადღეგრძელოდ და სასულიეროდ: ზ ე -ს უ რ ა მ ს ბ უ რ თ ი ა შ ვ ი ლ ნ ი , ორნი განაყოფნი, მათის შვილებითა და მომავლითა; კ უ ა რ თ ი ს ა ს ტ უ კ ა ძ ე რ ო ს ტ ე ვ ა ნ ი მისის შვილებითა და მომავლითა; კიდევე კ უ ა რ თ ი ს ა ს ბ ა წ უ ნ წ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი დ ა თ ვიაი, საზვერლისეულ ი ს მამულითა; კიდევე ზ ე - ს უ რ ა მ ს გ ვ ე რ ე ხ ა შ ვ ი ლ ი ი ო ვ ა ნ ე მისის შვილებითა და მომავლითა; კიდევე შ ი შ ნ ა შ ვ ი ლ ი ბ ე ჟ ი ტ ა , მისი ღ ვ ი ნ ი ა ს ე უ ლ ი ს მამულითა და მისის შვილებითა და მომავლითა; შ ი ნ დ ა რ ა ს ს ვ ი მ ო ნ ა და მისნი შვილნი და მომავალნი ბ უ ი ლ ა უ რ ი ს მამულითა მთლად; კიდევე შინდა რ ა ს მ ა რ გ უ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი ზ ა რ ა ს პ ი , მისის შვილითა და მომავლითა და მ ე ს ხ ი უ რ ი ს მამულითა მრთლად; ო ს ე უ რ ს მ ა ლ ი ძ ე შ ო შ ი ტ ა ი მისის შვილითა და მომავლითა; ძ ე ლ ძ ვ ი ნ ა ს ჩუმათელიძე ჩ ა ი ს ა რ ა ი და მისი ძმა მათის შვილითა და მომავლითა; ც ე დ ა ნ ს კ ო რ ო პ ა ძ ე მ ა მ ი ს ა ი [ . . .] აი, მათი შვილნი და მომავალნი; წ ი ფ ა ს გლეხნი ქ უ რ დ ა ძ ე ე ბ ი , [მათის შვილითა და მომავლითა] ჟ ა მ ი ე რ ა შ ვ ი ლ ნ ი მათის შვილითა და მომავლითა, ი ნ დ უ ა ქ უ რ დ ა ძ ე , მისნი შვილნი, ს ვ ი მ ო ნ ი[ძ ე . . . ], ბ ლ ი ა ძ ე და მათნი შვილნი;

ამის ფეშქაშად მიმირთმევია ერთი მძიმე სირმით შეკერული ომფორი, შემკული თვალითა და მარგალიტითა და მისის თორმეტის საუფლოთა, ერთი საჴელმწიფო სურა და ერთი ნალბაქი ვერცხლისა, ერთი ნალბაქი კიდევ ვერცხლისა, ერთი ჯამი ვერცხლისა, ერთი დოსტაქანი, ერთი სირაჯული ორხოო, ერთი კარგი ნაქსოვი.

ეს რაც მამული და გლეხნი დამიწერია, ყუელა ჩემის მოღვაწებითა და წირვით მიშოვნია და მიყიდია. ამისთა თანა პატიოსანი თვალთშეუდგამი მონასტერი ამიშენებია.

ჩემს ექსორიობაშია კ ა ხ თ მეფის, ბატონის ლ ე ო ნ ი ს წყალობა და მის შვილთა ბევრი მოვიდა ჩემზედა, საუკუნომცა არს ჴსენება და კურთხევა მათი.

აწ ესე, რაც ამ ს{ი}გელში დამიწერია, შემიწ[ი]რავს ნ ი ტ რ ი ა ს წმიდისა მონასტრისათვის და მას შინა აღმართებულისა ხატისა ს ი ო ნ ი ს ა ღ(მრ)თისმშობლისათვის, ჩემთვის და ჩემის სახლისათვის სასაფლაოდ, სამამულოდ და სამკუიდროდ ამიშენებია.

მრავალნი ჭირნი და იწროებანი მამითმენია, ღ(მერ)თ(მა)ნ უწყის, არავინ მემართლების, რაც ამ სიგელში დამიწერია, ამის მოშლასა და გაცუდებასა, ამისთვის რომე, დიდად მიღვწია და ღვაწლით ამიშენებია. თქუენ, წმიდანო ქ ა რ თ ლ ი ს ა დ ა ა ფ ხ ა ზ ე თ ი ს ა კ(ათალიკო)ზნო და მათნო სამწყსონო, წ(მ)იდანო ებისკოპოზნო, თქუენცა ასრე წყევა-კრულობით დამიმტკიცეთ თქუენის საყდრისა და თქუენის კურთხეულის პირით.

კრულ-წყეულ და შეჩუენებულ იყოს, ვინც მოშალოს და გამოაჴუას ეს ჩემნ{ი} ნასყიდნი და ნაღუაწნი მამულნი. ვინცა და რამანცა ა დ ა მ ი ს მონათესავემან კაცმან, ანუ ჴელმწიფემან, ანუ უფლისწულმან, ანუ თავადმან, ანუ აზნაურმან, ანუ დიდმან და ანუ მცირემან შეცუალოს, შე-მცა-იცვალების სჯულისაგან ქრისტიანეთასა, რისხავსმცა მამა, ძე და სული წმიდა და ამა ზემო წერილთა წმიდათა მადლი; შე-მცა-ედების კეთრი გ ე ე ზ ი ს ი , შიშთვილი ი უ დ ა ს ი , დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , მეხ-დატეხილობა დ ი ო ს კ ო რ ე ს ი , ა ნ ა ს ს ა დ ა კ ა ი ა ფ ა ს თანამცა არს მკუიდრობა მისი. კრულ-წყეულ და შეჩუენებულმცა იქნების თორმეტთ მოცი[ქ]ულთ მადლითა; კრულ-წყეულმც იქნების ოთხთ პატრიარქთ მადლითა; მეასდარვესა ფსალმუნსა წყევას ქუეშე იყოს ნაწილი მისი, კრულმცა არის შვიდთა კრებათაგან, ჩემთამცა ცოდვათათვის იგი განიკითხვის დღესა მას საშინელს ქ რ ი ს ტ ე ს მეორედ მოსლვასა, დღესა მას დიდსა განკითხვისასა.

ამისნი დამამტკიცებელნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხნეს და წ(მ)იდამან ღ(მრ)თისმშობელმან. მშლელნი და მქცეველნი კრულ, წყეულ და შეჩუენებულ იყოს ამ სოფელსა, მას საუკუნეს; ქ რ ი ს ტ ე ს მეუფის უტყუელის პირითა და ყ(ოვლა)დ წმიდის ღ(მრ)თისმშობლის პირითა კრულ, წყეულ და შეჩუენებულ იყო{ს}.

უზის ჯვარი და ხვეული ხელრთვა: ქ. კათალიკოზი

კომენტარი: კათალიკოსი დოროთეოზი დაწვრილებით მოგვითხრობს მის მიერ ნიტრიის მონასტრის აღმშენებლობის ამბავს, რომელიც უხვადაა შეზავებული XVI საუკუნის ქართლის პოლიტიკური ისტორიის ამსახველი ფაქტებით. ზრუნვა ნიტრიაზე მას დაუწყია გაცილებით ადრე, როგორც თვითონ იუწყება, მეფეთ-მეფე გიორგის დროს. შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ეს მეფეთ-მეფე გიორგი იყო გიორგი II იმერთა მეფე (1565-1585), რადგან ქართლის დასავლეთი ნაწილი – ქართლ-იმერეთის სასაზღვრო მხარე – XVI საუკუნეში კარგა ხანს იმერთა მეფის მფლობელობაში შედიოდა. მაგრამ ამ დასკვნას ეწინააღმდეგება საბუთში მოთხრობილ ისტორიულ მოვლენათა ქრონოლოგია – მას შემდეგ, რაც დოროთეოსს შეუძენია ნიტრია, დაწყებულა შაჰ-თამაზის შემოსევები. ამიტომ მეფეთ-მეფე გიორგი შეიძლება იყოს მხოლოდ გიორგი IX, რომელიც მცირე ხანს (1525-1527) იჯდა ქართლის ტახტზე. გიორგი IX მეფის სტატუსით შეიძლებოდა მოეხსენებინათ შემდგომშიც, 1540 წლამდე, სანამ იგი შემონაზვნებოდა. ცხადია, დოროთეოზი ამ დროს ახალგაზრდა სასულიერო პირი იქნებოდა. ნიტრია, როგორც ჩანს, სამეფო დომენში შედიოდა და სწორედ ამიტომ დოროთეოზი ამ სოფელს იქ მოსახლე აზნაურებით, დეკანოზითა და ყმა-გლეხებით დიდი საფასურით ყიდულობს მისგან. მნიშვნელოვანია, რომ ნიტრიაში ეკლესია ადრეც ყოფილა, მაგრამ ამ დროისთვის უკვე სრულად დანგრეული და დოროთეოზს საფუძვლიდან უწევს მისი მშენებლობის დაწყება. ფუნდამენტის ჩასხმისას ქართლში შაჰ-თამაზი შემოჭრილა. აქ შაჰ-თამაზის პირველი ლაშქრობა იგულისხმება, ვინაიდან დოროთეოზი აღნიშნავს, რომ მან 20 წლის მანძილზე არბია ქვეყანა. შაჰ თამაზმა ქართლი 4-ჯერ დალაშქრა: 1541, 1547, 1551 და 1554 წლებში. მაშასადამე, ნიტრიის მონასტრის საფუძველი 1541 წლისათვის ჩაუსხამთ. მისი მშენებლობა ლუარსაბ I-ის მეფობის დროს მიმდინარეობდა "აგარიანთა" შემოსევების ჟამს: "ვაშენეთ მონასტერი ესე დიდის ჭირითა და რუდუნებითა". დოკუმენტში დოროთეოზი ეხება მეფე სიმონ I-ის ცხრაწლიან ტყვეობას სპარსეთში (1569-1578), საიდანაც დაბრუნებულ მეფეს მცირეოდენი საფასე გაუჩენია მონასტრისთვის. დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ ურუმებმა ლაშქრობისას ააოხრეს სოფელი ნიტრია და დაწვეს ეკლესია. დოროთეოზ კათალიკოსს დაუღალავი ღვაწლის შედეგად უმძიმეს პირობებში მაინც მოუხერხებია მონასტრის აღდგენა. მას ეკლესიისთვის შეუწირავს წმინდა ნაწილებით 57 შემკობილი ხატები და საღვთისმსახურო ინვენტარი. ხელახლა შეუწირავს გიორგი IX-ის მიერ ბოძებული ყმა-გლეხები. სურამი ერთი იმ პუნქტთაგანი იყო, რომელიც XVI საუკუნის დასაწყისში ქართ-იმერეთის მეფეების დავის საგანი გახდა. 1526 წელს ბაგრატ III-ისა და ლუარსაბ I-ის დაზავების შედეგად იგი იმერთა მხარეს დარჩა, მაგრამ ამასიის ზავის დადების დროს (1555) იგი უკვე ყიზილბაშთაA (ე.ი. ქართლის) საზღვრებში ყოფილა. 1578 წელს ირან-ოსმალეთის ომის განახლების შემდეგ ოსმალებმა სურამიც დაიკავეს, მაგრამ სვიმონ მეფის ხელმძღვანელობით ოსმალთა წინააღმდეგ წარმოებული ბრძოლის შედეგად სურამი კვლავ ქართლს დაუბრუნებია. ამას მოწმობს საბუთის ფრაზა (სტრ.70-71): ”აწ, ამს შიგან პატრონი გამოეცვალა სურამსა”. როგორც ჩანს, იგულისხმება გიორგი ბატონიშვილის (შემდეგში ქართლის მეფე გიორგი X)-ის 1584 წლის საბუთი (იხ.აქვე, Sd-2909) ნიტრიის სიონისადმი (სურგულაძე, 2010: გვ. 175-177). კათალიკოსს ბატონიშვილისათვის ძვირფასი ფეშქაშის საფასურად უთხოვია ყმა-გლეხთა შეწირულება, რაც გიორგი ბატონიშვილს შეუსრულებია. ნიშანდობლივია, რომ კათალიკოსი ხაზგასმით აღნიშნავს: "რაც მამული და გლეხნი დამიწერია, ყუელა ჩემის მოღვაწებითა და წირვით მიშოვნია და მიყიდია". ზოგადად, დოროთეოზ კათალიკოსის მოღვაწეობის წლები და მისი ცხოვრების პერიპეტიები დაუზუსტებელია. დოკუმენტში კათალიკოსი მიანიშნებს თავისი ბიოგრაფიის დეტალებზე: ჩვენთვის უცნობი მიზეზის გამო იგი ექსორიობაში ყოფილა, როგორც ჩანს, კახეთში. ალბათ ამ ფაქტის გამო ნიტრიის მონასტერს შეწევნიან კახეთის მეფე ლევანი და მისი შვილები. დოროთეოზმა დიდი წვალების და შრომის ფასად მოახერხა ნიტრიის მონასტრის საბოლოოდ აგება და გამშვენება. ბუნებრივია, რომ იგი თავის საძვალედ გაემწესებინა, თუმცა კათალიკოსს თავის სახლეულზეც უზრუნია და მონასტერი მთელი სახლეულის განსასვენებელ ადგილად უქცევია (ლაცაბიძე, 2012). 58

6

1602 წ. 8 დეკემბერი. მამულის წყალობის წიგნი გიორგი მეფისა ქაიხოსრო ჯავახიშვილისადმი

დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-522; ყვითელი ფერის ქაღალდი; ზომა: 18,4X17,7 სმ. ყავისფერი მელანი; ხელი მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: პირველი სტრიქონზე განირჩევა მხოლოდ გრაფემების ქვედა ნაწილი. ოთხივე მხარეს შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. საბუთი ნაწერია recto-ზე სრულად, verso-ზე არის მოგვიანო ხანის მინაწერები. პ ი რ ი: ხეც, Qd-9658. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟ (290), ქრისტეშობის თუეს ჱ (8), რაც გვაძლევს 1602 წლის 8 დეკემბერს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #16, გვ. 25. ქ. რაც ჯ ი მ შ ე რ ი ს დ ე [დას], თ უ ხ ა რ ს , ბატონის მამის ჩუენ|2 ის ნაბოძებს წიგნში მამული უწერია მისის სამართლია|3 ნის სამძღურითა და საქმითა, სადამდის თ უ ხ ა რ ცოცხალ იყ|4 ოს, მისი კერძი მამულიცა და თუხარცა ჯავახიშვილის|5

ი ვ ა ნ ე { ს } შვილის ქ ა ი ხ ო ს -

რ ო ს თ ჳ ს მოგვიბარებია და მის სიც|6 ოცხლეში ნურ{ა}ს დააკლებს და კარგა შეინახოს. და რა თ უ |7 ხ ა რ აღარ იყოს და მოკუდეს, მას უკან, რაც ბატონის მამი|8 ს ჩუენისაგან თ უ ხ ა რ ი ს თ ჳ ს ნაბოძები იყოს და წიგნში ეწ|9 ეროს სამკუიდროდ, ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს თ ჳ ს გვიბოძებია. და ნურა|10 კაცი ნუ ეცილებით. და რაც ჯ ი მ შ ე რ ი ს ნაცოლარს უ ლ |11უ მ პ ი ა ს ბატონის მამის ჩუენის ნაწყალობევს წიგნში ეწეროს, იმას ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ ნუ{ა}ს ეცილების, და რ{ა}ც|12 წიგნში არ ეწეროს, მის მეტს უ ლ უ მ პ ი ა ქ ა ი ხ ო ს - რ ო ს ნურა|13ს ეცილების. ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟ, ქრისტეშობის თუეს ჱ. ხელრთვა ხვეულად: გიორგი გვიანდელი მინაწერები საბუთის verso-ზე: 1. მ. დ. ჯავახიშვილი. 2. მ. დ. ჯავახიშვილი (ხელმოწერა გაკრული ხელით, პირშექცევით) 3. საქართველოს სიძველენი, ტ. II, 16. კომენტარი: საბუთში ასახულია საგვარეულო ქონების გადანაწილების პროცესთან დაკავშირებული იურიდიული რეგულაციები. ვაჟი მემკვიდრის გარეშე დარჩენილი მამაკაცის გარდაცვალების შემთხვევაში, მეურვეობა მის მეუღლეზე და ასულებზე (თუ ასეთები ჰყავდა) რჩებოდა გარდაცვლილის უახლოეს ნათესავს ამავე საგვარეულოდან, ხოლო მეუღლის გარდაცვალების და ასულების გამზითვების შემდგომ გარდაცვლილის უძრავი ქონება გადაეცემოდა მეურვედ დანიშნულ პირს. 59 5 10

7

1602 წ. ყმა-მამულის წყალობის წიგნი დომენტი კათალიკოსისა ჭარმაულ დავითისადმი პირი: სეა, 1449-2078-ბ, შემოკლებული პირი. თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი სჟ (290), რაც გვაძლევს 1602 წელს. ქ. ჩუენ ...ყოვლისა საქართველოსა მამადმთავარმან, ქართლისა კ(ათალიკო)ზმან პატრონმან დ ო მ ე ნ ტ ი , ესე ... სიგელი გიბოძეთ შენ, ჭ ა რ მ ა უ ლ ს ა დ ა ვ ი თ ს ... მას ჟამსა, ოდესცა კითხულ[ობ]ითა მეფისა პატრონისა გ ი ო რ გ ი ს ი თ ა , მოგიბოძეთ გ ო გ ი ლ ა [ ა ნ ] შ ი ოთხი კვამლი კაცი ... რისაცა ოდენ მამულისა მქონებელი იყუნეს ... და რაც ჩუენი სახასო მიწა იყო, ერთი-ორი წილი თქუენ გიბოძეთ... დაიწერა ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟ. ბეჭედი: იესო ქრისტე ... ქართლისა პატრიარქი. ბატონის მამის ჩუენის ნებადართულობითა ქკ(ათალიკო)ზის ბატონის დ ო მ ე ნ ტ ი ს ა გ ა ნ ნაბოძები ... აწ ჩუენ ... მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ ... გიბოძეთ ... ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟჱ. /1610/ ხვეულად: ლუარსაბ კომენტარი: ჭარმაულები იყვნენ საკათალიკოსო აზნაურები. XV საუკუნიდან ქართლის კათალიკოსის კარზე იკავებენ უმემკვიდრეოდ ამოვარდნილ ბერინასშვილთა სამცხეთიშვილო თანამდებობას. საბუთიდან კარგად ჩანს მცხეთიშვილთა ორმაგი დაქვემდებარება მეფისა და კათალიკოსისადმი - კათალიკოსი მხოლოდ მეფის ნებართვით აძლევს მათ წყალობას (სურგულაძე, 2016: გვ. 146, 150).

8

[1606-1615 წწ.] აგარაკის შეწირულების წიგნი ლუარსაბ მეფისა შიომღვიმის მონასტრისადმი შემორჩენილია საბუთის ორი ნაკლული დ ე დ ა ნ ი: 1. სეა, 1448-5266, ნაკლული, აკლია საღვთისმეტყველო შესავლის დასაწყისი ნაწილი და ძირითადი ტექსტის შუა ნაწილი. გადარჩენილია საბუთის ბოლო, წყევითი ნაწილი. 1850 წელს გავლილი აქვს რუსული რეგისტრაცია. 2. ხეც, Ad556; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 38,1X25,5 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული, ნაწერია მჭიდრო და ლამაზი ხელით, განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: თავნაკლული, verso-ზე 60 ტექსტი გადასულია, თუმცა, ოდნავ განირჩევა ზედა გრაფემები. დღეისათვის საბუთი რესტავრირებულია. საბუთის ტექსტი ავსებს სეა, 1448-5266-ს. პ ი რ ი: სეა, 1449-825, თავნაკლული. თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. გამოცემაში იგი თარიღდება გიორგი X-ის ზეობის (1600-1606) წლებით. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: ხახანაშვილი, 1891: გვ. 71-72 (ემყარება პირს); ჟორდანია 1897: გვ. 431, 434 (შემოკლებით). გამოცემაში შეერთებულია ორივე საბუთის გადარჩენილი ფრაგმენტები. ... უვნელი, უშობელი, უკუდავი, უხილავი, არსი საბაოთ, საუკუნითგან [მოაქ]|3

ამდე დიდებული და ქებული ყოველთა აგებულთა, გარ[...]|4

ლი შემოქმედნი ყოველთა ხილულთა და არა ხილულ[თა], [...] ძე |5

ჭეშმარიტი

ჭეშმარიტისა მამისა, მზე სიმართლისა, ნათელი ჭეშ|6 მარიტი ცხორება და ჭეშმარიტება დიდის ზრახუისა, მამისა ანგელო|7 ზი, მწყემსი კეთილი, მესია ი ე ს ო ქ რ ი ს ტ ე ღმერთი, სახიერი, კაცთმ|8 ოყუარე და საცნაურად მიზეზი ყოველთა მათ კეთილი უდ[... ] წმიდა, რ|9 ომელსა მამისაგან აქუს არსება და მამისა და ძისა თანა თაყუანისცემული სუ|10ლი წმიდა, უფალი ცხოველსმყოფელი, ყოვლად ძლიერი, ყოველთა მხილველ|11[ი ...] ერი იტყოდა წინასწარმეტყუე[ლთა] მიერვე თუინიერ, რომელ მამასა ეწოდებ|12ის; მამა უშობელი და ძესა მამისაგან შობილი და სულსა წმიდასა, სული წმი|13და მამისაგან გამომავალი და მამისა და ძისათანა თ[ა]ყუანისცემუ[ლი]. ესე არიან თ|14უითებანი მათნი, შეურევნელი გუამოვ[ნე]ბა სამგუამო[ვან] ღ(მრ)თ(ის)ა [... ], |15 დიდებითა და სამარადისოებითა და მეუფებითა. ესე სამება ერთარსება ე[რთ]|16ღ(ვ)თაება, ერთი ძალი, ერთი მეუფება, შეურევნელი წმიდა სამება, რომ|17ლისა დაწყება უცნაურ არს და ჰგიეს უკუნითი უკუნისამდე. და მერმეცა |18 [...]უელად ყოვლად საგალობელისა და სავედრებელისა და [...] ზე|19ეშთა აღმატებულისა ყოვლად წმიდისა, ყოვლად კურთხეულისა, ყოვლად ბ|20იწ-შეუხებელისა, რომელი არს მაყუალი ცეცხლშეუხებელი, კიდობანი|21 სიწმიდისა, კუერთხი ა რ ო ნ ი ს ი , ნაყოფისა მის უკუდავისა გამომღებელი, კარავი ღ(მრ)თისა |22 დამტევნელი, სახლი ღ(მრ)თისა საყდარი, ქეროვიმი ქალწული მ ა რ ი ა მ , დედა, უმამაკაცოდ|23 მშობელი ღ(მრ)თისა ე ვ მ ა ნ ო ი ლ ი ს ი , რომელმან დაიტია მუცელსა დაუტევნელი იგი ცა|24თა და ქუეყანისა. ღ(მრ)თისა დამტევნელისა, ღ(მრ)თისა დედისათა ძლიერებითა და შეწ|25ევნითა სამნაწილისა ჯუარისა, ძელისა ცხორებისათა, რომელსა ზედა განკუართ|26ულ იქმნა უფალი ჩუენი ი ე ს ო ქ რ ი ს ტ ე და განიპყრნა უხრწნელნი მკლავნი |27 თუისნი მას ზედა ჴსნისა და ცხორებისათუის ჩუენისა. ძლიერნო და შემწენო |28 ბანაკთა უსხეულოთა და უნივთოთა, მწყობრთაგანო ცხრა არვეთა და ცხრ|29ათავე დასთა ანგელოზთანო, შეწევნითა და ძლიერებითა სიტყუისა ღ(მრ)თისა მქ|30ადაგებელ[თ]ა ნაშობთა ყოველთა უზეშთაესსა დიდისა მის ქრისტეს ნათლი|31სმცემელისა ი ო ვ ა - ნ ე ს ი თ ა , კუალად ძისა მის ქუხილისა, მკერდსა ზედა მიყრდნობ|32ით

29–30 მქადაგებელთა ნსხ.

61 ღ(მრ)თისა მზრახუალისა, ი ო ვ ა ნ ე ქალწულ-მახარებელისა და ღ(მრ) თისმეტყუელ|33ისათა; თავსმდებობითა და შუა მდგომელობითა ათორთა მოციქულ|34თათა, მინდობითა და შუა მდგომელობითა ჩუენისა სიქადულისა, სასოე|35ბისა და ცხორებისა ს უ ე ტ ი ს ა ც ხ ო ვ ე ლ ი ს ა , კუართისა საუფლოსა და მი|36რონისა ღ(მერ)თ-მყოფელისათა, წმიდათა და დიდთა მღრდელთმოძღუართა: |37 დიდისა ბ ა ს ი ლ ი კ ე ს ა რ ი ე ლ ი ს ა , გ რ ი გ ო - ლი ღ(მრ)თის მეტყუელისა, იოვანე ო| 38ქ რ ო პ ი რ ი ს ა , ა თ ა ნ ა ს ი ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ი ე ლ ი ს ა , ნ ი კ ო ლ ა ო ზ მირონ-ქალაქისა და ს ა კ უ ი რ ვ ე | 39ლ თ მ ო ქ მ ე დ ი ს ა და სხუათა მათ, ყოვლად პატიოსანთა მღრდელთმოძღუართათა. და კადნიერად მეოხ არიან წინაშე მეუფისა და კუალადცა შემწეთა [ქრისტესა მხნ] |40ეთა მჴედართათა, დიდის მჴნისა გ ი ო რ გ ი ს ი თ ა , დ ი მ ი - ტრი, თევდორე და თ| 41ე ვ დ ო რ ე ს ი თ ა , და დიდისა ე ვ ს ტ ა - თ ი ს ი თ ა , და ყოველთავე ღ(მრ)თისა სათნოთა მ|42ჴედართათა და ღირსთა და ყოვლად სანატრელთა დედათა და ქალწულთათა: თ | 43ეკლა, ირი - ნ ა , მ ა რ ი ნ ა , ბ ა რ ბ ა რ ა დ ა ე კ ა ტ ი რ ი ნ ა ს ი თ ა , და ყოველთა განშორებულთ|44ა დაყუდებით მდგომარეთა მესუეტეთა, მეუდაბნოეთა. და რაოდენნი სათნო ეყუნე|45ს უფალსა ჩუენსა ი ე ს ო ქ რ ი ს ტ ე ს ა და კუალადცა სათნო ყოფად არი|46*ან. ამათითა თავდებობითა, მინდობითა და შუამდგომელობითა და|1 თანაშემწეობითა, ესე ა გ ა რ ა კ ი ს ა შეწირულობისა მტკიცე და შეუც|2 უალებელი წიგნი და სიგელი გკადრეთ და მოგახსენეთ ნებით|3 ა ღ(მრ) თისათა, ჩუენ, ი ე ს ი ა ნ - დ ა ვ ი თ ი ა ნ - ს ო ლ ო მ ო ნ ი ა ნ - ბ ა გ რ ა - ტონ| 4 ი ა ნ მ ა ნ , ა ფ ხ ა ზ თ ა , რ ა ნ თ ა , კ ა ხ თ ა , ს ო მ ე ხ თ ა , შ ა რ ვ ა ნ შ ა და შ ი რ ვ ა ნ შ ი | 5 ს ა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა და ს ა ქ ა რ თ უ ე ლ ო ს ა თუითმპ|6 ყრობელ-მფლობელმან, მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ და პა|7 ტრონმან დ ა ვ ი თ . შემცუელ, მფარველ და დიდო ჴელისა ამპყრობელ|8 ო, ჩუენო მამაო მამათაო, წმიდაო შ ი ო , რომელი ეგე აღმობრ|9 წყინდი, ვითარცა მთიები შ უ ა მ დ ი ნ ა რ ი თ ა ს უ რ ე თ ი ს ა თ და მოიწიე|10 ქუეყან{ა}სა ამას ჩუენსა და არა ეც ჴორცთა შენთა განსასუენებელ|11ი, არამედ ეძიებდ ადგილთა ფიცხელთა და განუსუენებელთა, და დაე|12მკვიდრე უდაბნოსა ამას მ ღ უ ი მ ი ს - ა ს ა , და დიდთა მათ მოღუაწებათა|13 შენთა მიერ მრავალნი სასწაულნი აღასრულენ, ვიდრე ჴორცთაღ|14ა შინა იყავ და შემდგომად მიცვალებისაცა დიდთა სასწაულ|15თა მოქმედებ წლითი-წლად ნაწილთა შენთა აღმოცენებითა|16 სოროთა მაგით სამარხოსათ, თითოეულსა ასოთა შენთაგან წარმ|17ოგუცემ, შენდა სადიდებელად და ჩუენდა შევრდომითა და ამბო|18რის ყოფითა, სავედრებელად და ნუგეშინის საცემელად. ხოლო ჩუენ|19 ვიგულეთ და ვიგულსმოდგინეთ და გამოძიება ვყავთ, და პირველითგ|20ანცა თქუენი ყოფილიყო და ჟამთა ვითარებისაგან თქუენსა უდაბნოსა|21 აღარა ჰქონებოდა, და მრავალნი ჟამნი გარდასრულიყუნეს, და ჩუენ სასო|22ებით და სიყუარულით მინდობილმან ცვა-ფარვათა თქუენთამან,

• აქ მთავრდება სეა 1448–5260 და ებმის ხეც Ad-556

62 აღგუძრ|23ნა სურვილით მცირისა ამის ზღუნისა შემოწირვად. გკადრეთ, მოგაჴსენე|24თ ო კ ა მ ი [ თ ] მ ე შ ვ ე ლ ა ა ნ ი , მათის სამართლიანითა მთითა და ბარითა, ველითა,|25 ვენაჴითა, წყლითა, წისქუილითა, საჴნავითა და უჴნავითა, სათიბრითა და უთ|26იბრითა, ყოვლითურთ უნაკლულოდ და უკლებლად, და ყოვლის ა დ ა მ ი ს მო|27ნათესავისაგან მოუდევარ-შემოუსარჩლელად. ასრე და ამა წესითა, ვინ გინდა-ვინ|28 მ ღ უ ი მ ი ს წინამძღუარნი იყუნეთ, ყუელიერის შაბათსა ჩუენთუის ჟამსა სწი||29რევდენ სამი მღრდლითა და ერთის მთავარდიაკვნითა. თორმეტს კ{ო}კას|30 ღუნოს დახარჯევდეს, ერთს კაბიწს პურსა, ოთხს ორაგულსა, ოც|31ს ლიტრას ფიჩხულსა მისის საურწყოთა. და რაცა სანთელი და საკმ|32ელი მოუნდებოდეს, და რაც მონასტრის წესი იყოს, იმრიგად კარგა|33ღებული აღაპი გარდაიჴდებოდეს, და არავისგან არ მოგუეშალოს. შეიწი|34რე მცირე ესე ზღუენი: ო კ ა მ ი , სოფელი მ ე შ უ ე ლ ი ა ნ ი , მათის სამართლ|35იანითა ყოვლითურთ უკლებლად და ჴელშეუალად, მეფობისა ჩუენისა|36 წარსამართებელად და ჩუენთა ცოდვათა მოსატევებელად და ძეთა ჩუენთ|37ა სადღეგრძელოდ. ჰე, წმიდაო მამაო შ ი ო , გევედრები გუცევდ, გუფა|38რევდ, ჴელი აღგვიპყარ და შეგუეწიე და გვიჴსნენ ყოველთავე ხილულთა|39 და უხილავთა მტერთაგან. და ესრე სახედ შემოგწირეთ ვითარმედ, საჩუენ|40ო სათხოვარი და გამოსაღები არა ეთხოებოდეს-რა: არა ღალა, არა|41 კულუხი, არა საბალახე, არა კოდის პური, არა ულაყი, არა საჯინიბო, არა|42 მერემაეთაგან. და ვინ გინდა-ვინ კარით ჩუენით წარვლენილი მოსაქმენი ი|43ყუნეთ, არავისგან არა ეთხოვებოდეს-რა, თუინიერ ლაშქრ-ნადირობისა|44გან და სათათროსა საურისაგან კიდე. ესევითარისა შეწირულობითა წ|45იგნითა და სიგლითა ამით გკადრეთ, მოგახსენეთ და დაგიმტკიცეთ. აწე,|46 ვინცა ნახოთ სიგელი და ბრძანება ესე ჩუენი შემდგომად ჩუენსა მო|47მავალთა მეფეთა და დედოფალთა, სახლისა ჩუენისა გამგეთა, ვაზირთა,|48 დივანთა, მწიგნობართა და ყოველთავე კარით ჩუენით წარმოვლენილთა|49 მოსაქმეთა და საქმის მოქმედთა, დიდთა და მცირეთა, ერთობილთა დაუმტ|- 50კიცეთ და ნურავინ უშალავთ მტკიცედ ბრძანებულსა ამას ჩუენსა, თუინიერ|51 სიმტკიცისა და თანადგომისაგან კიდე. და ვინცა ამა ჩუენგან შეწირული|52სა ო კ ა მ ს მ ე შ უ ე ლ ა ა ნ თ ა მაცილობელნი ვინმე იყუნეთ, ანუ სიგელი გქონდე|53ს, სიგლითა ამი{თ} გაგუიცუდებია და მტკიცე ოდენ ესე არს. აწე, ვინცა|54 და რამანცა გუარმან კაცმან, მეფემან, ანუ დედოფალმან, კ[ათალიკო]ზმან, ან|55უ სხუათა ებისკოპოზთაგანმან, გინა თუ ქორებისკოპოზმან, ანუ სამღრდელო|56თა დასთაგანმან, ანუ თუ თავადმან, დიდებულმან, აზნაურმან და მსოფლი|57ოთა კაცთაგანმან, გინა თუ სჯულის გარდამავალმან ს ა რ კ ი ნ ო ზ მ ა ნ , ანუ მ|59წუალებელმან და ცასა ქუეშე მყოფმან ძემან კაცთამან ჴელყოს შლად, ქც|60ევად და შეცულად შეწირულისა ამის ჩუენისა, შერისხდი შენ, ღ(მერ)თო|61 დაუსაბამოო, მამაო, ძეო და სულო წმიდაო, და შენ, უმეტესად ზეშთა *აღმატებულო დედოფალო ღ(მრ)თისმშობელო,

• ამ ადგილიდან ისევ 1448–5260 -ის ტექსტით გრძელდება

63 მარადის ქალწულო |47 მ ა რ ი ა მ , კრულმცა არს ცათა შინა ზე, და ქუეყანასა ზედა ქუე; შეჩუენებ|48ულ და კრულმცა არს მკუდარი და ცოცხალი მისი სუდარი, სამარე, მიწა|49 და ფიცარი მისი, დაჯდომა და აღდგომა მისი, სმა და ჭამა მისი, ძილი და ღუიძი|50ლი მისი, სავარძელი, სარეცელი და ცხედარი მისი, კრულმცა არს შვიდთა|51 კრებათა შეჩუენებითა, ოთხთა პატრიაქთა მათთა მიმდგომთა მიტრო|52პოლიტთა, ებისკოპოზთა და ქორებისკოპოზთა ჯუარითა და ქ ა რ თ ლ ი ს ა კ(ათოლიკო)ზ-პატრიაქისა და მისთა სამწყსოთა ებისკოპოზთა შეჩუენებითა და ჯუარ|53ითა; შე-მცა-ედების კეთრი გ ე - ზ ი ს ი , შიშთუილი ი უ დ ა ს ი , მეხისტეხა დ ი | 54ო ს კ ო რ ე ს ი , დანთქმა ფარაოსი დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , მეასდარვისა ფსა|55ლმუნისა წყევასა მასზედამცა დაასრულებს ღ(მერ)თი; ქ რ ი ს ტ ე ს ჯუარის მცმელ|56თანამცა არს ნაწილი და სამკუიდრებელი სულისა და ჴორცისა მისისა, ნ ი ს | 57ტ ო რ და ო რ ო გ ი ნ ე და ყოელთა მწუალებელთა თანამცა დაიმკუიდრებს |58 სული მისი და ყოველიმცა გაგებული მისი მოიშლების. და ნურარათამცა სინანულითა |59 იქმნების ჴსნა სულისა მისისა; ნუცამცა აღმოაცენებს ქუეყანა ნაყოფსა მის კაცი|60სათუის და ყოველიმცა ნაქონები მისი იავარ და ოჴერ იქმნების და ამა ზემო წე|61რილთა თუით ღ(მრ)თაებისა პირითა და ყოველთა მისთა წმიდათა მადლით|62ა. და სხუანი რაოდენნი შეჩუენებანი სწერიან სიგელსა ამას შიგან, მით | 63 შეჩუენებითა ყოვლითავე წყეულ და შეჩუენებული იყოს კაცი იგი სულითა|64 და ჴორცითა და ყოვლით სახლეულით მისითურთ, რომელმანცა ჴელყოს შ|65ეწირულისა ამის ჩუენისა აგარაკისა შლად და გამოჴუებად, და ანუ აღაპისა |66 მის ჩუენის შლად და მოკლებად იკადროს, ყოვლითამცა ამა სიგელში |67 წერია წყევლითა და შეჩუენებითა კრულ-წყეულ და შეჩუენებულმცა |68 არს. ხოლო დამამტკიცებელნი ამისნი ღ(მერ)თმან აკურთხნეს და წმიდამან|69 ღ(მრ)თისმშობელმან, მარადის ქალწულმან მ ა რ ი ა მ. დაიწერა მტკიცე|70 და შეუცვალებელი შეწირულობისა წიგნი და სიგელი ესე, |71 ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟგ. ხელრთვები: გიორგ ი, მარია მ, ლუარსა ბ. . . ||72 უზის ნუშისებრი ფორმის სპარსული ბეჭედი. გვიანდელი დამტკიცება: ქ. რარიგადაც ამას წინათ მეფეთაგან შეწირული ყოფილა, ჩუენ, მეფემან | 73 პატრონმან როსტო მ, ამავე წესითა ჩუენცა შე[წირულ] [გუ]ე|74ტყუნვენის. ქ(ორონი)კ(ონ)სა [..]|ბ. მრგვალი ფორმის ბეჭედი ქართული ლეგენდით. 64

9

1605 წ. 11 ივლისი. მამულის წყალობის წიგნი გიორგი მეფისა ზაქარია ავალიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Hd-1327; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 22,5X16,4 სმ; შავი ფერის მელანი; ხელი მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის თავი მცირედ დაზიანებული; დოკუმენტის ზედა ნაწილი შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. XIX საუკუნეში საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში. პ ი რ ე ბ ი: 1. სეა, 1450-47/144; 2. 1461-3/71. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟგ (293), მკათათვის ია(11), რაც გვაძლევს 1605 წლის 11 ივლისს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1910: #553, გვ. 533-534. ქ. ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი გიბოძეთ ჩუენ, ღ(მრ)თი|2 ვგვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან გ ი ( ო რ ) გ ი , |3

თქუენ, ა ვ -

ა ლ ი შ ვ ი ლ ს ზ ა ქ ა რ ი ა ს , ასრე და ამა პირსა ზედა|4

რომე, ა მ ი რ ე -

ჯ ი ბ ი რ ა მ ი ნ ა სადამდის ცოცხალ იყოს, მისის|5

მამულითა თქუენთვის

მოგვიბარებია და კარგა შეინახეთ.|6

და რა სოფელმან მისი წესი არ დაიშალოს და რ ა მ ი ნ მო|7

კუდეს, რაც ბატონის მამის ჩუენისაგან რ ა მ ი ნ ი - სათუის| 8

მამული არის ნაბოძები და ფარვანაში უწერია მის{ი} სა|9

მართლიანის სამძღურითა და საქმითა, ის მამულიც თქ|10უენთუის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან|11 ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. დაიწერა ბრძანე|11ბა ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟგ, მკათათუის ი ა . ხელრთვა ხვეულად: |გიორგი გვიანდელი მინაწერი: verso: 1. რამინის კერძი მამულისა. კომენტარი: ავალიშვილთა სათავადო თორის მხარეში მდებარეობდა. მისი ცენტრი იყო სადგერი. ოსმალთა მიერ სამცხე-საათაბაგოს დაპყრობის შემდეგ ავალიშვილთა ნაწილი შიდა ქართლში, ნაწილი კახეთში, ნაწილი კი იმერეთში გადასახლდა. სამცხეში დარჩენილები გამაჰმადიანდნენ და ბეგების წოდება მიიღეს. ქართლში დამკვიდრებულ ავალიშვილთა სამფლობელოში შედიოდა: ტაშისკარი, სურამი, არადეთი, ბრეთი და აბისი. კახეთის ავალიშვილები ფლობდნენ: კაკაბეთს, კალაურს, თელავსა და ჩუმლაყს. იმერეთის ავალიშვილები დაკნინდნენ და აზნაურებად იქცნენ. ზემომოყვანილ საბუთში ჩანს ავალიშვილების ქართლში დამკვიდრების პროცესი. რამინ (III) ამირეჯიბი ამ საგვარეულოს უფროსი შტოს 65 უკანასკნელი წარმომადგენელი იყო. მათი მამულები მდებარეობდა მდ. დას. ფრონესა და ჭერათხევის ხეობებში (ქარელის მუნიციპალიტეტის სოფ. აბანო, ატოცი, ზემო ბრეძა, ქვემო ბრეძა, საღოლაშენი, ღოღეთი; ხაშურის მუნიციპალიტეტში: აძვისი, ალი, ბობოკინი, ბროლისანი, დუმაცხო, ნაბახტევი, ტკოცა, უწლევი, ფლევი, წაბლოვანა, წაღვლი). რამინ (III) ამირეჯიბის გარდაცვალების შემდეგ ჩამოთვლილი მამულების ნაწილი ამ საგვარეულოს გვერდითი შტოს წარმომადგენლებმა დაიკავეს, ნაწილი კი სამეფო ხელისუფლებამ სხვა საგვარეულოებს უწყალობა (ოთხმეზური, 2009: გვ. 34). ასეთთა შორის ჩანან ავალიშვილებიც. უშთამომავლოდ დარჩენილ რამინს გიორგი X-მ მეურვედ ზაქარია ავალიშვილი დაუდგინა, შესაბამისად, რამინის გარდაცვალების შემდეგ ზაქარიას უნდა მიეღო მისი მემკვიდრეობა.

10

1606 წ. წყალობის წიგნი მეფე თეიმურაზისა ლუარსაბისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-693; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 16,5X13,7 სმ; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი და სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: დაკრულია სარესტავრაციო ფურცელზე. გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1824 წ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟდ (294), 1606 წელი. პ ი რ ი: სეა, 1450-48/98. ქ. ჩუენ, ჴელმწიფემან, პატრონმან თ ე ი მ უ | 2 რ ა ზ , ესე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ |3 თქუენ, ლ უ ა რ ს ა ბ ს და ძმათა* შენთა. ასრე, |4

რომე შენი

განაყოფი ბ ა ზ ი ტ ა ყეენთან |5 გარდიხვეწა და იმისის მამულისაგან ორი |6 კუამლი კაცი: ბ ო ტ ა ს შ ვ ი ლ ი დ ა ვ ი თ და |7

ს ა რ ო ა ს შ ვ ი ლ ი მ გ ე -

ლ ი კ ა თქუენ გიბოძეთ. |8

გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენს

ერთგ ||9

ულად სამსახურს შიგან.

ბრძანება ნიშნად გუი|10 ბოძებ[ი]ა ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟდ. ხელრთვა: თეიმურაზ მინაწერი: verso-ზე: ქ. ბატონი თეიმურაზ (თავშექცევით) ჩაიწერა ბ კნიღაში მე-100 ნომერში (თავშექცევით).

1. 53, თეიმურაზ მეფის.

კომენტარი:

• "ძმათა" ჩაწერილია მოგვიანებით, ამოფხეკილი სიტყვის, სავარაუდოდ, "შვილთას" ნაცვლად.

66 1. თეიმურაზ I – დავით I კახთა მეფის ძე. იგი კახეთის მეფეა 1606- 1648 წლებში; ერთიანი ქართლ-კახეთის მეფე – 1625-1632 წლებში. კახეთის მეფედ იგი დაამტკიცა შაჰ აბასმა დიდებულთა თხოვნით. საქართველოში შაჰ აბასის ლაშქრობების დროს 1614-1617 წლებში თეიმურაზი თავს აფარებს იმერეთს. იგი სათავეში უდგას ქართლ-კახეთის ბრძოლას ირანელთა წინააღმდეგ. გიორგი სააკაძის მეთაურობით აჯანყებულებმა 1625 წელს თეიმურაზი ქართლის მეფედ მიიწვიეს და მასთან ერთად გარკვეულ წარმატებებსაც მიაღწიეს ირანელებთან ბრძოლაში. შაჰი დათმობებზე წავიდა და ფაქტობრივად ცნო თეიმურაზი ქართლ-კახეთის მეფედ, თეიმურაზმა კი თავი ირანის ვასალად აღიარა. ირანის ახალმა შაჰმა სეფი I-მა ქართლის ტახტი გამაჰმადიანებულ როსტომ-ხანს გადასცა 1632 წელს. 2. საბუთის ადრესატი ლუარსაბი, დიდი ალბათობით, უნდა იყოს ლუარსაბ მაყაშვილი, რომელსაც თეიმურაზი არაერთ წყალობას უბოძებს. მოცემულ საბუთში ასახულია ქართული სამართლის წესი, რომლის თანახმად, ბეითალმანი მამული მეფეს მისი ადრინდელი მფლობელის უახლოესი ნათესავისათვის უნდა გადაეცა.

11

1606 წ. 24 მარტი. დედოფალ ნესტან-დარეჯანისა და ლუარსაბ მეფის წყალობის წიგნი ბეჟან და გიორგი სოლაღაშვილებისადმი დ ე დ ა ნ ი:ხეც, Hd-2091; თეთრი ფერის ქაღალდი; ზომა: 37,8X20,5 სმ; მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთი დაფარულია ყავისფერი ლაქებით; ზედა არშიაზე ძველადვე მიუწებებიათ ქაღალდის ფრაგმენტი, რომელზეც განთავსებულია მოგვიანო ხანის მინაწერები. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟდ (294), მარტის კდ (24), რაც გვაძლევს 1606 წლის 24 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შიგიწყალეთ და გიბოძეთ|2

ჩუენ,

დედოფალთ-დედოფალმან ნ ე ს ტ ა ნ დ ა რ ე ჯ ა ნ , დედოფ|3 ალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , და ძემან ჩუენმან, ჴელმწიფემ მეფე|4 მ პატრონმან ლ უ ა რ ს - ა ბ და ძმამან ჩუენმან პატრონმან დ ა ვ ი თ , თქ|5 უენ, ჩუენთა ერდგულთა და თავდადებით ნამსახურთა ყმათა ს ო ლ |6 ა ღ ა შ ვ ი ლ ი ს ბ ა ბ უ რ ი [ ს ] შუილს ბ ე ჟ ა ნ ს და გ ი ო რ გ ი ს და თქუენთა შვ|7 ილთა, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და ს ო ლ ა ღ ა შ ვ ი ლ ი ს |8

ზ უ რ ა ბ ი ს კერძს მამულს

დაგუეაჯენით. 67 ვისმინეთ აჯა და მოხსენ|9 ება თქუენი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო - ლაღაშვილის ზურა|10ბ ი ს კერძი მამული, მ ა მ ი ს დ ა ბ ა ს გარდაის, რისაც მქონებელი ყოფილ|11ა მთითა და ბარითა. ყოვლითურ თქუენთჳს გვობოძებია მისის მ|12ართლის სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა, წყლითა, წისქვ|13ილითა, საჴნავ-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, თქუენთუის|14 გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულა|15დ სამსახურსა შიგან. გიბრძანებთ კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირ|16ნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იქნებო|17დეთ, მერმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგაცა ამა ჩეუნგან ნაწყა|18ლობევს ფარვანაში ეწეროს, ნურცა-რას თქუენ შეუშლით და|19 შეეცილებით, თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. აგრე|20ვე – ხ ი ზ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ა ბ ი ა უმამულოდ, ისიც თქუენთუის გვიბოძებია. დაიწ|21ერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟდ, მარტს კდ, ჴელითა|22 კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . ხელრთვა ხვეულად: |ნესტანდარეჯან , თამარ გვიანდელი მინაწერები: საბუთზე მიწებებულ ქაღალდის ფრაგმენტზე: 1. 1606, მარტის 24. (ფანქრით) 2. ქოთ (?) ქ. მეფის ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს წყალობის წიგნი (ფანქრით). 3. ბეჭედი წარწერით: საქართველოს მუზეუმი (ფანქრით). კომენტარები: 1. საბუთის გამცემთა შორის მოხსენიებული დავითი არის მეფე გიორგი X-ის ძე და ლუარსაბ II-ის ძმა. ოსმალთა მიერ სიმონ მეფის დატყვევების შემდეგ იგი სტამბულში მძევლად გაგზავნეს, რათა სულთანს გაეთავსუფლებინა სიმონი (ცხოვრება საქართველოჲსა (პარიზის ქრონიკა), 1980: გვ. 59; კაკაბაძე, 1926: გვ. 16). მას თან გააყოლეს ბანოვანი გულჩარა, რომელიც მისი და უნდა ყოფილიყო (სვანიძე, 1990: გვ. 266). დავითმა წლები გაატარა სტამბულში. იგი შეხვდა ოსმალთა დედაქალაქში მყოფ საფრანგეთისა და ვენეციის ელჩებს. საფრანგეთის ელჩი ბარონ დე სალინიაკი 1609 წლის 2 ნოემბერს წერდა, რომ "ეს ახალგაზრდა ვაჟი ჯერ კიდევ არაა 14 წლის, მაგრამ მეტად ჭკვიანი და კეთილი ბუნებისაა" (სვანიძე, 1990: გვ. 271). სხვა ცნობები დავითის შესახებ არ გვაქვს. მისი კვალი იკარგება (ალასანია, 1980: გვ. 59). როგორც ჩანს, იგი საქართველოში აღარ დაბრუნებულა. 2. სოლაღაშვილები წარმოშობით მესხეთიდან არიან. სავარაუდოა, მათი გვარი თორელ-ჯავახიშვილებიდან მომდინარეობდეს. ისინი ქართლში უნდა გადმოსულიყვნენ XV საუკუნეში, სამცხე-საათაბაგოს იმ ფეოდალურ საგვარეულოებთან ერთად, რომელნიც საქართველოს 68 დაშლისას ცენტრალურ ხლისუფლებას უჭერდნენ მხარს და ჯაყელებს ეწინააღმდეგებოდნენ. მათი სათავადო ქვემო ქართლში მდებარეობდა. მამულებს ფლობდნენ ალგეთში, ვერეს ხევში, თბილისის განაპირა სოფლებში და სომხითში. სათავადოს ჩამოყალიბების პირველ ეტაპზე მამულები ჰქონდათ შიდა ქართლშიც (კავთისხევი), ასევე თბილისში, მთავარი ციხეები – კოჯორსა და ჭამპალაში, მოგვიანებით ბორბალოშიც. სასახლეები ჰქონდათ გუდელისსა და ტაგნაგეთში, საგვარეულო საძვალე კი კაბენის მონასტერი იყო. (ბოშიშვილი, 2012: გვ. 24). სამეფო კარზე ისინი სხვადასხვა საპასუხისმგებლო თანამდებობებს ფლობდნენ. XVI საუკუნის მიწურულს სოლაღაშვილები ჩანან დედოფლის ეშიკაღასის (ცენტრალური მმართველობის საპოლიციო უწყების მოხელე) თანამდებობაზე (ხეც: Hd-2024, სეა: 1448-5072, ბოშიშვილი, 2012: გვ. 24). საფიქრებელია, რომ ზემომოყვანილ საბუთშიც ბეჟან და გიორგი სოლაღაშვილები დედოფლის მოხელეები არიან და სწორედ ამ ნიშნით იღებენ მისგან წყალობას.

12

1606 წ. მიწის ნასყიდობის წიგნი ბეჟან ჯავახიშვილისა ქაიხოსრო [ჯავახიშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-9319; სიძველისაგან გაყვითლებული ქაღალდი; ზომა: 37,3X15,5 სმ; მხედრული ხელი; ყავისფერი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: მარჯვენა ზედა კიდე მოფლეთილია და შევსებული სარესტავრაციო ქაღალდით. დაზიანებულია ტექსტის პირველი ორი სტრიქონი, განირჩევა მხოლოდ მეორე სტრიქონის ქვედა გრაფემები. პ ი რ ი: Qd-9641; გადაწერილია ექ. თაყაიშვილის მიერ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟდ (294), რაც გვაძლევს 1606 წელს. იქვე მითითებულია ქორონიკონი გაუგებარი (ხაჳ) რიცხვითი მნიშვნელობით. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: ჯვრის დეკანოზი იოანე. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #17, გვ. 25-26 (შემოკლებით). ქ. არსება დაუბადებელისა ღ(მრ)თისა [მამისა, ღ(მრ)თისა ძისა და ღ(მრ)თისა]|2

სულისა წმიდისა; მეოხებითა ყოვლად წმიდისა, [უხრწნელისა, უფრო]|3

სად კურთხეულისა დედოფლისა ჩუენისა ღ(მრ) თისმშობელისა,|4 მარადის ქალწულისა მ ა რ ი ა მ ი ს ი თ ა ; წმიდათა ზეცისა ძალ|5 თა, ანგელოზთა და მთა|6 ვარანგელოზთა მ ი ქ ე ლ დ ა გ ა ბ რ |7 იელ - ი ს ა თ ა ; ოხითა და მეოხებითა და თავსმდებობითა და|8

მინდობითა წ(მიდ)

ისა წინამორბედისა, ნათლისმცემელისა,|9

წინსაწარმეტყველისა ი { ო } ა ნ ე -

ს ი თ ა ; ოხითა და მეოხები|10თა და თავსმდებობითა და მინდობითა პატიოსნისა და ცხოველს|11მყოფელისა ჯვარისათა და ღ(მრ)თივ ზე-აღმართებულისა 69 სუეტის|12ცხოელ{ი}ს{ა}, კვართისა საუფლოსა მირონწმიდისათა; ოხითა|13 და მეოხებითა წმიდისა დიდისა მთავარმოწამისა გ ი ( ო რ ) გ ი , დ ი მ - იტ|14რ ი , თ ე ვ დ ო რ ე , ს ტ ე ფ ა ნ ე ს ი თ ა ; ზეცისა თავთა წმიდათა მოც|15იქულთა პ ე ტ რ ე ს ი თ ა დ ა პ ა ვ ლ ე ს ი თ ა ; [ყოველთა წმიდათა] ზეცისა და ქუეყინასათა,|16 ჴორციელთა და უჴორცოთა, და რაოდენნიცა წმიდანი სათნო|17 ეყვნეს უფალსა ჩუენსა ი ე ს ო ს ქ რ ი ს ტ ე ს ა და აწცა სათნო ყო|18ფად არიან. ამათითა მოწმობითა და ყოველთა წმიდა|19თა ღ(მრ)თისათა., ესე უკუნისამდე ჟამად გასათავებე|20ლი და ყოვლითა საქმითა მიზეზ-შემოუღებელი, უთ|21უო და უთუმცაო ნასყიდობისა პირი, წიგნი და ნიშანი მო|22გახსენეთ ჩუენ, ჯ ა ვ ა ხ ი ს შ ვ ი ლ მ ა ნ ბ ე ჟ ა ნ , თქუენ, პატრო|23ნსა ქ ე ი ხ ო ს რ ო ს და თქუენთა შვილთა, ასრე და ამა პირსა ზედა, რო|24მე: მოგყიდე თ ხ ლ ი უ რ ი მიწა ქუეშეთ თ ე ლ ა თ ა მ დ ი |25 და ზედათ ხ ა ტ ი ს მიწამდი. ამისთუის მოგეცით მას ჟამ|26სა, როდეს ჩუენსა და თქუენ შუა საქმე იყო და ფასითა და საქო|27ნლითა ვერ აგვიდიოდით. და შემოგეხვეწენით და მისთ|28ვის მოგეცით შემოუცილებლად. და ამას ვერა გუარი|29 კაცი, არა ჩუენ და არცა სხუა, არა დიდი და არცა|30 მცირე, ვინცა ესე შეგიცვალოს, ანუ შეგიშა|31ლოს, რისხავმცა მამა, ძე და სული წმიდა, და ამა|32 ზემო წერილთ მადლი; მასმცა ედების კეთრი გ ე |33ზ ი - ს ი , შიშთვილი ი უ დ ა ს ი , ძრწოლა კ ა ე ნ ი ს ი და||34 მეხდატეხილობა დ ე ო ს კ ო რ ო ს ი , გლოვა|35 ნ ი ნ ო ე ლ თ ა დედათა და ნაწილი მათი ე რ - მოგონე|36ს თ ა ნ ა მ ც ა არის. და გამათავებელნი და დამამტკიცებელნ|37ი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხნეს. არიან ამისნი მოწამენი და შ|38უადამხდომნი კაცნი: კ ო კ ო ზ ა შ ვ ი ლ ი ქრისტესია|39 დ ა მღდელი ა თ ა ნ ა ს ე . და მე ჯ უ ა რ ი ს ქრისტესის|40 დეკანოზსა ი ( ო ა ) ნ ე ს დამიწერია და მოწამეცა ვარ.|41 დაიწერა წიგნი ესე მეფობასა პატრონისა გ ი |42ო რ გ ი ს ა ს ა , ქ(ორონი) კ(ონ)სა სჟდ, ინდიკტიონსა|43 ხაჳ (?) ბოლოში უზის ერთი ჯვარი კომენტარები: 1. ბეჟან ჯავახიშვილი - როინ ჯავახიშვილის ძე და ძმა მასურ ჯავახიშვილისა. საბუთებში მათ ჯავახიშვილ-როინისშვილებს ან ასევე "ჯავახაანებს", უწოდებენ. 1606 წლის შემდეგ ისინი აღარ იხსენიებიან. სავარაუდოდ, როინის ორივე ვაჟი უმემკვიდრეოდ გარდაიცვალა, ამიტომ ბუნებრივია, რომ მათ მამულების გაყიდვის პოლიტიკა აირჩიეს (ოთხმეზური, 1999: გვ. 69). 2. ქაიხოსრო ჯავახიშვილი - ივანე ჯავახიშვილის ძე. იგი აქტიურად ცდილობდა საკუთარი მამულის გაფართოებაზე. ამ მიზნით უპირისპირდებოდა როგორც ჯავახიშვილთა სხვა შტოს წარმომადგენლებს, ასევე მის მეზობლად გაძლიერებულ სააკაძეთა საგვარეულოს. ქაიხოსრომ შეძლო დაპატრონებოდა ჯიმშერ ჯავახიშვილის მამულს, 70 ბეჟან ჯავახიშვილის მამული კი იყიდა. თავს დაესხა და მამული აუოხრა მოქიშპე შალვა ჯავახიშვილის შვილიშვილს. სასტიკად დაუპირისპირდა გიორგი სააკაძეს, რომელმაც ჯავახიშვილთა მამულებიც მიიღო მეფისგან წყალობად. მოურავის სპარსეთში გადახვეწის შემდეგ ქაიხოსრომ მისი მამულები დაარბია. ქაიხოსრო ჯავახიშვილსა და გიორგის სააკაძის დავა 1620 წ. 15 ივნისს სასამართლო გადაწყვეტილებით მოგვარდა (ოთხმეზური, 1999: გვ. 75).

13

[1606-1615 წწ.] ყმა-მამულის შეწირულების წიგნი ლუარსაბ მეფისა გუდარეხის მონასტრისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-1554 ა; მოყვითალო ფერის ეტრატი; ზომა: 80,2X28,4 სმ; I სამი კეფი: I – 33,2X28,4; II – 30,1X28,5. III - 17,4X28,4. ტექსტი იწყება recto-ზე II კეფიდან. ხელი მხედრული; ყავისფერი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პირველი საბუთის ტექსტი მოთავსებულია recto-ზე. verso-ზე განთავსებულია მეორე საბუთი: Hd-1554ბ. პ ი რ ი: ხეც; Hd-10302. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სპჱ (288), რაც გვაძლევს 1600 წელს. ამ თარიღითაა გატანილი საბუთი ე. თაყაიშვილის პუბლიკაციაში, თუმცა იქვე მითითებულია, რომ ქორონიკონი მცდარია – იგი არ ემთხვევა ლუარსაბ II-ის მეფობის ქრონოლოგიას. წინამდებარე გამოცემაში საბუთი დათარიღებულია ლურასაბ მეფის ზეობის (1605-1615) წლებით. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1899: #307, გვ. 372-373. ქ. ჩვენ, მეფეთ-მეფემან პატრონმა ლ უ ა რ ს ა ბ , მივედით მონასტერსა შინა|2

გ უ დ ა რ ე ჴ { ი } ს ა ს ა , და ვიხილეთ მათ შინა მყოფნი, და მრავალი

გან[ა]კეთები|3

და გარჯილობა ვიხილეთ და ვიგულისჴმევით. კ(ურთხეულ)თა

ძველთა* მეპატ|4 რონეთაგან მრავალი განაკეთები საქმე ვიხილეთ მათ შინა, ვითაც რომე, პატ|5 რონის დედოფალთ დედოფლის რ უ ს უ დ ა ნ ი ს აღშენებული იყო, თა|6 ვისდა სასაფლაოდ ნდომოდა. ჩვენცა ვიხილეთ საქმე მათი. რადგან მათი|7

საფლავი ვიხილეთ, ჩვენც შეს{ა}წირავათ მრავალი საქმე

გვინდოდა, მაგრამ|8

ვერ ძალგვედვა მათდა საკადრისად. ვიგულისჴმეთ და

ვყავით წყალო|9 ბა ესე. და შემოგწირეთ წმიდასა მღ(რ)თისმშობელსა გ უ - დ ა რ ე ჴ [ ი ] ს ა ს { ა } და მათ შინა|10 მყოფთ წინამძღვარს, ვინც{ა}-ვინ მათი მსახურნი ბძანდებით, და გიყავით წყალობა ესე სუ|11ლის ჩვენისა საჴსრად და საოხად.

• 3 ძველთა+და ნსხ. 8 `და" კავშირი მეორდება, ვიყავით ნსხ.

71 შემოგწირეთ წმიდას და დედასა მღ(რ)თისმშობლის[ა]სა|12 გუ - დ ა რ ე ჴ [ ი ] ს ა ს ა: ხუთი თუმანი თეთრი, ყოვ[ე]ლს მარიამობას ჩვენი სალაროდამ მოგეცემ{ო}დ|13ეს სანთლისა და საკმლის და ზეთის ფასად. მასდა გარდა, სოფელი ბ ე დ ნ ი ს პირსა, ვ ე რ |14ხ უ ნ ა ლ ა , სამართლიანის სამძღ{უ}რითა, ყოვლის შემკობილობით; დ[ა] მათდა გარეთა, ა ლ გ ე თ |15ი ს პირს ზედა სამი კომლი კაცი ხ ო ფ ი ს { ს} , თავისის მამულითა, შესავალგასავლითა,|16 წყალის პირითა და სამძღ{უ}რითა. წყარო რომ დის, რასაც ის ჩაიტანს ჴევამდისინ, რასაც|17 ჴევი ჩაიტანს ა ლ გ ე თ ა მ დ ი ს ი ნ , ც ო ვ რ ე თ ი ს ჴევამდისინ, მას გარდასწუარ წყარო რომ გარ|18დიტანს, მანამდისინ. მოგვიცემია სითარხნე, არაფერი სათხოვარი ჩვენგან* არა|19 გეთხ[ო] ებოდეს-რა, არა კოდის პური, არა ბზე და ნახშირი, არა საბალახე, არა სამე|20კომლო, არა მუშა, არა ქეშიკი, არაფერი გამოსაღები საჴელმწიფო არა გეთხოებოდესთ-რა|21 ლაშქარ-ნადირობის მეტი. ვინცა-ვინ წინამძღვარი მონასტერს მსახურებდე|22ს და მუშ[ა]ობდეს მონასტერს, მათი მოჴმარებისა და მუშ[ა]ობის მეტი თქვენთან კაცს|23 ჴელი არა ქონდეს. ამოვარდნილის უ ნ დ ი ლ ა ძ ი ს ა რ ს ე ნ ი ს ა და ა [ ბ ] ე ლ ი ს წი[- ლი]|24 იყო, სხვას კაცს ჴელი არა ქონდა. აწე, წინამძღვარმ[ა] ჩვენად მოსაჴსენებლად|25 სამი აღაპი გარდიჴადოს: ერთი მღ(რ)თისმშობლობასა, ერთი გიორგობასა, ერთი|26 ნათლისღებასა. ერთი ძროხა, ერთი საპალნე ღვინო, ოთხი კოდის ნამცხვარი|27 პური, ორი ცხვარი, რაც სხვა რიგი და საქმე მოუნდეს, ცხრას ხუცითა და მთავარ|28დიაკონითა წადგეს სამჯელვე. თითოს დღეს ამთონ ამთონს დახ[ა]რჯვიდეს|29 და მოგვიჴსენებდეს, ლოცვას ყოფდეს ჩვენთვინა. ნურაოდეს ნუ მოგიშალოს|30 ღმერთმა არც ჩვენგან, არც სხვათა მეპატრონეთაგან. ვინც და რამანც ჩვენმან|31 შეწირული ეს გუჯარი და სითარხნე მოუშალოს, ღმერთმან და წმინდამა მღ(რ)თის|32მშობელმა იგიც შეშალოს, და ჩვენის ცოდვისათვინ იგიმც განიკითხვის. მას ზედამ|33ცა იქნების და ედების კეთრი გ ე ზ ი ს ა , შიშთვილი ი უ დ ა ს ი , მეხდატეხილობა დ ი ო ს კ ო რ ე |- 34ს ი , დანთქმა ა ბ ი რ ო ნ ი ს ა , ნუმც იხარებს სული მის გე[ე]ნისაგან. ვინც ჩვენგანმან|35 მეპატრონემა, ანუ დიდმან, ანუ მცირემა გამ{ო}ამჴ[ო]ს მონასტერსა ამას და მ[ა]თ მყოფსა შ[ი]ნ[ა]|36 რ უ ს უ დ ა ნ დ ე დ ო ფ ლ ი ს საფლავისა, თ[ა]ვთათვის განისაჯოს. ქ(ორონი)კ(ონ)სა სპჱ. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ მრგვალი ბეჭედი, ლეგენდა არ განირჩევა.

18 ჩვენგანი; 36 ქორონიკონსა სპჱ - ჱ გარკვევით არ იკითხება.

72 კომენტარები: 1. საბუთის შინაარსობრივი სტრუქტურა და ფრაზეოლოგია აჩვენებს, რომ მისი ანონიმი დამწერი არ არის განსწავლული მწიგნობარი. სავარაუდოდ, იგი მონასტრის ადგილობრივი ბერია. 2. გუდარეხის მონასტერი – მდებარეობს ქვემო ქართლში (თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტი), სოფ. გუდარეხის მახლობლად. სამონასტრო კომპლექსში შედის: წმ. გიორგის სახელობის ტაძარი, სამრეკლო, სასახლე, საჯინიბო, სენაკები, შალვას ეკლესია, სატრაპეზო, მარანი, თონე და სხვადასხვა სამეურნეო და კულტურული დანიშნულების ნაგებობები. აგებულია XII-XIII სს. მეფეების - თამარისა და ლაშა-გიორგის ეპოქაში. ხვარაზმელთა და მონღოლთა შემოსევების შედეგად დაინგრა მთავარი ტაძარი და სამრეკლო, რომელიც ხელახლა ააშენეს XIII საუკუნის ბოლო მეოთხედში. 1278 წელს სამრეკლო ააგო მეფე დემეტრე II-ის ჯვრისმტვირთელმა აბრაჰამმა, ხოლო წმ. გიორგის ტაძარი - დემეტრე თავდადებულის ასულმა რუსუდანმა. საბუთის გაცემის დროისთვის გუდარეხი შედიოდა ბარათაშვილთა სათავადოში. 1643 წელს მეფე როსტომმა მონასტერი ბარათაშვილთა განშტოებას - გერმანოზიშვილებს დაუმტკიცა საგვარეულო საძვალედ (მჭედლიძე, 2009: გვ. 36). 3. რუსუდან დედოფალი - მეფე დემეტრე II თავდადებულისა (1270-1289) და ტრაპიზონის კეისრის ასულის, ირინეს შვილი. იგი იყო მონღოლთა დიდი ემირის - ბუღას ერთ-ერთი ვაჟის მეუღლე. არღუნ ყაენის წინააღმდეგ ბუღას შეთქმულების გამომჟღავნების შემდეგ (1288 წ.), ბუღა და მისი ოჯახის წევრები სიკვდილით დასაჯეს, ასევე - დემეტრე თავდადებული (1289 წ.). სიკვდილს გადაურჩა რუსუდანი. საქართველოში დაბრუნებული ცოლად გაჰყვა თაყა ფანასკერტელს. მათ სახელზე იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის სვინაქსარში სამი აღაპია ჩაწერილი. ცოლ-ქმარი დიდ შეწირულებას აძლევს ჯვრის მონასტერს. 1306 წელს ვაჩეძორის ტაძარში ეგვტერი ააშენეს. მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ რუსუდანი ქართლში დაბრუნდა და აღადგინა გუდარეხის მონასტერი, რასაც ადასტურებს სამონასტრო კომპლექსის მთავარი ტაძრის სამშენებლო წარწერა და ზემომოყვანილი საბუთი, რომლის მიხედვითაც დედოფალი გუდარეხის მონასტერში დაუკრძალავთ (მჭედლიძე, 2009: გვ.34). 4. უნდილაძეები - ქვემო ქართლის, კერძოდ, ბარათაშვილთა აზნაურები იყვნენ. უნდილაძეთა საგვარეულო შინაფეოდალურ დაპირისპირებას შეეწირა და სპარსეთში გადაიხიზნა (გაბაშვილი, 1972: გვ. 71-72; მაედა, 2008: გვ. 35-41). ლუარსაბისა და თეიმურაზის მეფობის პერიოდში ეს საგვარეულო დაკნინებულია და "ამოვარდნილად" იხსენიება, სამაგიეროდ დიდ წარმატებას მიაღწიეს ირანში. აქ გადახვეწილმა ალავერდი-ხან უნდილაძე და მისი შვილები იმამყული-ხანი და დაუდ-ხანი თავიანთი ძალაუფლებითა და გავლენით შაჰის კარზე უაღრესად ანგარიშგასაწევ ძალად მიიჩნეოდნენ. 73

14

[1606-1615 წწ.] ბრძანება თამარ დედოფლისა ქალაქის მელიქისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-2381 ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 9,7X15,5 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ერთწერტილი და ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; გვერდები შევსებული და რესტავრირებულია თეთრი ქაღალდით. საბუთს ერთვის მეორე ფურცელი ზომით 5,7X14,8 სმ., რომელზედაც მოთავსებულია გვიან მიწერილი საბუთის სათაური. თ ა რ ი ღ ი: საბუთის გამცემია თამარ დედოფალი, გიორგი X-ის მეუღლე, ამდენად, საბუთი თარიღდება გიორგი მეფის გადაცვალებიდან თამარ დედოფლის გარდაცვალებამდე. ქ. გიბ(რძანე)ბთ ქალაქის მელიქო და მამასახლისო! და ვი[ნ]|2 გინდა-ვინ მოსაქმენი იყუნეთ, მერმე, რარიგადაც მეფის |3

ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს წიგნი

ჰქონდეს პატრონს კათალი|4 კოზსა, თქუენცა იმრიგად ააღებინებდით გელაქუ|5 ნურსა და ბახტასა, და ნურავინ დაუჭერთ. | 6 ხელრთვა: თამარ გვიანდელი სათაური: ქ. გელაქუნურის ბაჟისა სვეტის ცხოვლისა, მცხეთის ა. კომენტარი: 1. მახტა (ვარ. ბახტა) - ქალაქის მოსახლეობაზე შეწერილი გამოსაღები პურით ან ფულით. 2. გელაქნური - სევანის ტბის თევზზე დაწესებული საბაჟო გადასახადი. 74 5 10 15

15

1607 წ. 20 აგვისტო. ბრძანება ლუარსაბ მეფისა სომხითისა და საბარათაშვილოს მებალახეთადმი პ ი რ ი: სეა, 1449-2637, გადაწერილი XIX საუკუნის დასაწყისში ს. კაკაბაძის მიერ. თავში ფანქრით აქვს მიწერილი დედნის მონაცემები: ტფილისის სიონის სიგელი, მიცემული ლუარსაბ მეფის მიერ, დაწერილი ქაღალდზე, ზომით: 17/2 X 14 1/2. განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟე (295), მარიამობისთვის ოცი, რაც გავძლევს 1607 წლის 20 აგვისტოს. გ ა მ ო ც ე მ ა: კაკაბაძე, IV, 1913: გვ. 4. ქ. უზეშთაესთა მოგახსენებთ და უქუედაესთა გიბრძანებთ, ვინგინდა-ვინ ს ო მ ხ ი თ ი ს ა დ ა ს ა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ო ს მებალახენი იყუნეთ, და ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე, რაც ს ი ო ნ ი ს ა ღ(მრ)თისმშობლისათუის მამულები არის შეწირული, მისი საბალახე ჩუენად სადღეგრძელოდ და მეფობისა ჩუენისა წარსამართებლად ს ი ო ნ ი ს ა ღ(მრ)თისმშობლისათუის შეგვიწირავს, და ნურა კაცი მის შეწირულს მამულს საბალახეს ნუ სთხოვთ, და სხუათას ნუ იმისნებენ. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟე, მარიამობისთვეს ოცსა. ხვეული ხელრთვა: ლუარსაბ

16

1608 წ. 29 მარტი. სითარხნის წიგნი თამარ დედოფლისა და ლუარსაბ მეფისა ბობნაველთა წმიდა გიორგის მოსამსახურეთადმი პ ი რ ი: სეა, 1449-1940-2, გადაწერილი XIX საუკუნეში. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), მარტის კთ, რაც გვაძლევს 1608 წლის 29 მარტს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობისა და სითარხნის ნიშანი გიბოძეთ ჩვენ, დედოფალთ-დედოფალმან, პატრონმან თ ა მ ა რ და ძემან ჩვენმან პირმშომან, მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , თქვენ, ბ ო ბ - ნ ა ვ ე ლ თ ა წმინდის გ ი ო რ გ ი ს მოსამსახურეთა. მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და სითარხნის სიგელი დაგვეაჯენით, ჩვენცა მოკითხული ვჰქენით, და პირველთა მეფეთაგანცა თარხანნი ყოფილიყვენით, და სიგელიცა გქონდათ. აწეცა, ჩვენად სადღეგრძელოდ და 75 5 10 15 გასამარჯვებლად და მეფობისა ჩუენისა წარსამართებლად, სიგლითა ამით გათარხნეთ და განგათავისუფლეთ. ასე რომე, არაფერი საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები არა გეთხოებოდეს-რა ერთის ზვრის სამუშაოსა და ციხის აგების მეტი. სხუა არასთანა არა გთხოვოთ რა და არც ეს სიგელი მოგიშალოს. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო და ა ტ ე ნ ი ს ჴ ე ვ ი ს მოურავნო და მოსაქმენო, თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამ ჩვენგან ნაბოძებს სიგელში ეწეროს. ნურცა რას თქვენ შეუშლით და შეეცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟვ, მარტის კთ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ა თ ა . ხელრთვა: თამა რ, ლუარსაბ მინაწერები: ქ. ჩვენად სადღეგრძელოდ და გასამარჯვებლად, რარიგადაც ამ წიგნში უწერია, იმრიგად ჩვენცა გვითარხნებია: ბაგრატ ქ. ჩვენად სადღეგრძელოდ და მეფობისა ჩვენისა წარსამართებლად, რარიგადაც ამ წიგნში სწერით, ჩვენც ისრევე სამკვიდროდ და საბოლოოდ გვითარხნებია. ქ(ორონი)კ(ონ)სა კა (?)

17

1608 წ. 12 ივლისი. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა გიორგი სააკაძისდმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-13052; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 27,5X19,7 სმ; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი, ზოგან ორწერტილი ან წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; რესტავრირებული; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1821 წ. 31 იანვარს; ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა. პ ი რ ე ბ ი: სეა, 1450-27/196; ხეც; H-2830, ს.196. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), მკათათვის იბ (12), რაც გვაძლევს 1608 წლის 12 ივლისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივანმწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #39, გვ. 50 (შემოკლებით). ქ. ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმა მეფეთ-მეფემან, პატრონმა ლ უ |2 [არს - ა ბ ] , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ|3

და გიბოძეთ თქვენ,

ჩუენსა ერდგულსა და თავდადები|4 თ ნამსახურსა ყმასა, ს ა ა კ ა ძ ე ს ა , ქალაქის ამირათ-ამირ|5 ასა გ ი ო რ გ ი ს და ძმასა თქუენსა ქ ე ი ხ ო ს რ ო ს და შვილ|6 [სა თ]ქვენსა ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ს , და მომავალთა სახლისა თქუენის|7 ათა, ყოველთავე, მას ჟამსა, როდეს მოგიდეგით კარსა და|8

მამულის წყალობას 

76 გვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და|9

მოხსენება თქუენი, და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ

სა|10[ ბ ა რ ა ] თ ი ა ნ ო შ ი სოფელი კ რ წ ა ნ ი ს ი მისის სამართლიანის|11 სამძღვრითა და საქმითა, მთას აქეთ – ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ი ს გ ა მ რ ე |12კ - ლ ი ს კერძი, ც ხ ი რ ე თ ს - უ რ უ მ ბ ე ხ ა შ ვ ი ლ ი გ ო ჩ ი ა , კუამლი|13 ერთი, ს ა ჯ ა ვ ა ხ ი ა ნ ო ს ხ ა ნ დ ა კ ს – ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ი ს გ ა მ - რ ე კ ე ლ ი ს კე|14რძი მამული, რისაც მქონებელი ყოფილიყოს,|15 მისის სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა, მთითა, ბ|16არითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავი||17თა, სათიბრითა, ყოვლის მისის სამჭმოთა, – თქუენთჳს გვიბო|18ძებია, {მ}კვიდრათ და სამამულეთ. გქოდეს და გიბედნიეროს ღ|19(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბრძანებთ|20 კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმე|21ნო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა ვინ გინდა-ვინ იქ|22[ნებო]დეთ, მერმე, ბრძანება და ნიშანი თქვენც ასრე|23 გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევსა ფა|24რვანაში ეწეროს, ნუ შეუცლით და შე{ე}ცილებით. და|25იწერა ნიშანი და ბ(რძანე)ბა ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟვ, მკათათვესა იბ, ჴელ|26[ითა კა]რისა ჩუენისა მწიგნობრის რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქ უ მ ს ი |27[სა] თა. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ დედანს ჰქონია ოთხი ბეჭედი: ოთხკუთხედი, გაურკვეველი ლრგენდით; ოვალური, სპარსული ლეგენდით. გვიანდელი მინაწერები verso-ზე: კრწანისის ა. ურუბიხაშვილის ა ხანდაკი ს. ამაში იხსენება ურემბეხაშვილი ერთ კომლად და ცხირელა დ. დიდი მოურავის შვილ{ი} ავთანდილ არის პირველი ურუმბეხიშვილი ს დ ა ჯავახიშვილი ს გამრეკელი ს წილის. კრწანისისა და ურუბეხაშვილისა . ჩაიწერა იბ. კომენტარი 1. ამირათ-ამირა - ამირას სახელო არაბობის დროს დამკვიდრდა საქართველოში და მათი ბატონობის დასრულების შემდეგ ქართულ ენაში ქალაქის მმართველის სახელწოდებად დარჩა. დიდი ქალაქის მმართველებს გაორმაგებული ტერმინი ამირათ-ამირა ეწოდებოდათ. თბილისის მმართველს ქალაქის სახელის მოუხსენიებლად "ქალაქის ამირათ-ამირა" ეწოდება. XV საუკუნიდან მას თანდათანობით ჩაე77 ნაცვლა ქართული სამოხელეო ტერმინი მოურავი ამირა/მოურავი იყო ქალაქის ადმინისტრაციული უწყების ხელმძღვანელი, საქალაქო მეურნეობის მმართველი და ზედამხედველი. მას ევალებოდა საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა, მეფისა და ცენტრალური ორგანოების განკარგულებების აღსრულება, ასევე სამოქალაქო სამართლის საქმეების გარჩევა, გადასახადების აკრეფა, მეთვალყურეობა პროდუქტის ფასებზე, წონისა და სხვა საზომების სიზუსტეზე (მუსხელიშვილი 1966: გვ. 199-213, სურგულაძე, რედ. 2017: გვ. 102-104; 241-243). 2. გიორგი სააკაძე - ქალაქისა (თბილისის) და ქართლის (ცხინვალი, დვალეთი, სომხითი) მოურავი. თბილისის ამირათ-ამირა. მსახურობდა ქართლის მეფეების: სვიმონ I-ის, გიორგი X-ისა და ლუარსაბ II-ის კარზე. 1612 წლიდან სპარსეთის შაჰის კარზეა. 1619 წელს დაინიშნა სვიმონ II-ის ვექილად. 1625 წელს აუჯანყდა ყილიზბაშებს, ხოლო 1626 წელს დაუპირისპირდა თეიმურაზ I-ს და ოსმალეთში გადაიხვეწა, სადაც დაინიშნა კონიის ვილაიეთის მმართველად. 1629 წელს დიდი ვეზირის ხუსრევ ფაშას ბრძანებით იგი სიკვდილით დასაჯეს მის მხლებლებთან ერთად. 3. სააკაძეები მამულებს ფლობდნენ შიდა ქართლში, ატენის ხეობის ზემო წელზე. მათი საგვარეულო ციხეები იყო ფელი და კიკანათბერი. სააკაძეთა სამფლობელოს გაფართოება მოხდა მეზობელი ფეოდალების ხარჯზე. მათ შორის იყვნენ ჯავახიშვილებიც. სააკაძეები ქართულ საბუთებში ჩნდებიან 1462 წლიდან: დედოფალმა გულშარმა ივანე სააკაძეს ჭანჭახის მამული ნოსტეს მამულებზე გადაუცვალა. 1588 წელს სიმონ I-მა სიაუშ სააკაძეს უწყალობა სოფ. ნოსტესა და ერთაწმინდაში გლეხები და მამულები, ასევე შალვა ჯავახიშვილისა და მისი ძმებისთვის ჩამორთმეული მამული სოფ. ოძისი. სააკაძეები ცდილობდნენ დამკვიდრებას სოფ. ცხირეთის (მეფეთა საზაფხულო სასახლე და რეზიდენცია) მახლობლად სოფ. ოძისსა და ერთაწმინდაში, რომლებიც უფრო ადრე ჯავახიშვილებს ეკუთვნოდათ. ჯავახიშვილები მატერიალური გაჭირვების გამო მამულებს ჰყიდდნენ. 1590 წელს მასურ და ბეჟან ჯავახიშვილებისაგან ზურაბ სააკაძეს შეუძენია ქვემო და ზემო ცხირეთი, ცუცუბანი, ნასოფლარები: ცხავერი, კაჟათუბანი, ჯვარა და მადლა. 1597 წელს ივანე სააკაძემ ცოლად შეირთო გამრეკელ ჯავახიშვილის ასული შამანდუხი, რომელმაც სააკაძეების ქონებას შემატა მზითვში მიღებული ცხირეთის მამულები. 1607 წელს დედოფალმა ნესტანდარეჯანმა ზურაბ სააკაძეს უწყალობა ფეზია ჯავახიშვილისეული მამულები სამებასა და ცხირეთში. გიორგი სააკაძემ განაგრძო სამფლობელოს გაფართოების პოლიტიკა საჯავახიანოში. 1607 წელს მან მამულები იყიდა ფარსადან ჯავახიშვილისაგან. 1608 წელს ზემომოყვანილი საბუთით მან მიიღო საბარათიანოს სოფ. კრწანისი ჯავახიშვილების სამფლობელოების მახლობლად, ასევე გამრეკელ ჯავახიშვილისეული გლეხები ხანდაკსა და ცხირეთში 1609 წელს გიორგი სააკაძემ შანშე ჯავახიშვილისგან იყიდა "არჯევნული სასახლე, მამული და ვენახი”. 78 სააკაძეების მხრიდან ჯავახიშვილების მამულების დაუფლება გახდა ერთ-ერთი მიზეზი ქაიხოსრო ჯავახიშვილსა და გიორგი სააკაძეს შორის მტრობის ჩამოვარდნისა (ჯამბურია 1964: 28-32; სურგულაძე (რედ.) 2007: გვ. 92-95, 99). ქაიხოსრო ჯავახიშვილი კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდა სააკაძეებისთვის მამულის დათმობის საკითხს, თუმცა ჯავახიშვილთა მეორე შტო (იესე და ზაქარია), რომელსაც ქაიხოსროს თავგასულობა მობეზრებული ჰქონდათ, მშვიდად ურიგდებოდნენ ჯავახიშვილთა სოფლების სააკაძეებისთვის გადაცემის ფაქტს (ოთხმეზური, 1999: გვ. 75). 4. რევიშვილი ქუმსი - მეფე ლუარსაბ II-ის (1606-1614) კარის მდივან-მწიგნობარი. სავარაუდოდ, მისი მამა უნდა იყოს ზილფიყარ რევიშვილი, რომელიც სიმონ I-ის (1556-1600) კარის მწიგნობარი იყო. სხვა მწიგნობარი რევიშვილების საგვარეულოში არ გვხვდება.

18

1608 წ. 29 ივლისი. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ბოქაულთუხუცეს დავით [დავითიშვილისადმი] პ ი რ ი: ხეც, Hd-10243 ბ, გადაწერილი ცისფერ ქაღალდზე, 2 ფრ. მელანი შავი; მხედრული; შედგება ა და ბ საბუთისაგან. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), მკათათვის კთ (29), რაც გვაძლევს 1608 წლის 29 ივლისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: ნაზირი თუმანისშვილი. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრთ)ისათა, ჩვენ, ღვთივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერთგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ბოქაულთხუცეს დ ა ვ ი თ ს და თქვენთა შვილთა კ ო ს ტ ა ნ - ტ ი ნ ე ს დ ა ე ლ ი ზ ბ ა რ ს , და მამავალთა სახლისა თქვენისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულისა წყალობასა გვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ზ ე მ ო ქ ა რ თ ლ ს სოფელი ა ბ ა ნ ო მისის სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, ველითა, ვენახითა, წყლითა, წისქვილითა, სახნავ-სათიბრითა, ჭალითა და სასაძოვრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურთ სამკვიდროდ და სამამულედ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაცა ამა ჩვენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცა-რას თქვენ შეუშლით და შეეცილებით, თვინიერ თანადგომისა 79 და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟვ, მკათათვეს კთ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნაზირისითა. ბეჭედი: ლუარსაბ პირის გადამწერის მინაწერი: ასლიდამ თანასწორ გადმოვსწერე. კოლეჟკი რე{გ}ისტრატორი თა(ვადი) იოსე ბ სოლაღაშვილ ი. ნოტარიალური დამოწმება: ასლთან თანასწორეთ არის შემოწმებული, სოვეტნიკი თავადი დიმიტრ ი ორბელიან ი. კომენტარები: 1. დავითიშვილები - ბაგრატიონთა სამეფო გვარის განშტოება. კახეთის მეფის, ალექსანდრე I-ის შვილის - დიმიტრის – შთამომავლები. 1511 წელს გიორგი ბატონიშვილმა, იმავე ავგიორგიმ, მოკლა მამა, ალექსანდრე I, ხოლო ძმას, დიმიტრის თვალები დასთხარა და ცოლშვილიანად გააძევა. დიმიტრის შთამომავლობა ქართლში დამკვიდრდა, სადაც ახალი (მეტსახელად "თვალდამწვრიანთა") სათავადო ჩამოაყალიბეს. ფარსადან გორგიჯანიძის ცნობით, ლტოლვილი დიმიტრი ბატონიშვილი შაჰის კარზე წავიდა და შაჰ-თამაზს სთხოვა დახმარება. მანაც უბოძა კახეთი და დიდძალი თანხა, თუმცა დიმიტრი კახეთში ვერ დაბრუნდა და მიღებული ფულით ქართლში სოფლები იყიდა (დირბი, ბრეთი და ბებნისი). ქართლში მოძლიერებული თვალდამწვრიანები კახეთის მეფეებისთვის საშიში მეტოქეები იყვნენ, ამიტომ ლევან კახთა მეფის (1518-1574) მოთხოვნით ქართლის მეფე ლუარსაბ I-ს (1527- 1556) დირბის ციხე დაუქცევია. დავით თვალდამწვრიანმა იმერეთში ბაგრატ III-თან (1510-1565) შეაფარა თავი. ბაგრატმა, რომელიც ამ დროს ქართლის დასავლეთ მხარეს ფლობდა, მას ქართლში უბოძა სოფლები: ნული, თორმანეული, ღვევრეთი, ფლევი, ქანბადი, ცხეთას ჯვარი, მოხის-რუისის გლეხები, საყდარი სასაფლაოდ, აზნაური ჴერჴაულისძენი და ტატიშვილები (გორგიჯანიძე, 1925: გვ. 300; ნინიძე, 2004: გვ. 209), ეს ყმა-მამული დაედო საფუძვლად დავითიშვილთა სათავადოს მიწათმფლობელობას (ნინიძე, 2004: გვ. 209). დავით თვალდამწვრიანის შთამომავლები იწოდნენ დავითიშვილებად (მ. ქიქოძე და ჯ. გვასალია თვალდამწვრიანებსა და დავითიშვილებს სხვადასხვა გვარად და ცალ-ცალკე სათავადოებად მიიჩნევენ, თუმცა ორივე ფორმა ერთ საგვარეულოს მიემართება (ქიქოძე, 1963: გვ. 110; გვასალია, 1983: გვ. 27). XVII ს.-ში დავით დავითიშვილის ძმისწულის - რამაზ დავითიშვილის მემკვიდრეებმა კიდევ ერთი განშტოება - რამაზიშვილები დააფუძნეს. ამ ორ განშტოებას შორის მიმდინარეობდა სამამულე დავა. რამაზიშვილები დავითიშვილებს მამულებს ედავებოდნენ, ხოლო დავითიშვილები არ ცნობდნენ მათ "სახლიკაცობას". 80 დავითიშვილები მამულებს ფლობდნენ შიდა ქართლში: სოფ. დირბი, ბრეთი, ბებნისი, ნული, ფცა, აბანო, თორმანეული, ღვერთეთი, თიხევი, ბროწლეთი, ტკოცა. ნულში ჰქონდათ სასახლე, კოშკი და საყდარი. 2. დავით დავითიშვილი - ბოქაულთუხუცესი, ეშიკაღასბაში, ზემო ახალდაბისა და დირბის მოურავი. 3. ბოქაულთუხუცესი - ცენტრალური მმართველობის საპოლიციო აპარატის მოხელე. მას ევალებოდა სხვადასხვა სახის ბრძანებებისა და განკარგულებების შესრულება, სასამართლო განაჩენის აღსრულება; სამეფო მეჯლისის დროს სასახლეში წესრიგზე ზრუნვა, სტუმრების შეგებება, მათთვის ადგილის მიჩენა და თვალყურის დევნება (სურგულაძე (რედ.) 2017: გვ. 123-124). დავითიშვილთა საგვარეულოდან ბოქაულთუხუცესობას ფლობენ მხოლოდ დავითი და მისი შვილი ელიზბარი.

19

1608 წ. 4 აგვისტო. წყალობა ლუარსაბ მეფისა ბარძიმ ამილახორისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2009; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 38,5X15,5 სმ. შავი ფერის მელანი. მხედრული; გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი, იშვიათად ორწერტილი ან ოთხწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთი შესულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1817 წ. 12 აპრილს, გატარებულია – 1824 წ. 25 ივნისს, ნომრით # 242. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296) მარიამობისთვის დ, რაც გვაძლევს 1608 წლის 4 აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/23. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თი|2 ვ-გუირგუინოსანმან მეფეთ-მეფემან, პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და |3

ნიშანი

შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქ{უ}ე|4 ნ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამს|5 ახურსა ყმასა, ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს ა პატრონსა |6

ბ ა რ ძ ი { მ } ს , ძმასა თქუენსა პატრონსა დ ე მ ე ტ რ ე ს და მამავალთა სახლისა თქვენისა – ყოველ|7

თავე, მა{ს} ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა |8

და მამულის წყალობას გვიაჯენით.

ვისმინ|9 ეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და შეგიწ|10ყალეთ და გიბოძეთ ყოვლის კაცისაგან|11 მოუშლელად თქუენი მკვიდრი მამული: ს ო მ |12ხ - ი თ ს სოფელი დ ი დ ი მ ა ხ რ ა ღ ა ჯ ი , მთას ა|13ქეთ ზ ე მ { ო } ს ო ბ ი - ს ი დ ა ა ტ ე ნ ს თქვენივ ნაქონი ზვ|14არი. თქვენთუის გვიბოძებია, მისის სამართლია|15ნის სამძღვრითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, |16 წყალითა, წისქვილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავი|17თა, სათიბრითა და ყოვლის მისის სამჭმო|18თა. 81 გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ე|19რდგულად სამსახურშიგა. აწე, გიბრძანებ||20თ კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო, ს ო მ ხ - ი |21თ ი ს ა ტარუღავ და მელიქო და სხ{უა}ანო მოსაქმე|22ნო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა|23 იქნებოდეთ, მერმე, ბრძანება და ნიშანი ესე |24 თქ{უე}ენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა|25 ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწერო|26ს, თვინიერ თანადგომისა კიდევ. დაიწერა ნიშა|27ნი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კო(ნ)ს სჟვ, მარიამობის|28 თვესა დ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრ|29ისა რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქუმსიასითა. ხელრთვა ხვეულად: |ლუარსაბ საბუთს ბოლოში უზის ორი დიდი და პატარა სპარსული ბეჭედი. მინაწერები: სოუტნიკი თავადი აფხაზი . ჩაიწერა კ. 1608 წ. ფანქრით მიწერილია: #31, გვ. 29. კომენტარი 1. ბარძიმ//ბარზი ამილახვარი (დაახლ.1556-1613) და მისი ძმა დემეტრე, თაყა ამილახვრის ვაჟები, მოღვაწეობდნენ XVI საუკუნის მეორე ნახევარში. ბარძიმის ასული ცოლად ჰყავდა კახთა მეფე ალექსანდრე II-ს, რაც მიანიშნებს, რომ ძმები დაუდ-ხანისა და ალექსანდრე IIის პოლიტიკურ ბანაკს ემხრობოდნენ (დაუდ-ხანის შვილს, ბაგრატს ალექსანდრე II-ის ასული ჰყავდა ცოლად). ორივენი მტრობდნენ ქართლის მეფე სიმონ I-ს. დაახლ. 1589/90 წელს, ქართლის მიწებზე ირან-ოსმალეთის მწვავე დაპირისპირების პირობებში სვიმონ I შემოირიგებს ბარზი ამილახორს (გვრიტიშვილი, 1956: გვ. 390; სურგულაძე, 2010: გვ. 178; კორპუსი, 2016: გვ.389). 2. მახრაღაჯი - სომხითის სოფელი, რომელსაც, მოგვიანებით, სვიმონ II აძლევს ქაიხოსრო ბარათაშვილს (სეა 1448-598). როგორც ჩანს, ამ სოფელზე ამილახვრები დავობდნენ 1692 წელსაც, როდესაც ნაზარალი-ხანის ბრძანებით სოფელი ამილახვართა ოჯახის რძალს, ანა-ხანუმს, დაუმტკიცეს სიცოცხლის ვადით. ამილახვრებს მხოლოდ საქორწინო გადასახადის აკრეფის უფლება დაუტოვეს (მუსხელიშვილი (რედ.), 2010: გვ. 508). 82

20

1608 წ. 5 აგვისტო. მამულის ნასყიდობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა გიორგი და ქაიხოსრო სააკაძეებისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-1942; თეთრი ფერის ქაღალდი; ზომა: 37,6X25,9 სმ; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი, ზოგან ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: მარცხენა მხარეს, მთელ სიგრძეზე შეინიშნება წყლის ლაქები; ზედა და ქვედა მაჯვენა კიდეები ოდნავ მოფლეთილია და შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1821 წ. 29 იანვარს. პ ი რ ი:სეა, 1450-27/169. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), მარიამობისთვის ე (5), რაც იძლევა 1608 წლის 5 აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა:კაკაბაძე, სკ, 1924: გვ. 74-75. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გუირგუინოსანმა მეფეთ მე|2 ფემან პატრონმა ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი|3 შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით|4

ნამსახურსა ყმასა ს ა [ ა ] კ ა ძ ე ს ა , ქალაქის ამირათ ამირასა პატრონსა|5
გ ი ო რ -

გ ი ს , ძმასა შენსა პატრონსა ქ ე ი ხ ო ს რ ო ს , შვილსა შენსა|6

პატრონსა

ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ს და მომავალთა სახლისა შენისათა, ყო|7 ველთავე, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყა|8 ლობას გვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და შე|9 გიწყალეთ და გიბოძეთ ს ა - ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო შ ი ნასოფლარი ყ ა ი შ ლ ა ღ ი |10 მისის რუთა და მისის სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა, მთი|11თა, ბარითა, წყალითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა. ყოვლის|12 მისის სამჭმოთა თქუენთჳს გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიერ|13ოს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახურშიგა. აწე, გიბრძანებთ|14 კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ|15გინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა|16 ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანა|17ში ეწეროს. ნურც-რას თქვენ შე[ე]ცილებით. დაიწერა ნიშანი და ბ|18რძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟვ, მარიამობისთვესა ე, ჴელითა კარისა|19 ჩუენისა მწიგნობრისა რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქუმსისათა. ხელრთვა ხვეულად: |ლუარსაბ უზის ორი ბეჭედი სპარსული ლეგენდებით: 1. მცირე ზომის, ოთხკუთხა; 2. ოვალური ფორმის, ფიგურული კიდეებით. გვიანდელი მინაწერები: 83 verso-ზე: 1. ყიშლაღისა არის; 2. ჩაიწერა ე. კომენტარი ყაიშლაღი - ელებით დასახლებული ქვემო ქართლის სოფელი. XVII საუკუნიდან ელებით დასახლებულ ტერიტორიებს სამეურნეო-ადმინისტრაციული გამგებლები - მოურავები ენიშნებოდათ. გიორგი სააკაძესაც ეს სოფელი სამოურავოდ ჰქონდა გადაცემული.

21

1608 წ. 7 სექტემბერი. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა იესე ჯავახიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14700; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 37,1X14,7 სმ; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი, ზოგან ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: თავნაკლული; გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1827 წ. 21 იანვარს; ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა; თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), ენკენისთვის ზ (7), რაც გვაძლევს 1608 წლის 7 სექტემბერს. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც; Qd-9635 (გადაწერილია ექვთიმე თაყაიშვილის მიერ); 2. H-2830 (ს. 45). საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1909: #19, გვ. 26-27. [ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გჳრჳნოსანმან, მეფეთ-მეფემან პატრონმან] |ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშა|ნი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვე|2 ნსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახ- | 3 ურსა ყმასა, ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ს ა პატრონსა|4

ი ე ს ე ს , შვილთა და მომავალთა სახლისა თ|5

ქუენისათა, ყოველთავე. მას ჟამსა, ო|6 დეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყ|7 ალობას გვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხ|8 სენება თქვენი და შეგიწყალეთ და გიბო|9 ძეთ თქვენი მკვიდრი მამული ყ ა ი რ ა ჯ ს , | 10რისაც მქონებელი იყო; ს ი ო ნ თ , რისაც|11 მქონებელი იყო; ხ ა ნ დ ა კ ს , რისაც მქონებე|12ლი იყო; ქუენა დ რ ი ს { ს } , რისაც მქონებელ|13ი იყო. კიდევ, ამას გარდაის, შეგიწყა|14ლეთ და გიბოძეთ შენის განაყოფის,|15 გ ა მ რ ე კ ე ლ ი ს კერძი მამული ყ ა რ ა - ღ ა ჯ ს , რისაც მქონებელი იყოს, ს ი ო ნ თ , რისაც|16 მქონებელი იყოს, ქუენა დ რ ი ს { ს } , რ|17ისაც მქონებელი იყოს. და კიდევე ს ა ბ ა | 18რათიანო - შ ი , წ ო დ ო რ ე თ ს , შენი და შენ|19ის განაყოფის ფ ე ზ ი ა ს კერძი,

9 ყარაჯით

84 რისაც|20 მქონებელი ყოფილიყოს. ესები სრუ|21ლად შენთვის გვიბოძებია მკვიდრად და სამამულედ,| 22 შენი და ოჴერი, მათის სამა||23რთლიანის სამძღვრითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნ|24ავითა, სათიბრითა, ყ{ო}ვლის მათის სამჭ|25მოთა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ|26 ჩუენსა ერდგულად სამსახურ[- სა] შიგა. აწე,|27 გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირ|28ნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ|29 იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ,|30 მერმე თქვენც ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც|31 ამ ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწერ|32ოს, ნურც არას თქვენ შე{ე}ცილებით. და|33იწერა ნიშანი და ბ(რძანე)ბა ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟვ, ენკე|34ნის თვესა ზ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა |35 რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქუმსისათა. ხელრთვა ხვეულად: |ლუარსაბ ბეჭედი: 1. ოვალური ფორმის ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. მინაწერები verso-ზე: 1. ქ. ნეფე ლუარსაბისა მიცემული; 2. ლუარსა ბ მეფის ნაბოძები სიგელი; 3. ლუარსაბის ა. კომენტარი: ჯავახიშვილები - თორელთაგან მომდინარე ფეოდალური საგვარეულო. საგვარეულოს საფუძველი დაუდო ჯავახ თორელმა. XIII საუკუნიდან დამკვიდრნენ შიდა ქართლში. მათი სამფლობელოები თანდათან იზრდებოდა მეფისაგან მიღებული წყალობის ხარჯზე. ისინი ფლობდნენ: ტაგნაგეთის მონასტერს (კოჯორთან), ზემო და ქვემო ცხირეთს, ხანდაკს, ოძისს, ახალშენს, ავკეთისა და იისციხეს, თხილოვანს, ქვეშის ციხეს, რატევანს, სკრას, ხოვლეს, ზეს, ფიცეს, ზაკუს, ქვენადრისს, კრკონს, წოდორეთს, ცხირეთს, ყარაღაჯს, საყავრეს და სხვა. სხვადასხვა დროს ისინი ფლობდნენ მაღალ საერო და სასულიერო სახელოებს: მეაბჯრეთუხუცესობას, ფარეშთუხუცესობას, მეკობრისმძებნელობას, ბოქაულთუხუცესობას, გორისა და ატენის მოურავობას, მანგლისისა და ურბნისის ეპისკოპოსობას. 85 5 10 15

22

1608 წ. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა გოგიბაშვილებისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-10/12. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820-იან წლებში (დამოწმება არ ახლავს). თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟვ (296), რაც ნიშნავს 1608 წელს. [ქ]. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერდგულსა ყმასა, გ ო გ ი ბ ა შ - ვილს ადოღომიშს და ზაქარიას. მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულისა წყალობას დაგუაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო მ ხ - ი თ ს ორი კუამლი გლეხი: დ ო ნ მ ა ზ ა * დ ა ჰ { ა } ზ ა რ დ ე [ ღ ] ა და ნასოფლარი ტ ა ნ ძ უ ტ ი მისისა სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა, შესავალითა და გამოსავალითა, ყოვლითურთ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეთ და გიბედნიეროთ ღ(მერ)თმან ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივან[ნ]ო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინგინდავინ იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს. ნურც არას თქვენ შეუშლით და შე{ე}ცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟვ, ხელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . ხვეულად: ლუარსაბ ადგილი ბეჭედისა: თამარ

• 7 ჰზარდელა ნსხ.

86 5 10 15 20

23

1609 წ. 9 მარტი. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ბარზი ამილახორისადმი პ ი რ ი: ხეც, Ad-1208; გადაწერილი დედნიდან XIX საუკუნეში ლურჯი ფერის ქაღალდზე პოსრედნიკ-პროპორშჩიკის სოლომონ ფურცელაძის მიერ. ს ხ ვ ა პ ი რ ი: სეა, 1461 დ.14, ს. 21. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297), მარტის თ (9), რაც გვაძლევს 1609 წლის 9 მარტს. ს ა ბ უ თ ი ს დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ჩ{უ}ენ, გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან, პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერთგულსა ყმასა, ა მ ი ლ ა ხ { ო } რ ს ბ ა რ ზ ი ს და თქუ{ე}ნსა ბიძასა დ ე მ - ე ტ რ ე ს და მამავალთა სახლისა თ{ქ}ვენისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და თქვენს ბიძაშვილს ფ ა რ ე მ უ ზ ა ს რომ მამული ქონდა, იმის წყალობას დაგვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქ{უ}ენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ: სახასო ჯ უ { ა } რ ი ჴელშეუალად, ჯ ე ჯ ი კ უ რ ი , ა ხ მ ა ჯ ი დ ა ა ვ ა რ ა - ნ ი ; აზნაურ{ი}შვილი: მ ა ღ რ ა ნ ე ლ ი , ტ ა რ ს ა ი ჭ ა შ ვ ი ლ ი ხ ა - დ ი ა და მისი ძმა ლ ა ბ ა ხ უ ნ ა , შ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი ი ვ ა ნ ე , ყ ა ნ ჩ ა ე ლ ი გ ო ს ტ ა მ დ ა ძ ა გ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი შ ო შ ი ტ ა . ესეები მათის სამართლიანის მამულ{ი}თა, სამძღვრითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვ{ი}ლითა, ველითა, ვენახითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურთ, სამკვიდროთ და სამამულეთ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბრძანებთ, კარის[ა] ჩვენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამა ჩვენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცა-რას თქვენ შეუშლით და შეეცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგ{ა}ნ კ{ი}დე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კო(ნ)ს სჟზ, მარტის თ, ხელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრის თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . პირის გადამწერის ცნობით, დედანს ჰქონია სპარსული (`თათრული”) ბეჭედი და მეფის ხელრთვა: ლუარს ა[ბ მისივე მინაწერი: ნამდვ{ი}ლთანა თანასწორ არს, პოსრედნიკ-პროპორშჩიკ{ი} სოლომო ნ ფურცელაძ ე. 87

24

1609 წ. 20 მარტი. სოფლის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა გიორგი სააკაძისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-13179; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 42,1X15,1 სმ; მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი, ზოგან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1821 წ. 31 იანვარს; პ ი რ ე ბ ი: ხეც, Hd-8390; სეა, 1450-27/202. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297), მარტის კ (20), რაც გვაძლევს 1609 წლის 20 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: სამეფო კარის მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გჳრ|2 გჳნოსანმან, მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ | 3 ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგი|4 წყალეთ და გიბოძეთ თქ{უ}ენ, ჩუენსა ერდგუ|5 ლსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ქალაქის|6 ამირათ-ამირასა, ს ა { ა } კ ა ძ ე ს პატრონსა გ ი ო რ | 7 გ ი ს , თქვენსა ძმასა ქ ე ი ხ ო ს რ ო ს და თქვენ|8 სა შვილსა ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ს , და მომავალთა სახლისა|9

თქვენისათა, ყოველთავე, მას

ჟამსა, ოდე|10ს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყალობა|11ს დაგჳაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება|11 თქ{უ}ენი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ მკვიდ|12რად და სამამულედ სოფელი ნ ა ბ ა ხ ტ ე ვ ი , რი|13საც ბატონიშვილი ვ ა ხ ტ ა ნ გ მქონებელი|14 ყოფილიყოს. სრულად თქვენთჳს|15 გჳბოძებია მისის სამართლიანის საქმითა|16 და სამძღვრითა, მთითა, ბარითა, წყლითა,|17 წისქვილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავითა, შ|18ესავლითა და გამოსავლითა თქვენთვის გვიბო|19ძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენ|20სა ერდგულად სამსახურშია. აწე, გიბრძა|21ნებთ კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო, მდი|22ვანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნ|23ეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე|24 თქვენც ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუე|25ნგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწერო|26ს, ნურც რას თქვენ შეუ[შ]ლით და შე[ე]ცილ|27ებით, თჳნიერ თანადგომისა და შეწ||28ევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანებ|29ა ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟზ, მარტისა კ, ჴელითა კარის|30ა ჩუენისა მწიგნობრისა რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქ | 31უმსისათა. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ უზის სპარსული ბეჭედი: სპარსული ლეგენდით, ოვალური ფორმით და ფიგურული კიდეებით. გვიანდელი მინაწერები: 88 verso-ზე: 1. მეფის წყალობა (ლურჯი ფანქრით). 2. 20. III. 1609 (წითელი ფანქრით). 3. ჩაიწერა. 4. ნ ა ბ ა ხ ტ ე ვ ი ს არის. 5. ნ ა ბ ა ხ ტ ე ვ ს წყალობის წიგნი (პირშექცევით). 6. ნ ა ბ ა ხ ტ ე ვ ს. 7. #61 (შინდისფერი ფანქრით). კომენტარი: ნაბახტევი - სოფ. ხაშურის მუნიციპალიტეტში. XVII საუკუნში დიდი დაპირისპირება იყო სოფ. ნაბახტევის გარშემო სააკაძეებს, ამირეჯიბებსა და მარტიროზიშვილებს შორის. მეფე ცდილობდა ეს კონფლიქტი თავისი ინტერესების შესაბამისად მოეგვარებინა. (ოთხმეზური, 2009: გვ.5). XVI საუკუნის 80-იან წლებში ნაბახტევს ფლობენ გაბელიძე-ამირეჯიბები, 80-90-იანი წლების მიჯნაზე ეს სოფელი მიიღო მეფე ლუარსაბ I-ის ძემ, ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც 1595 წელს გარდაიცვალა და, ცხადია, მანამდე ჰქონდა ნაბახტევი მფლობელობაში გადაცემული. ზემომოყვანილ საბუთში ამირეჯიბების მოუხსენებლობა და ნაბახტევის მხოლოდ ვახტანგ ბატონიშვილის ნაქონად გამოცხადება ცენტრალურ ხელისუფლებას საშუალებას აძლევდა შეექმნა მტკიცებულებები ახალ მესაკუთრეთათვის, რათა ამირეჯიბთა შთამომავლებს პრეტენზიები არ გასჩენოდათ წინაპართა მამულზე (ოთხმეზური, 2009: გვ.36).

25

1609 წ. 22 მარტი. შეწირულების წიგნი ლუარსაბ მეფისა სვეტიცხოვლისადმი პ ი რ ი: სეა, 1449-1763, გადაწერილი ს. კაკაბაძის მიერ. მასვე ეკუთვნის დედნის აღწერილობა: მცხეთის სიგელი #25; ზომა 36 1/2X26 სმ; განკვეთილობის ნიშანი ყოველი სიტყვის შემდეგ: ორწერტილი, ან სამწერტილი. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297), მარტის კბ, რაც გვაძევს 1609 წლის 22 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი ლ ო ბ ა: სამეფო კარის მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ჟორდანია, 1897: გვ. 437 (მოკლე ანოტაცია). ქ. შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გუირგუინოსანმან, მეფეთ [მეფემან] ლ უ ა რ ს ა ბ , ვიგულედ და ვიგულსმოდგინეთ და შემოგწირეთ [პა]ტიოსანსა ღ(მრ)თივ-აღმართებულსა ს ვ ე ტ ს ა ც ხ ო ვ ე ლ ს ა , კვართსა [სამეუფო]სა და მირონსა ქრისტესა: ლ ი ა ხ ვ ი ს პირს სოფელი ა რ ბ ო 89 5 10 15 20 მეფ[ობისა] ჩუენისა წარსამართებლად და სულისა ჩუენისა სახსრად დღესა მას [საშინელსა]. შეიწირე მცირე ესე შესაწირავი თქვენ, პატიოსანო ღ(მრ) თივ-[აღმარ]თებულო ს ვ ე ტ ო ც ხ ო ვ ე ლ ო , კვართო საუფლო და მირო[ნო ქრ]ისტესო, და ნაცვალ-გვაგე მადლი და ფარვა თქვენ მიერი და [წარმა]რთე მეფობა ჩუენი. არს ა რ ბ ო ს ჩუენგან შეწირული: ბ [...]ი უ ლ ი პ ა პ უ ნ ა , კუამლი ერთი, ბ ა ღ ნ ი ა შ ვ ი ლ ი მ ა ი ს ა , კუმლი ერთი, [...]ე ბ ე რ უ ა კუმლი ერთი, ფ ი ჩ ხ ნ ა რ ა შ ვ ი ლ ი ი რ ე მ ა , კუმლი ერთი, მისი განაყოფი მ გ ე ლ ი ა კუმლი ერთი. ესები მათის სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა, მთითა, ბარითა, წყალითა, წისქვილითა, შესავლითა და გამოსავლითა, შენითა და ოჴრითა, ყოვლის მისის სამჭმოთა თქვენთვის შემოგუიწირავს. შეიწირე პატიოსანო ღ(მრ)თივ-აღმართებულო ს ვ ე ტ ო ც ხ ო ვ ე ლ ო , კვართო საუფლოო და მირონო ქრისტესო. აწე, კიდევე საყდარი გ ე რ ი ს ა მ თ ა ვ ა რ მ ო წ ა მ ე და მისი შესავალი სოფელი ა რ ბ ო მისის შესავლითა. ესები ყოვლითურთ თქვენთვის შემოგუიწირავს ყოველთა მეფეთა და მეპატრონეთაგან მოუშლელად. აწე, გიბ(რძანე)ბთ კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგიდა-ვინ იყვნეთ და ანუ დღ[ე]ის წაღმა იქნებოდეს, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან შეწირულს სიგელში ეწეროს და თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟზ, მარტსა კბ, ჴელითა ჩუენის მწიგნობრის რ ე ვ ი შ ვ ი ლ ი ს ქ უ მ ს ი ს ი თ ა . ხვეულად: ლუარსაბ კომენტარი: მეფე ლუარსაბი სვეტიცხოველს სწირავს გერის მთავარმოწამის (წმ. გიორგის) საყდარს მისი ყმა-მამულითურთ, რომელშიც მოიაზრება სოფ. არბო და იქ მოსახლე 5 კომლი გლეხი. საინტერესოა, რომ 1617 წლის საბუთით ნუგზარ არაგვის ერისთავი გერს და გერისთავს თავის მკვიდრ მამულებად მიიჩნევს, რომლებიც მეფეებს მისი ნების საწინააღმდეგოდ სვეტიცხოვლისთვის შეეწირათ. ამის გამო თვითნებურად დაუკავებია არბო და გენესმანი და მათ სანაცვლოდ სვეტიცხოვლისათვის შეუწირავს ქორდი 3 კომლი გლეხით (სეა 1449-1766; ჟორდანია, 1897: გვ. 441-442, კლდიაშვილი (შემდ.), 1993: გვ. 151). 90

26

1609 წ. 24 სექტემბერი. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ქალაქის ამირათ ამირა გიორგი [სააკაძისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2283; თეთრი ფერის ქაღალდი; ზომა: 40,5X29,4 სმ; ხელი მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი, ზოგან ორწერტილი და წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: მარცხენა კიდე ალაგ-ალაგ მოფლეთილი და შევსებული სარესტავრაციო ფურცლით, ზოგან ტექსტი დაზიანებული; რესტავრირებული; საბუთის ბოლოში, სარესტავრაციო ქაღალდზე გადმოტანილია მოგვიანო ხანის მინაწერები. პ ი რ ი: ხეც; Hd-13954-ა. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297) ენკენისთვის კდ (24), რაც გვაძლევს 1609 წლის 24 სექტემბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, ღ(მრ)თივ-გუირგუინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრო|2 ნმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ|3

თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ქალაქის ამირათ ამირასა|4
[ ს ა ა კ ა ძ ე ] ს ა პატრონსა გ ი ო რ -

გ ი ს , ძმასა თქვენსა ქ ე ი ხ ო ს რ ო ს , თქვენსა შვილსა ა ვ თ ა ნ დ ი ლ |5 ს და შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე, მას ჟამსა, ოდეს მ|6 ოგვიდეგით კარსა, მამულის წყალობას გუიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვე|7 ნი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ მკვიდრად და სამამულედ ქ ვ ე შ ი ს ჴ ე ვ შ ი ნასოფლარი ყ ა ი |8 შ ლ ა ღ ი მისის სამართლიანის საქმითა და სამძღურითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილით|9 ა, ველითა და ვენაჴითა, საჴნავითა, სათიბრითა. ყოვლის მისის სამჭმოთა თქვენთვის გვიბოძებია. | 10 გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახურშია. აწე, გიბ|11რძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და კარისა ჩუენისა მოსაქმენო, ვინ გინ|12და ვინ იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, მერმე თქვენც ასრე გაუთავე|13თ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწეროს, თვინიერ თანა|14დგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟზ, |15 ენკენისთვესა კდ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა რ ე ვ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ქუ|16მსისათა. ხელრთვა ხვეულად: |ლუარსაბ ოვალური ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. გვიანდელი მინაწერები: 1. წამებულის ლ უ ა რ ს ა ბ მეფის წყალობის წიგნი. 91 2. წყალობის წიგნი (ლურჯი ფანქრით). 3. 24. IX. 1609 (წითელი ფანქრით). 4. XV-XVI (წითელი ფანქრით).

27

1609 წ. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა თამაზ ბარათაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-12/113. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297), რაც გვაძლევს 1609 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: სამეფო კარის მწიგნობარი: რევიშვილი ქუმსი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ეს[ე] წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს ა პატრონსა თ ა მ ა ზ ს , შვილსა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე. მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყალობას გვიაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ მკვიდრად და სამამულეთ ქ ვ ე შ ი ს ჴევში სოფელი კ რ კ ო ნ ი , რისაც ბატონიშვილი ვ ა ხ ტ ა ნ გ მქონებელი ყოფილიყოს. თქვენთჳს გვიბოძებია მისის სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა: მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენაჴითა, ყოვლის მისის ს[ა]სამჭმოთა თქვენთჳს გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერდგულად სამსახურში. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწეროს, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟზ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწოგნობრისა რ ე ვ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ქ უ მ ს ი ს ა თ ა . ხვეულად: ლუარსაბ კომენტარი: ვახტანგ ბატონიშვილი იყო ქართლის მეფის სიმონ I-ის ძმა. ის და მისი მეუღლე თინათინი (გვარი უცნობია), უმემკვიდრეოდ გადაგებულან. ვახტანგის ნაქონი ყმა-მამული მეფეებს ქართლის თავადებისა და აზნაურებისთვის გაუნაწილებიათ. ლუარსაბმა მისი ნაქონი სოფ. ნაბახტევი უწყალობა გიორგი სააკაძეს (Hd-13179), აღნიშნული საბუთით კრკონი თამაზ ბარათაშვილს უბოძა, შემდგომში როსტომმა მისი ნაყმევი აზნაური 5 10 15 20 92 5 10 15 გიორგი ამილახორს (Hd-2301) გადასცა, ხოლო სოფ. ფლავის ყმა-მამული – ქალაქის მოურავ მანუჩარს (1450-53/81).

28

1610 წ. 14 აპრილი. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა მამუკა კორინთელისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-26/274. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1820 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟჱ (298), აპრილის იდ, რაც გვაძლევს 1610 წლის 14 აპრილს. ქ. შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ჩვენსა ერდგულსა და [თა]ვდადებით ნამსახურსა ყმასა, კ ო - რ ი ნ თ ე ლ ს ა მ ა მ უ კ ა ს ა , შენსა შვილსა რ ე ვ ა ზ ა ს ა , ი ო თ ა მ ს . მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყალობას გვიაჯენით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ შენის განაყოფის გ ი ო რ გ ი ს მამული უშვილოს კერძი ი რ ტ ო ზ ა ს ა , ა ლ ე ვ ს დ ა ჭ უ რ თ ი ს ხ ე ვ ს , რისაც მქონებელი ყოფილიყოს, სრულობით შენთვის გვიბოძებია, მათის სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, ყოვლის მისის სამჭმოთა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩვენსა ერდგულათ სამსახურშია. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ, და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, თქვენც ასრე გაუთავეთ, რარიგათაც ამა ჩვენგან ნაწყალობევს ფარვანაში ეწეროს. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟჱ, აპრილისა იდ, ხელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრის რ ე ვ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ქ უ მ ს ი ს ა თ ა . ხელრთვა: ლუარსაბ კომენტარი: საბუთში ასახულია საგვარეულო მამულების გადანაწილების წესი, რომელიც გულისხმობდა უახლოეს ნათესავთა უპირატესობას საგვარეულოს უმემკვიდრეო წევრის გარდაცვალების შემთხვევაში. 93 5 10 15

29

1609 წ. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა სანაინის

პისკოპოს ტერ-ყუგაზა არღუთაშვილისადმი

პ ი რ ი: სეა, 1450-28/2. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1821 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟზ (297), რაც გვაძლევს 1609 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: სამეფო კარის მდივან-მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვე[ნ]სა ერთგულსა ყმასა ა რ ღ უ თ ა შ - ვ ი ლ ს , ს ა ნ ა ჰ [ ი ] ნ ი ს ებისკოპოზსა ტ ე რ - ყ უ გ ა ზ ა ს ა და ძმასა შენსა კ უ მ უ დ ა ს ა , მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და მამულისა წყალობასა დაგუეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო მ ხ - ი თ ს შ ი ხ ჩ ო ბ ა ნ ა ს სოფელი და ნაოხარი, ი რ ი ს კ [ ო ] პ ო ზ ი ს ნასოფლარი მათის სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა: მთითა, ბარითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურ თქუენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერთგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამ ჩუენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცა-რას თქუენ შეუშლით და შე[ე]ცილებით, თჳნიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟზ, ხელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრის თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . ხელრთვა: ლუარსაბ კომენტარი: სანაინის მონასტერი სომხეთში მდებარეობს. იგი დაარსდა X ს.-ის 60-იან წლებში, 979 წელს საეპისკოპოსო კათედრალურ ცენტრად იქცა. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, სანაინი და ახპატი ქართველ მეფეთა მიერ არის აშენებული. "გარნა აწ სხედან სომეხნი, არამედ მეფე ქართლისა დასუამს ეპისკოპოზსა მიწერითა ოქივარტერისათა, ვინაჲთგან რავდენნი სომეხნი ქართლს მსახლობელი არიან, სამწყსონი მისნი არიან". (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 308). იქვე სქოლიოში მითითებულია, რომ მ. ბროსეს აზრით, "ოქივარტერის" ნაცვალდ უნდა იკითხებოდეს "ოქევორტერ", რაც მომდინარეობს სომხური "ჰოგევორ ტერიდან" და ნიშნავს სულიერ მამას (იქვე, გვ. 308, სქ. 3). სანაინის მონასტერი ქართველ მეფეთა მზურნველობით სარგებლობდა, ხოლო საეკლესიო საკითხებში 94 სომეხთა კათალიკოსს ექვემდებარებოდა ქართველი მეფეები სანაინს შემდგომაც უწყალობებენ შესაწირს. ქვემო ქართლის ნასოფლარში, რომელსაც ფეშიქ-ქიანდს (კატის სოფელი) უწოდებენ, აღმოჩენილია ეკლესიის წარწერა, რომლის თანახმადაც ეს სოფელი როსტომს 1638 წლამდე შეუწირავს სანაინის ღვთისმშობლისთვის (მუსხელიშვილი, 2014: გვ. 194; ბერძენიშვილი, 2014: გვ. 323). სოფ. ირისკოპოზი სანაინის კუთვნილებაშია XVII საუკუნის II ნახევარშიც. ვახტანგ V შაჰნავაზი მის წყალობას უახლებს სანაინის ეპისკოპოსს ტერ-სარქის არღუთაშვილს (ფუთურიძე, 1955: გვ. 293-294). რაც შეეხება სოფ. შიხჩობანას, იგი XVI საუკუნის II ნახევარში ნასოფლარი ყოფილა. ქართლის მეფეებს ლუარსაბ I-სა და სიმონ I-ს იგი წყალობად მიუციათ ლორედან სომხითში გადასახლებული ეჯიბიშვილისთვის, რომელსაც იგი აუშენებია და სამკვიდროდ გაუხდია. ჩანს, უკვე მოშენებულ სოფელს ან მის ნაწილს აძლევს ლუარსაბ II აღნიშნული საბუთით სანაინის ეპისკოპოსს. 1651 წელს სოფ. შიხჩობანას მეფე როსტომი უწყალობებს დონდარა ეჯიბიშვილს (ფუთურიძე, 1955: გვ. 224-226). როგორც ჩანს, მისი ადრინდელი მფლობელის შთამომავალს.

30

1610 წ. 12 მაისი. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ბოქაულთუხუცეს დავით [დავითიშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-555; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 28,2X20,6 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის მარცხენა და მარჯვენა კიდეების ზედა ნაწილიდან მოხეულია ქაღალდის მცირე ზომის ფრაგმენტები, რის გამოც მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული რამდენიმე გრაფემა; რესტავრირებული. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟჱ (298), მაისის იგ (12), რაც გვაძლევს 1610 წლის 12 მაისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #128, გვ. 158. [ქ.] ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღთივ-გუირგუინოსანმან მე[ფე]თ [მე]|2 ფემან, პატრონმა ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგი|3 წყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამს|4 [ა]ხურსა ყმასა, ბოქაულთუხუცეს{ს}ა პატრონსა დ ა ვ ი თ ს , თქვენსა შ|5 ვილსა კ ო ს ტ ა ნ ტ ი ლ ე ს , ე ლ ი ზ ბ ა რ ს ა დ ა შ ი ო შ , მას ჟამსა, 95 ოდეს მო|გუიდეგით კარსა და მამულის წყალობას გვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა |6

და მოხსენება თქვენი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ გ ო რ ს

ეხთიერ|7 ა შ ვ ი ლ ი (?) ს ო ლ ა ღ ა დ ა ა ვ რ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი , მათის სამართლიანის მამუ|8 ლითა და სამძღვრითა, რისაც მქონებელნი იყვნენ, სრულობით თ|9 ქუენთვის გუიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერ|10დგულ{ა}დ სამსახურშია. აწე, გიბრძანებთ, კარისა ჩუენისა ვექ|11ილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ან|12უ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, და გ ო რ ი ს მოურაო და მამასახლისო, |13 თქვენც ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს |14 ფარვანაში ეწეროს. ნურც-რას თქვენ შეუშლით და შე{ე}|ცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწე|15რა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟჱ (1610 წ.), მაისსა ი გ (13), ჴელითა კარ|ისა ჩუენისა მწიგნობრისა რ ე ვ ი შ უ ი ლ ი ს ქუმსისათა. ხელრთვა ხვეულად: ლ{უ ა}რ ს{ა}ბ ტექსტის ბოლოს, მეფე ლუარსაბის ხელრთვის წინ დასმულია ნუშისებური ფორმის ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. კომენტარისათვის დავითიშვილების შესახებ: იხ. აქვე, საბუთი Hd-10243 ბ.

31

1610 წ. წყალობის წიგნი ზებედე კათალიკოსისა სვეტიცხოვლის ჯვრისმტვირთველ დავით ელიოზისძე-გედევანიშვილისადმი პირი, სეა, 1450-38/180. დედანი წარუდგენიათ სარეგისტრაციოდ 1817 წლის 12 აპრილს რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში. გაუტარებიათ 1825 წლის 14 ნოემბერს, ნომრით: #244. საბუთს უზის თ ა რ ი ღ ი : სჟჱ (298), რაც გვაძლევს 1610 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : ორბელიშვილი ქრისტეფორე. სახელითა სახიერის{ა}, არსებ(ა) დაუსაბამოს{ა} ღმრთისა, მამისა, ძისა, სულისა წმინდისათა; მეოხებითა ყ(ოვლა)დ წმიდისა, ყოვლად უხრწ[ნელისა], ყ(ოვლა)დ ბიწ-შეუხებელისათა დედოფლისა ჩვენისა [ღმრ]თისმშობელისა და მარადის ქალწულისა მ ა რ ი [ ა მ ი ს ა ] თ ა ; პატიოსნისა და ცხოველსმყოფელისა ჯვარისათა; ოხითა შე[წევნ]ითა, წმიდისა წინასწარმეტყველისა, წინამორბედისა და ნ ა თ ლ ი ს მ ც ე მ ე ( ლ ი ) ს ა ი ო ვ ა ნ ე ს ი - თ ა , და თანამეტომისა მისისა და სეხნის მობაძავისა ი ( ო ა ნ ) ე ღ ( მ რ ) თ ი ს მ ე ტ ყ ვ ე ლ ი ს ა თ ა ; მინდობითა და შუამდგომლობითა წმინდათა თავთა მოციქულთა, პ ე ტ რ ე ს ი თ ა დ ა პ ა ვ ლ ე ს ი თ ა , და ყოველთავე ათორმეტთა მოციქულთა; თანამოქმედებითა მდგომარეობითა 5 10 96 წმინდისა და ზეშთა არსისა, ცათა მობაძავისა* კათოლიკე ეკლესიისა და მას ზედა შინა მღრთივ-აღმართებულის ს ვ ე ტ ი ს ა ც ხ ო ვ ე ლ ი ს ა , კვართისა საუფლოსა და მირონისა ღ(მერ)თ-მყოფელისათა. ამათ ყოველთა წმინდათა თავსმდებობითა, მინდობითა და შუა მდგომლობითა, ეს უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი წიგნი და სიგელი გიბოძეთ ჩვენ, ქრისტეს ღ(მრ)თისა მიერ კურთხეულმა, ყოვლისა აღმოსავლისა და ჩრდილოსა დიდმან მამათმთავარმან, კა(თალიკო)ზმა პატრონმა ზ ე ბ ე დ ე , შეგიწყალეთ და გიბოძეთ კითხვითა და ნებადართულობითა ღთივ-|გვირგვინოსნის მეფეთ-მეფისა ლუარსაბისათა. მოგეცათ და გიბოძეთ დიდისა და ცათა მობაძავისა კათოლიკე ეკლესიისა ჯვარისმტვირთველისა ე ლ ი ო ზ ი ს ძ ე თ ა - გ ე დ ე ო ნ ი ს შ ვ ი ლ თ ა: დ ა ვ ი თ ს , რ ო ს ე ბ ს , ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს , ძმათ(ა) და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე. და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ე რ ე დ ვ ს გ ი ლ ა შ ვ ი ლ ი გ ი ო რ გ ი , დ ა თ უ ა მისის მამულითა, ყოვლითურთ უნაკლოდ: მთითა, ბარითა, ველითა, ვენახითა, წყლითა, წისქვილითა, სახლითა, კარითა, ქვევრით, მარნითა ყოვლითურთ უნაკლულოდ; კიდევე მოგიბოძეთ სათივარი მისის მთითა, ბარითა, ველითა, ვენახითა, წყლითა, წისქვილითა, შესათიბითა, ყოვლითურთ უნაკლულოდ. ს ა ლ ა რ ა შ ვ ი ლ ი დ ა თ უ ა , პ ა პ უ ა , ლ ო მ ა უ რ ი დ ა - თ უ ა , კიდევ ლ ო მ ა უ რ ი ბ ე რ უ ა , ჯ ე რ კ ვ ა ლ ი შ ვ ი ლ ი ვ ე ფ ხ ი დ ა მ ა ხ ა რ ე ბ ლ ი ს ძ ე მ ა ღ რ ი ბ ა მისითა მამულითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმა საყდრისა და ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა, შენ, ჯვარისმტირთველსა დ ა ვ ი თ ს დ ა რ ო ს ე ბ ს , ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს . თუ ვისმე სიგე(ლი) ჰქონდეს, სიგლითა ამით გაგვიცუდებია. მტკიცე ესე ოდენ არი. არა შეგეცვალოს და არა მოგეშალოს ჩვენგან და არა შემდგომად ჩვენსა {ს}ხვათა კათალიკოზთაგან. ამ{ი}ს [დამა]მ(ტ)კ(ი)ცებელი ღ(მერ)თ(მა) ნ აკურთხოს, ღ(მერ)თმან და წმინდამან ღ(მრ)თისმშობელმან და კათოლიკე საყდარმან. ვინც ჩვე[ნი] [დამტკიც]ებული სიგელი შეგ{ი}ცვალოს, იცვალების სჯულისაგან ქრისტიან{ე}თ{ა}სა, [შე-მცა-]ედების კეთრი გ ე ზ ი ს ა , შიშთვილი ი უ დ ა ს ი , დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , ძრწოლა კ { ა } ე ნ ი ს ი , მეხტეხილობა დ ი ო ს კ ო რ ე ს ი , იშალოს წმიდათამცა მამათა კანო(ნ)სა ქვეშე არის. დაიწერა სიგელი და ბრძანება ესე სჟჱ, ხელითა ო რ ბ ე { ლ } ი შ ვ ი [ ლ ი ] ს ქრისტეფორ{ე}სით{ა}. მინაწერი: ასლთან თანასწორ არს, სოვეტნიკი თ(ავად)ი თარხანოვ ი. რუსული სარეგისტრაციო ჩანაწერი: ასლი, სიგელი მივიღეთ ე რ(ა) სტიმც ა, სოუტნიკი გედეონის ი. კომენტარი: ელიოზისძე-გედევანიშვილები – ელიოზისძეთა განაყოფი საგვარეულო,

• 18ველითა] ეკლითა ნსხ. 21 მახარებლის] მახაჯარაბლის ნსხ. 34 ორბეგიშვილის ნსხ.

5 10 15 20 25 30 35 97 ზოგჯერ იხსენიებიან ორმაგი გვარსახელით. ისინი ეკუთვნოდნენ მცხეთიშვილთა წრეს და მემკვიდრეობით ფლობდნენ მაღალ თანამდებობებს კათალიკოსის კარზე (იხ. აქვე, საბუთი Sd-527).

32

1610 წ. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ლუარსაბ მაყაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-530; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 20,7X14,7 სმ.; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთი დაკრულია სარესტავრაციო ფურცელზე. გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1824 წლის 16 ოქტომბერს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟჱ (298), 1610 წელი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ბერძენიშვილი 1940: N509, გვ.363. ქ. ჩუენ მეფეთ-მეფემან, ჴელმწიფემან პატრონმან თ ე ი მ | 2 უ რ ა ზ და ძეთა ჩუენთა საყუარელთა, პატრონმან ლ | 3 ე ვ ა ნ და პატრონმან ა ლ ე - ქ ს ა ნ დ რ ე , ესე წყალობისა წიგნი |4

და სიგელი გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა

ერთგულსა და ერთგ|5 ულად ნამსახურსა ყმას მ ა ყ ა შ ვ ი ლ ს ლ უ ა რ ს - ა ბ ს , შვილთა და |6

მომავალთა სახლისა თქუენისათა ყოველთავე. მას ჟამსა

ოდ|7 ესცა ჴელმწიფეს მ[ა]მას ჩუენს თ ი ა ნ ე ლ ი ზ ა მ თ ა რ ა უ ლ ი ლ ო მ - იტა | 8

დ ა გ ი ო რ გ ი თქუენთუის ებოძათ და წყალობა ექნათ და ახლად

| 9

ჩუენც თქუენთუისვე სიგლითა ამით დაგუიმტკიცებია |10 და გუიბოძებია

თ ი ა ნ ე ლ ი ზ ა მ თ ა რ ა უ ლ ი ლ ო მ ი ტ ა დ ა გ ი ო რ გ ი და |11 მათნი შვილნი ყოვლის კაცისაგან ჴელშეუალად და მოუ|12სარჩლელად. და არა მოგეშალოს არა ჩუენგან და არცა სხუა|13თა მეფეთა და მეპატრონეთაგან. აწე, [გ]ქონდესთ და გიბედნიერ|14ოს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერთგულსა სამსახურსა შიგან. დაიწერა|15 წიგნი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟჱ. ხელრთვა: თეიმურაზ მინაწერები: verso-ზე გვიანდელი სხვადასხვა ხელით: 1. ფურცლის დასაწყისში ჩანს გრაფემების ქვედა ნაწილი, ტექსტი არ ირჩევა 2. ქ. მეფე ალექსანდრე 3. ჩაიწერა იზ, 59 კნიღაში, 115 ნომერი. 4. ქ. ზამთარაულების წყალობის წიგნი. 5. #48, წყალობა თეიმურაზისა (თავშექცევით) 98 კომენტარი: 1. ლევანი და ალექსანდრე თეიმურაზის შვილები არიან, რომლებიც შეეძინა ანა გურიელის ასულისაგან (ქორწინების წელია 1607 წ.) 2. ლუარსაბ მაყაშვილი ხშირად ჩნდება თეიმურაზის ადრინდელ საბუთებში. ამჯერად თეიმურაზი მას უახლებს იმ ყმების წყალობას, რომლებიც ლუარსაბისათვის ჯერ კიდევ მის მამას, კახეთის მეფე დავითს უბოძებია.

33

[1610-იანი წლები]. წყალობის წიგნი მეფე თეიმურაზისა მეჯინიბეთუხუცეს ლუარსაბისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-513; მოყვითალო ქაღალდი; 10,0X14,7 სმ.; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამი წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: გახეულია გადაკეცვის შედეგად. თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. იგი თარიღდება თეიმურაზ მეფის მიერ ლუარსაბ მაყაშვილისათვის ბოძებული თარიღიანი საბუთების მიხედვით. [ქ.] ჩუენ მაგიერად მეჯინიბეთუხუცეს ლ უ ა რ ს ა ბ ს ასრე |2

მოახსენეთ:

მერმე თ ო ღ ა ს, რაც ი ო ს ა ფ ა თ ი ს სამოურავ|3 ო იყო, ისი და უზუქანთის მოურავობა შენ|4 თუის გუიბოძებია. მოუდეგ ძალსა და უსამართლო|5 ს ნურავის აქნევინებ და ჩ უენი სამსახური რიგიანდ |6

აქნევინეთ, ზენარ უსამართლოს საქმეში ნურცა რასში შენ გ|7

აერევი. ხელრთვა: თ{ე ი}მ უ რ{ა}ზ მინაწერები: verso-ზე: #10. წიგნი მეფე თეიმურაზის ა. კომენტარები: 1. ლუარსაბ მეჯინიბეთუხუცესი იგივე ლუარსაბ მაყაშვილია, რომელიც ამავე საბუთით დამატებით უზუქანთის მოურავობასაც იღებს. ეს თანამდებობა მიუღია 1610 წლის შემდგომ. 2. მოურავი - კომენტარისათვის იხ. აქვე, საბუთი Hd-13052. 99

34

1611 წ. 3 აპრილი. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ლარაძე მათარსისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-10/120. საბუთი შეუტანიათ რუსული მმართველობის კანცელარიაში 1817 წლის 12 აპრილს. რეგისტრაციაში გატარებულია 1820 წლის 23 იანვარს ნომრით #119. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟთ (299) აპრილის გ, რაც გვაძლევს 1611 წლის 3 აპრილს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან, მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , და დედამან ჩვენმან, დედოფალთ-დედოფალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერდგულთა ყმათა, ლ ა რ ა ძ ე ს მ ა თ ა რ ს ი ს , შვილთა: შ ე რ მ ა ზ ა ნ ს , ბ ი ძ ი ნ ა ს ა დ ა ზ ე ნ ბ ა დ ს , მას ჟამსა, ოდეს მოგუდეგით კარსა და მამულისა წყალობას დაგუაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ა - ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ო შ ი წ ი ნ ვ ე ნ ა ხ ი , რისაც მქონებელი ბატონისშვილი ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე მქონებელი ყოფილიყოს, მისითა სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა: მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილი{თა}, ველითა, ვენახითა, შესავლითა და გამოსავლითა, სამკვიდროდ და სამამულედ თქვენთვის და თქვენთ შვილთათვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვაზირნო, მდივანო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ნუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამ ჩვენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცარას თქვენ შეუშლით და შე{ე}ცილებით, თუ{ი}ნიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს სჟთ, აპრილის გ, ჴელითა კარისა ჩვენის მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . ბეჭდების ადგილი: ლუარსა ბ, თამარ მინაწერები პირზე: ასლიდამ არის ჩაწერილი. სოვეტნიკი თ(ავად)ი დიმ - იტრ ი თარხანოვ ი. სოვეტნიკი თა(ვადი) თეიმურა ზ ბაგრატიონ ი. ამისი ასლი დოკუმენტი მივიღე. კეთილშობილი იოსე ბ ლარაძ ე. კომენტარი: ბატონიშვილი ალექსანდრე უნდა იყოს მეფე ლუარსაბ I-ის ძე, შემონაზვნებული არსენის სახელით. საბუთის გაცემის დროისთვის იგი 5 10 15 20 100 უკვე აღკვეცილი ყოფილა, რადგან უმემკვიდრეოდ დარჩენილი ჩანს და საბარათიანოში არსებულ მის კუთვნილ მამულებს მეფე წყალობად აძლევს მათარსი ლარაძეს.

35

1611 წ. ყმა-მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ზაალ ხოსიაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-61; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 28X18,6 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ერთწერტილი ან ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: საბუთი ზოგიერთ ადგილზე ამოხეულია და შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟთ (299), რაც გვაძლევს 1611 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ქუმსი რევიშვილი. [ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა], ჩუენ, ღ(მრ)თივგუირ[გუინოსანმან მეფეთ] |2

მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ და დედამან

[ჩუენმან, დედოფა]|3 ლთ-დედოფალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე წყა[ლობისა წიგნი და ნ]|4 იშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა [და] |5

თავდადებით ნამსახურსა ყმასა ხ ო ს { ი } ა შ უ ი ლ ს ა ზ ა { ა } ლ ს ,

შუილსა|6

და მამავალსა სახლისა შენისათა, ყოველთავე, მას ჟამსა, |7
ოდეს

მოგუიდეგით კარსა და მამულის წყალობას გუია|8 ჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და შეგიწყალე[თ] |9 და გიბოძეთ შენივ მკვიდრი მამული ჴ ვ ე დ უ რ ე თ ს – დ ვ ა ლ ი |10შ უ ი ლ ი ნ ა დ ი რ ა ი და მისი ძმა პ ა { ა } ტ ა ი მათის სამართლია|11ნის მამულითა, რისაც მქონებელი ყოფილიყოს: წყლითა, |12 წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, ნასყიდითა, უსყიდითა, [შენი]|13თა და ოჴრითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა [ე]|14რდგულად სამსახურშია. აწე, გ(ი)ბ(რძანე)ბთ კარისა ჩუენისა ვექილ|15-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-უინ იყ|16ვნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, თქუენც ასრე|17 გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანა|18ში ეწეროს. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟთ| 19, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობარისა რ ე ვ ი შ უ ი ლ ი |20ს ქუმსისათა. ხელრთვები ხვეულად: ლუარსა ბ, თამა რ, ბაგრა ტ, სვიმონ დიდი და პატარა ზომის ორი სპარსული ბეჭედი. გვიანდელი მინაწერი: ქ. ხვედურეთის კომბლეული წყალობის წიგნი და ველებისა. 101

36

1611 წ. შეწირულების წიგნი დედოფალ თამარისა ბოლნისის ტაძრისადმი პ ი რ ი: სეა, 1449-2639; თავში აქვს ფანქრით მიწერილი დედნის მონაცემები: ბოლნისის სიგელი #17. დაწერილი ლამაზი ხელით ქაღალდზე, ზომით: 42,5X15 სმ. მიცემულია 1611 წ. თამარ დედოფლის მიერ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟთ (299), რაც გვაძლევს 1611 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: კარის მწიგნობარი მარგუელისშვილი ლაზარე. გ ა მ ო ც ე მ ა: კაკაბაძე, 1913: IV, გვ. 6-8. რომელი იყო პირველითგან, არს და იყოს, რომლისა მიერ შეიქმნნეს ყოველნი საუკუნენი და არსნი, ხილულნი და უხილავნი, და უპყრიან ყოველნივე ბრჭალითა მკლავსა მის ძლიერებისათა. ამან გარეშეუწერელმან შეგ[უ]მზადა ცად სულიერად და ტაძრად წმიდად, სავანედ თავისა თუისისა, და გიხაროდენთა მიერ ზეგარდამოთა დაემკუიდრა შენ შორის. და იშვა შენგან სულისა მიერ წმიდისა ძე ღ(მრ)თისა ერთი სამებისაგანი ჴორცთა შესხმით, ღ(მერ) თი სწორი მამისა, ბუნებით ერთარსებისა, ერთუფლებისა, ერთზრახუისა და ერთმოქმედებისა, რომელი არაოდეს დააკლდა ცათა შინა ყოფასა და განკაცნა, და წესი ყოველი ღ(მრ)თისა და კაცობრივი მრჩობლი აღასრულა, და უკანასკნელ ჴსნისათუის ჩუენისა ჯუარს ეცვა, დაეფლა და აღდგა მესამესა დღესა მოსწავებისაებრ წმიდათა წ(ინას)წ(არმეტ)ყუელთასა. ხოლო აქა დაგუიტევნა შემდგომად ამაღლებისა ზეცად და დაჯდომისა მარჯუენით მამისა, ჯუარი ცხოველსმყოფელი, ქადაგნი წმიდანი მოციქულნი, მღდელთმოძღუარნი, მოწამენი, ქალწულნი, მესუეტენი, მეუდაბნოენი და მამანი ღირსნი, რომელთა მიერ ვისწავეთ ჩუენ წარმართთა თაყუანისცემა ღ(მრ)თისა. ეჰა, ა დ ა მ დაცემულისა აღმართებაო და ე ვ ა ს მწუხარებისა სიხარულად შეცვალებაო, ტომობით ასულო ა დ ა მ ი ს ო და მადლითა დედაო ღ(მრ) თისაო, ესე მტკიცე და ქცევა-გამოცულილებასა შიგან ჟამთასა უქცეველი და უცვალებელი წიგნი და სიგელი გკადრეთ და მოგახსენეთ ბ ო ლ ნ ი ს ს თქუენ, წმიდათა უწმიდესსა წმიდასა დედოფალსა ს ი ო ნ თ ა ღ(მრ)თისმშობელსა, ებისკოპოზობასა ბოლნელისსა, პატრონისა ს ა ბ ა ს ს ა . ჩუენ, მსასოებელმან თქუენგან და მინდობილმან ცვა-ფარვათა თქუენთაგან, ძისა შენისა და ღ(მრ)თისა ჩუენისა მიერ გუირგუინოსანმან, და შენ მიერ დედოფალთა-დედოფალმან, პატრონმან თ ა მ ა რ , ვიგულეთ და შემოგწირეთ ბ ო ლ ნ ი ს ს კუამლი კაცი ერთი – ვ ა რ თ ა ნ ა და მისნი შვილნი – ბ ო ლ ნ ი ს ს , რისაც მამულისა მქონებელი იყოს: სასახლითა, ვენაჴითა, წყლითა, მიწითა და ყოვლის მისის შესავალ-გასავლითა, ცოდვათა ჩუენთა შესანდობრად და ძისა ჩუენისა, პატრონისა მეფის ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს სადღეგრძელოდ და მეფობისა მათისა წარსამართებლად, ასრე ჴელმოხსნით, რომე არა ეთხოებოდეს საჩუენო მუშაობა და გამოსაღები: არა ღალა და კულუხი, არა ჴარი, არა გუთანი, არა ბაშმალი და არასთანა არა, ერთის თქუენის სამსახურისაგან კიდე, ამა წესითა, რომე წელიწადსა შიგან ერთსა 5 10 15 20 25 30 102 დღესა დღესასწაულსა ზეცად მიცვალებისა შენისასა, მ ა რ ი ა მ ო ბ ი ს ა , ეპისკოპოსი თქუენი, ბატონი ბოლნელი, სამუდამოდ, ვინ გინდა-ვინ იყოს და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეს, ჩუენისა სულისათუის ჟამსა სწირევდეს. და მისთანა ერთსა მღდელსა და ერთსა მთავარდიაკონსა აწირვინებდეს და კარისა მისისა კრებულსა დასხემდეს. და თუ ვინმე გლახაკი და დავრდომილი შემოესწრას, მათ მოუწოდდეს და ჩუენთუის აღაპსა გარდაიჴდიდეს. და არას წლის მარიამობასა, ამა სასულიეროსა აღაპსა არა დაგუაკლებდენ. ჰე, წ(მი)დაო დედოფალო, ღ(მრ)თისმშობელო, ქრისტიანეთა სიქადულო, დაცემულთა აღმმართებელო, სარწმუნოებით მდგომარეთა განმამტკიცებელო, სასოებით შენდა მოლტოლვილთა მსწრაფლ მეოხო, რომელმან დაჴსენ შეცოდება იგი პირველი და გზა გუექმენ აღმყუანებელი ზეცად, და დამაგენ ჩუენ ურჩნი და განდგომილნი ღ(მრ)თ(ი)სა, შეიწირე მცირე ესე შესაწირავი. და გარნა სასოებით შეწირული და მცირისა წილ შესაწირავისა ამის მოგუატეუ მოწყალება მრავალ მოწყალისა ძისა შენისა. და მოგუანიჭე უხუად მეოხება შენი და აღმრაცხე მარჯუენით ცხოვართა მათ პირმეტყუელთა თანა, დღესა მას დიდებით მოსლვისა მისისასა, განსჯად ცხოველთა და მკუდართა, ოდეს იგი მიაგებდეს კაცად-კაცადსა საქმეთა მათთაებრ, რამეთუ მისი არს დიდება და სიმტკიცე თანა მამისა და სულისა წ(მი)დისა, აწ და მარადის და უკ(უნით)ი უკუ(ნისამდე), ა(მი)ნ.* აწე, ვინცა და რამანცა ძემან კაცისამან ჴელყოს მოშლად და ქცევად ამისად და გამოწირვად, და გამოგწიროს და [ა]ნუ ესე ჩუენი წირვა და აღაპი მოგუიშალოს დიდმან ანუ მცირემან მეპატრონემან, ანუ რისაცა ჴელისუფალმან, გინა სამღდელოთა და საეკლესიოთა დასთაგანმან ვინმე, და ესე ასრე არა გაათავოს ვითა ჩუენ, სასოებით შემოგუიწირავს და განგუიწესებიეს სასულიერო წირვა და აღაპი, რისხავსმცა დაუსაბამო და დაუსრულებელი ღ(მერ)თი, მამა, ძე და სული წ(მი)და და ყოველნი წმიდანი ღ(მრ)თისანი ზეცისანი და ქუეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორცონი, და შენ, წმიდა დედოფალი ღ(მრ)თისა მშობელი. და ნურათამცა სინანულითა ნუ იქნების ჴსნა სულისა მისისა. და ჩუენთამცა ცოდვათათუის იგი განიკითხუის დღესა მას დიდსა განკითხუისასა. დამამტკიცებელნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხნეს და წ(მი)დამან ღ(მრ)თის მშობელმან. დაიწერა მტკიცე სიგელი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა, სჟთ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა მ ა რ გ უ ე ლ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ა ლ ა ზ ა რ ე ს ი თ ა . ხელრთვები ხვეულად: თამა რ, ლუარსაბ უზის ორი ბეჭედი სპარსული წარწერით. თანადროული მინაწერი: დაგუიდებია შეკუეთით მეაღაპის ვართანასათუის ცხუარი ორი, ხუთის კოდის ნამცხუარი პური, ღუინო, კოკა შუიდი, თევზი, ლიტრა ორი სანთელი, ნახევარჩარექი, საკმელი ერთი ქსანი. ბოლნელის საწირავად ფლური ერთი, მღდელისათუის შაური ორი, მთავარდიაკონსა შაური ერთი,

• უკ(უნით)ი უკუ(ნისამდე), ა(მი)ნ - ჩაწერილია ნუსხურად.

5 10 15 20 25 30 35 103 ამას მარიამობას დღესა ბოლნისს ა ღ(მრ)თისმშობლის ტაძარს მიიღებდეს, ბოლნელს ერთის მღდელითა და ერთის მთავარდიაკუნით ჟამს აწირვინებდეს და სულისა ჩუენისათუის აღაპსა გარდაიჴდიდეს. სხუა არა სატარუღო, არა სამელიქო, არა სახოჯაო, არა საჯინიბო და საბაზიერო არა ეთხოვებოდეს-რა და არა საჩუენო, ვითა ზემო წიგნშიგა სწერია, სამს დღეს ჴუნასა, სამს მკასა, სამს ლეწვასა და სამს ბარვასა, ბოლნელისათუის იმუშავებდეს. ხელრთვა ხვეულად: თამარ კომენტარი: საბუთის ავტორი დედოფალი თამარი არის გიორგი X-ის თანამეცხედრე, ქართლის დედოფალი. იხ. გვ. 354

37

1611 წ. წყალობის წიგნი დედოფალ თამარისა გულჩარაბაჯისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-8760; მუქი ყავისფერი ქაღალდის გრაგნილი, ზომა: 44,7X20,2 სმ. შავი ფერის მელანი, მხედრული, განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: კიდეები დაზიანებული, შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტი არის სრულყოფილად შემორჩენილი. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სჟთ (299), რაც უდრის 1611 წელს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობისა წიგნი და სიგ|2 ელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ კითხუითა, ბრძანებითა და|3

ნებადართუითა ძისა

ჩუენისა, მეფეთ-მეფისა, პატრონისა ლ უ ა რ |4 ს ა ბ ი ს ი თ ა , ჩუენ, დედოფალთა-დედოფალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე|5

უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი წყალობისა წიგნი და სიგელი შ|6

ეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებ|7 ით ნამსახურსა გ უ ლ ჩ ა რ ა ბ ა ჯ ი ს და შვილიშვილთა შენთა:|8

შაველის, ბეჟანს, ვახტანგს, ქაიხ -

ო ს რ ო ს , ქ ი შ ვ ა რ ს და მამავალთა|9

სახლისა თქუენისათა, ყოველთავე.

ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე|10 მ ე ჯ უ რ ი ს ჴ ე ვ ს ბატონის ჩუენის დედამთილისაგან წყალობად გ|11ლეხები და მამულები გქონდა. და ჩუენცა შეგიწყალეთ და გიბოძ|12ეთ მ ე ჯ უ რ ი ს ჴ ე ვ ს ფ ი ც ხ ე ლ ა უ რ ი ს ლ ო - მ ი ს ა დ ა ზ ა ქ ა რ ი ა ს ნაქონი|13 სასახლე, ზვარი და ჭურ-მარანი და გლეხები ს ა ლ უ ქ ა შ ვ ი ლ ი კ ო კ |14ო ლ ა , ჴ ე ვ ი ს ჯ უ რ ე ლ ი მ ა თ ი ა დ ა მახუტა, კოსტანური დავითა, ას|15ა ნ ა შ ვ ი ლ ი ჟ ა მ ი ტ ა . ესები მათის ყოვლის სამართლიანის სამძღურით|16ა, მამულითა, ნასყიდითა და უსყიდითა, ს{ა}ძებრითა და უძებრითა, ყოვლით|17ურთ მკუიდრად და სამამულედ თქუენთვის გუიბოძებია. და დაგ{ი}დევით აღაპი|18 მეფის, პატრონის 104 გ ი ო რ გ ი ს სულის საოხად და მეფის, პატრონის ლ |19უ ა რ ს ა ბ ი ს სადღეგრძელოდ, გიორგობის თვეს კდ, გარდაიჴდიდეთ|20 კარგაღებულსა აღაპსა და დახარჯევდეთ ექუსის კოდის პურის ნამ|21ცხუარსა, ექუს კოკას ღვინოსა, ორს ზურგიელსა და მის სამარხოსა, ე|22რთს ჩარექს სანთელსა, ერთს ქსანს საკმეველსა და ორს მღდელ|23სა და ერთს მთავარდიაკონს ჟამს აწირვინებდით და საწირავს მის|24ცემდით. და ამ აღაპს იქავე, მ ე ჯ უ რ ი ს ჴ ე ვ ს , ყოვლად წმიდის წინ გა|25რდაიჴდიდით და, რაც მორჩებოდეს, ვინგინდა-ვინ წინამძღვარი იდგ|26ეს, იმას მიაბარებდით და ეს აღაპი არაოდეს არ მოიშალოს.|27 აწე, ვინცა და რამანც ა დ ა მ ი ს მონათესავემან კაცმან, დიდმან და ანუ|28 მცირემან, ანუ მეფემან, ანუ დედოფალმან, ანუ თავადმან, ანუ აზნაურ|29შვილმან ჴელყოს შლად და არა გათავებად, ამისად მასმცა რისხავს პირ|30ველ დაუსაბამო და დაუსრულებელი ღ(მერ)თი და ყოველნი მისნი წმიდანი, ზეც|31ისანი და ქვეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორცონი. და ნურათამცა სინანუ|32ლითა ნუ იქნების ჴსნა სულისა მისისა. ხოლო გამთავენი და დამამტკიცებ|33ელნი ამისი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხოს. დაიწერა სიგელი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა სჟთ. ხელრთვა: თამარ კომენტარი: საბუთის ადრესატი გულჩარაბაჯი უცნობი პირია. დოკუმენტში არც მისი გვარი იხსენიება. შესაძლებელია, იგი დავუკავშიროთ ამ პერიოდში მოღვაწე ქართველ დიპლომატ ქალ გულჩარას, რომელიც ბაგრატიონთა ოჯახის წევრი ან მათთან დაახლოებული პირი იყო. ისკანდერ მუნშის თანახმად, ქართველი ქალი გოლჩეჰრე იგივე გულჩარა, სპარსეთში შაჰის კარზე მიღებული პირი იყო. იგი ტყვეობიდან თავდახსნილ სიმონ I-ს გააყოლეს ქართლში. ოსმალთა მიერ სიმონის შეპყრობის შემდეგ, იგი უკვე სტამბოლში მიავლინეს (1600-1603 წწ.) მეფის საპატრონოდ, სადაც თავისი ჭკუითა და გამოცდილებით დიდ წარმატებებს მიაღწია. დაუახლოვდა სულთნის დედას და მისი დავალებით სპარსეთ-ოსმალეთს შორის დიპლომატიურ მისიას ასრულებდა (ისქანდერ მუნში, 1979: გვ. 66-67). გულჩარას ვინაობის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობაა გამოთქმული ქართულ ისტორიოგრაფიაში. ვ. გაბაშვილი მას სიმონის ახლობელ მანდილოსნად მიიჩნევს, ბ. გიორგაძე ანტონიო გოვეას ცნობაზე დაყრდნობით, სიმონის ხარჭად, ხოლო მ. სვანიძე თვლის, რომ იგი იყო გიორგი X-ის ქალიშვილი, რომელიც უფლისწულ დავითთან ერთად გაგზავნეს სტამბულში მეფე სიმონის გამოსახსნელად (სვანიძე, 1990: გვ. 264). თუმცა თუკი გავითვალისწინებთ, რომ 1578 წ. სიმონის სპარსეთიდან წამოსვლისას ის უკვე შაჰის კარზე ნამსახურები იყო, შეუძლებელია გიორგი X-ის ქალიშვილად მივიჩნიოთ. სიმონ მეფის გათავისუფლების სანაცვლოდ, გულჩარა რამდენჯერმე იმყოფებოდა შაჰ აბასთან სპარსეთსა და ოსმალეთს შორის ზავის დადების მიზნით. მან ვერ მოახერხა სიმონის ტყვეობიდან დახსნა. მეფე 1611 წ. გარდაიცვალა იედი ყულეს ციხეში. საფიქრებელია, რომ მეფის ცხედრის ჩამოსვენების ნება მისი შუამდგომლობით 105 დართო ქართველებს ოსმალეთის მთავრობამ. 1612 წ. სექტემბერში გულჩარა სტამბოლში იყო და მონაწილეობდა სპარსეთ-ოსმალეთის ზავის დადებაში. რამდენად შესაძლებელია აღნიშნული გულჩარა იყოს ჩვენი საბუთის ადრესატი? სახელი მეტად იშვიათია და ამ პერიოდში მოღვაწე სხვა გულჩარა ჩვენთვის ცნობილი არ არის. ბაჯის თურქულად რამდენიმე მნიშვნელობა აქვს. ჩვენი ყურადღება ორმა მიიპყრო. ბაჯი ნიშნავს "უფროს დას", და "ძიძას, გამზრდელს" (ჩლაიძე (რედ.), 2001: გვ. 102). სწორედ, ამ უკანასკნელმა განმარტებამ მიიპყრო ჩვენი ყურადღება. ვინაიდან, გულჩარა დავით ბატონიშვილსა თუ სიმონზე მზურნველობისთვის გაგზავნეს სტამბულში, სავსებით შესაძლებელია ოსმალეთში ყოფნის დროს შეარქვეს და მისი სახელის დამატებად იქცა. ისქანდერ მუნში დაბეჯითებით მიუთითებს, რომ გულჩარა ოსმალეთში გაგზავნეს ქართლის სამეფო დინასტიის მანდილოსნებმა, რომელშიც სიმონის მეუღლე და დედოფალ თამარის დედამთილი – ნესტანდარეჯანი მოიაზრება. საბუთშიც გარკვევით ჩანს, რომ მეჯვრისხევში მოსახლე ყმა-გლეხები გულჩარასთვის თამარის დედამთილს უბოძებია, ხოლო თამარი ამ წყალობას უახლებს. ფაქტია, მათ ახლო ურთიერთობა აქვთ ერთმანეთთან. გულჩარა, საბუთის მიხედვით, უკვე ასაკშია, რადგან წყალობა მას და მის შვილიშვილებს ებოძათ. საფიქრებელია, რომ გულჩარას შვილი თუ შვილები ცოცხლები აღარ არიან. დედოფალი ნესტან-დარეჯანი მას მამულებს მისცემდა სადედოფლო მიწებიდან და ამასვე უახლებს თამარიც. 1612 წლის სექტემბერში გულჩარა სტამბოლში ჩავიდა სპარსეთის ელჩ ყადი-ხანისთან ერთად (სვანიძე, 1990: გვ. 273). მაშასადამე, ისინი სპარსეთიდან მიემგზავრებოდნენ სტამბოლს და სავსებით დასაშვებია, რომ გზად საქართველოში გაიარეს. სწორედ ამ დროს შეიძლებოდა მომხდარიყო ამ მამულების განახლება. საბუთში გულჩარას გვარის გარეშე მოხსენიება, შესაძლოა, გამოწვეული იყო მისი სამეფო ოჯახის წევრობით. თავისთავად ის ფაქტი, რომ გულჩარა ვალდებული იყო მისთვის ნაწყალობელი ყმა-გლეხებით აღაპი გადაეხადა ქართლის მეფეებისთვის, ხაზს უსვამს მის სიახლოვეს სამეფო ოჯახთან. დოკუმენტის გაცემისას მეფე სიმონ I ცოცხალი უნდა იყოს, ან მისი გარდაცვალების შესახებ ჯერ არ მოსულა ცნობა ქართლში, ვინაიდან აღაპი, მხოლოდ გიორგი მეფის სულის საოხად და ლუარსაბ II-ის სადღეგრძელოდ არის განწესებული. 106

38

1612 წ. 20 ოქტომბერი. მღვიმის მონასტრის წინამძღვრობისა და სოფლის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ფარემუზისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-5297; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 30,5X21,5 სმ; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/24. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტ (300), ღუინობისთვის ოცი, რაც გვაძლევს 1612 წლის 20 ოქტომბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გუირგუინოსანმან მეფე|2 თ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ და დედამან ჩუენმან დედო|3 ფალთ-დედოფალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე წყალობის წიგნ|4 ი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა|5

ყმასა,

ფ ა რ ე მ უ ზ ს და თქუენთა შვილთა და მამავალთა სახლისა თქუენი|6 სათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და ღ უ ი მ ი ს საყდარსა და საწინამძღუროსა დაგუეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქ|7 უენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ საყდარი ღ უ ი მ ე მისის საწინამძღროთა, მისის შესავლითა და გასავლითა და სამართლიანის სამ|8 ძღურითა და საქმითა. რარიგადაც ღ უ ი მ ი ს მონასტერი სხუათ თქუენ|9 თ ნათესავთ ჰქონებოდეს, იმავე რიგითა და წესითა თქუენთუის|10 და თქუენთ შვილთათუის გუიბოძებია. და სოფელი ზ ე მ ო ს ო ბ ი ს |11ი მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავ|12-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, მისის სამართლი|13ანის სამძღურითა და საქმითა, რისაც მამულის მქონებელი ზ ე მ ო |14 ს ო ბ ი ს ი ყოფილა, ყოვლითურ{თ} თქუენთუის გუიბოძებია. [გ]ქონდეს და|15 გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. | 16 აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივანნო და|17 სხუანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყუნეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებო|18დეთ, მერმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნ||19აწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცა-რას თქუენ შეუშლით|20 და შეეცილებით, თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისა|21გან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტ, თუესა ღუინო|22ბისასა ოცსა, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა, თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი |23ლ ი ს ნასრისითა. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ 107 გვიანდელი მინაწერები: 1. ლუარსაბ მეფის მოცემული ღვიმისა სასაფლაოსი და ზემ ო სობისისა წყალობა; 2. ქ. სიგელი მღვიმი ს სასაფლაოსი და ზემ ო სობისი ს, 1612 წ. კომენტარები: 1. ღუიმის საყდარი - შიომღვიმის მონასტერია, რომელიც საბუთებში მღვიმის მონასტრად იწოდება. იგი გიორგი V ბრწყინვალემ გადასცა ზევდგინიძე-ამილახვარებს და მათ საძვალედ ითვლებოდა XIX საუკუნემდე. 2. ფარემუზი - ამილახვართა საგვარეულოს წარმომადგენელი უნდა ყოფილიყო. XVII საუკუნეში ამილახვრისშვილებს შორის ფარემუზი გავრცელებული სახელია (სურგულაძე, 1991: გვ. 123,124). იხ. აქვე კომენტარი 1609 წლის საბუთთან – Ad-1208. 3. საწინამძღვრო შემწირველის საფლავზე დაფუძნებული სამლოცველოა, სადაც შემწირველის (საწინამძღვროს პატრონის) სულისთვის ტარდება სხვადასხვა სახის მსახურება (წირვა-ლოცვა, აღაპი). არქიტექტურულადაც საწინამძღვრო მთავარი ეკლესიის მინაშენს ან იშვიათად, დამოუკიდებელ შენობას წამოადგენს. მას საკუთარი შემოსავალი გააჩნია (მთავარი ეკლესიისგან დამოუკიდებლად) ყმა-მამულის სახით. საწინამძღვროს წინამორბედია სამწირველო (ლომინაძე, 2010: გვ. 44). მოცემულ შემთხვევაში ფარემუზი იღებს შიომღვიმის საყდარს და მის საწინამძღვროს სამართავად, ანუ მთავარი წინამძღვარი ხდება. მიუხედავად იმისა, რომ შიომღვიმეში საწინამძღვროს ჩამოყალიბების შემდეგ ერთმანეთს გაემიჯნა მთავარი ეკლესია და საწინამძღვრო და მათ შორის მხოლოდ ფორმალური კავშირი არსებობდა, საბუთიდან ირკვევა, რომ მთავარი წინამძღვრის მორჩილებაში იყო მღვიმის მონასტერში არსებული საწინამძღვროც. მას ერთი საგვარეულო ფლობს. ამ შემთხვევაშიც ფარემუზის ნათესავებს ჰქონიათ წინამძღვრობა და ფარემუზიც ამიტომ ითხოვს ამ სახელოს. ვინაიდან ბერებს პირდაპირი მემკვიდრე არ ჰყავდათ, ამიტომ ეს სახელო გადადიოდა არა მამიდან შვილზე, არამედ ნათესავზე (ლომინაძე, 2010: გვ. 32-33). ჩანს, ვისი კუთვნილებაც იყო მონასტერი, იმავე საგვარეულოდან ინიშნებოდა წინამძღვარიც. ასევე იყო სამწირველოს შემთხევვაშიც. კახა თორელი რკონში სამწირველოს გაჩენისას პირდაპირ მიუთითებს "თუ ვინ მათი გვარის კარგი იყოს, იგი მოიყვანებოდეს და თუ არა, თქუენ კრებული კარგსა მწირველსა დამისუმიდით" (შოშიაშვილი (რედ.) 1984: გვ.151). 4. თუმანიშვილი ნასრი - სამეფო კარის მდივან-მწიგნობარი. თუმანიშვილების საგვარეულო მდივნის სახელოს ფლობდა XV ს-ის შუა წლებიდან XVII საუკუნის ბოლომდე. ნასრ თუმანიშვილი მდივან-მწიგნობრად ჩანს 1606-1624 წწ. მეფეების: ლუარსაბ II-ის, ბაგრატ VII-ის და სვიმონ II-ის კარზე (ბაქრაძე, 1963: გვ. 163-178). 108

39

1612 წ. შეწირულების წიგნი თეიმურაზ მეფისა ალავერდის წმიდა გიორგისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-5017; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 221,4X29,2 სმ. შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ერთიწერტილი, ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: თავნაკლული, დალაქავებული, ალაგ-ალაგ ამოფლეთილი ტექსტის ფრაგმენტებიანად; დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტის დასაწყისის შემორჩენილი სამი სტრიქონი შესრულებულია ოქროსფერი მელნით. ასევე ოქროსფერი მელნითაა დაწერილი წმინდა სახელები: ღმერთი, ქრისტე, ღმრთისმშობელი მარიამი, აგრეთვე მეფისა და დედოფლის სახელები. პ ი რ ი: 1449-946 (შემოკლებული რუსული თარგმანი). თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტ (300), მაისის ათი, რაც გვაძლევს 1612 წლის 10 მაისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მთავარეპისკოპოსი ავალისშვილი იოანე. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: ჟორდანია 1897: გვ. 439; კაკაბაძე I, 1925: გვ. 148-150. ...[ბიწ]-შეუხებელისა, თუით-მოძრავისა, თუით-[ძალისა, ყოველგან მყო]|2 ფისა, თუით-ნათლის[ა] და ნათლისა მომცემელისა და ღ(მერ) თ-მყოფელისა, ღ(მრ)თისა სულისა |3

წ(მი)დისათა. შეწევნითა და მეოხებით[ა]

ყ(ოვლა)დ წ(მი)დისა და უხრწნელისა, და უფროსად კურთხეულისა |4

დედოფლისა ჩუენისა ღ(მრ)თისმ[შობ]ელისა და მარადის ქალწულისა მ ა რ ი -

ა მ ი ს ი თ ა , რომელი |5

წინასწარმეტყუელთა პირველითგან მრავალ სახედ

ქადაგეს და მოასწავეს; და თუით ს ო ლ ო მ | 6 ო ნ სიბრძნესა შინა შვიდ სუეტად იტყუის. მეოხებითა და თანადგომითა წ(მიდა)თა ურულო|7 თა და მცუელთა ცხორებისა ჩუენისათა, მ ი ქ ა ი ლ ძალთა მთავრისა და გ ა ბ რ ი ე ლ მახარებ|8 ელისათა, რ[ომე]ლნი ბრწყინვენ ნათლისა მისგან სამარადისოსა და მყისსა შინა ელვის სახედ აღა|9 სრულებენ ბრძანებასა მეუფისა თუისისასა. შეწევნითა და მეოხებითა პატიოსნისა და ღ(მერ)თ-|10მყოფელისა ჯუარისათა, რომელსა ზედა განკუართულ იქმნა ქ რ ი ს ტ ე ღ(მერ)თი ჩუენი ჴსნისა|11თუის ჩუენისა და მეწამულ-ქმნილობითა სისხლითა მაცხოვრისათა გუიხსნნა ჩუენ, ყოველ|12ნი, კერპთა საცთურისა და მონებისაგან. მეოხებითა და თანადგომითა წ(მი)დის წინასწარმეტყუელ|13ისა, წინამორბედისა და ნათლისმცემელისა ი ( ო ა ) ნ ე ს ი თ ა , რომელი უმეტეს იქმნა ყოველთა ნაშ|14ობთა დედათასა, რომელმან იკადრა დადებად ჴელი თავსა მაცხოვრისასა და ჩუენ, ყოველნი, სი|15ნანულად მიგუიწოდა ხესა თანადადებითა ცულისათა; და სეხნისა და მეტომისა მისისა ი ( ო ა ) ნ ე ღ(მრ)თის|16მეთქუისა და მკერდსა ს{ა}ღმრთოსა მიმყრდნობელისა, რომელმან დასცნნა ბომონნი და კუინოპ[ი], |17 დიდად და საკუირველად განთქმული, დაანთქა სიღრმესა შინა უფსკრულისასა და ყოველნი |18 ღ(მრ)თისა მიმართ 109 წარუდგინნა. მეოხებითა და თანადგომითა წ(მიდა)თა და ყ(ოვლა)დ ქებულთა თავთა მო|19ციქულთა: პ ე ტ რ ე რიტორისა, რომელი სინანულსა პირმშო ექმნა და კლიტენი იგი სასუფეველის|20ანი მას ჰკიდავნ, და შეკრვა და განჴსნა მიენიჭა მას; და პ ა ვ ლ ე სამცადმდე აღწევნულისა, რომ|21ელსა ესმნეს სიტყუანი უთქმელნი და საღმრთონი, და იწოდა ჭურად რჩეულად და ყოვლისა სო|- 22ფლისა მოძღუარ იქმნა; და სხუათა ათერთთა მოციქულთა, რომელთა მიიღეს ბრძანება |23 მეუფისაგან თუისისა დასხდომა საყდართა და განსჯა ათორთა ტომთა ი ს რ ა ი ლ ი ს ა თ ა ; და სხ[უა]თა სამეოც|24და ექუსთა მოწაფეთათა, რომელთა მოიმოწაფნეს ყოველნი წარმართნი სახელითა |25 წ(მი)დისა სამებისათა; შეწევნითა და შუამდგომლობითა წ(მიდა)თა წინასწარმეტყუელთა, რომელ|26თა პირველ მოასწავეს ზეცით გარდამოსლვა ღ(მრ)თისა და განკაცება; და განიცდიდეს არა |27 პირისპირ, არამედ სარკითა. მეოხებითა და თანადგომითა წმიდათა მღდელთმოძღუართა: ბ ა | 28ს ი - ლ ი , გ რ ი გ ო ლ ი და ი ( ო ა ) ნ ე ო ქ რ ო პ ი რ ი ს ა თ ა , რომელთა განფხურ{ნ}ეს ძირი წვალებისა და მ|29ის წილ დასთესეს თესლი ღ(მრ) თისმსახურებისა, და იღვწიან ჩუენთუის წ(ინაშ)ე სამებისა წმიდისა. მე|30ოხებითა და თანადგომითა წ(მიდა)თა ნეტართა მამათა ჩუენთა: პ ა ხ უ მ ი , ა ნ - ტონი, მაკარი, ეფთუი| 31მ ი , ა რ ს ე ნ ი , ო ნ ო ფ რ ი , პ ა ვ ლ ე , ჯ ე რ ა ს ი მ ე , ს ა ბ ა , ს უ ი მ ო ნ , დ ა ნ ი ე ლ და დ ა ვ ი თ გ ა რ ე - ჯ ე ლ ი ს ა თ ა , რომელ|32თა თუით გამოისაჭურისნეს თავნი თუისნი, იჯმნეს სოფლისაგან, დაიმკუიდრეს ანგელოზებრ|33ივი ცხორება აღებითა ჯუარისათა, იქმნეს მკუდართა აღმადგინებელ და ეშმაკთა წარმდევნ|34ელ. მეოხებითა და შუამდგომლობითა წმიდათა დედათა მათ: ა ნ ნ ა , ი ვ დ ი თ , დ ე ბ ო რ ა , კ ა ს ი ა , რო|35მელი იყო სახე სინანულისა და მ ა რ ი ა მ მ ე გ უ ი პ ტ ე ლ ი ს ა თ ა , რომელი იქმნა მძოვარ; და ნ ი | 36ნოს - ი თ ა , რომელმან განანათლა ქუეყანა იგი ქ ა რ თ ლ ი ს ა სასწაულთა მრავ[ა] ლთა მოქმედებითა. | 37მეოხებითა და თანადგომითა წ(მიდა)თა მოწამეთა: გ ი ( ო რ ) გ ი , დ ი მ ი ტ რ ი , თ ე ვ დ ო რ ე , პ რ ო კ ო პ ი და მ ე |38რ კ უ ი რ ი ს ი თ ა , რომელთა ჯუარს აცუნეს ჴორცნი თუისნი და თითო სახითა ტანჯუითა გან|39იცადნეს და იოხენ სარწმუნოებით მვედრებელთა მათთუის. მეოხებითა და თანადგომითა |40 წ(მიდა)თა ქალწულ-მოწამეთა: ი რ - ი ნ ე , ი რ ი ნ ი , თ ე კ ლ ა , ე კ ა ტ ი რ ი ნ ე და პ ა რ ა ს კ ე ვ ი ს ი თ ა , რომელთ|41ა დასთხიეს სისხლნი თუისნი სიძისა მის უკუდავისადა და იხარებენ ნათლით შემოსილნი |42 სასძლოთ ამით წინაშე ღ(მრ)თისა, და მიელიან სიმართლისა გუირგუინსა. მეოხებითა და შუა|43მდგომლობითა ყოველთა წ(მიდა)თა ღ(მრ)თისათა ზეცისა და ქუეყანისათა, ჴორციელთა და |44 უჴორცოთათა, ჩუენ, დამდებელმან თქუენდა მომართ სასოებათა ჩუენთამან, და მინდობილმან შენი|45სა ცუა-ფარვათამან, ი ე ს ე ი ა ნ , დ ა ვ ი თ ი ა ნ , ს ო ლ ო მ ო ნ ი ა ნ და პ ა ნ კ რ ა ტ ო ნ ი ა ნ მ ა ნ , ბრძანებითა შე|46ნითა შენ მიერ გუირგუინოსანმა და დამყარებულმან, შეწევნითა შენითა ძლიერმან და უძ|47ლეველმან, ნებითა შენითა მეფემან მეფეთამან, ჴელმწიფემან თ ა ი მ უ რ ა ზ და ძეთა ჩუენთ|48ა 110 სასურველ-საყუარელთა: პირმშომან პატრონმან ლ ე ო ნ და პატრონმან ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე , გკად|49რეთ და მოგახსენეთ შენ, ჩუენსა სასოებასა და სიქადულსა, მოწამეთა შორის ახოანსა და მთავარსა |50 წმიდასა გ ი ( ო რ ) გ ი ს , ა ლ ა ვ ე რ დ ს წიგნი და გუჯარი ესე. ეჰა, აღმოცენებულო კეთილხეო ნა|51ყოფიერო, დანერგულო მდინარესა მას თანა სულისა წ(მი)დისასა, რომლისა რტონი გა|52რდაეფინნეს ყოველთა კიდეთა ქუეყანისათა და განისვენებენ მისდა ყოველნი მსახურნი სამ|53ებისანი, რომელი ეგე დაშვერ ღ(მრ)თისმსახურებისათუის და საჴნველითა მით სათნოებისა|54თა წარმართე ორნატი იგი ღუაწლისა შენისა და მიუძღვანენ სამოცეული და ას|55ეული, რამეთუ ცრემლით სთესე და სიხარულით მოიმკე. გიხაროდენ სამოთხეო შვენიე|56რო, რომელსა შინა ყუავილი იგი ღ(მრ) თის მსახურებისა მდიდრად აღმოეცენების, გიხარ|57ოდენ ვაზო ნაყოფიერო ჭეშმარიტისა მის ვენაჴისაო, რომელი მოგუანიჭებს მომყმართ |58 ამათ ნაყოფსა, და მუშაკო საღ(მრ)თოთა მათ ზრახვათაო და ნამუშაკეო ღ(მრ)თისაო, რომელმან გან|59ან[ა]თლენ ბნელსა შინა უმეცრებისასა მყოფნი წარმართნი და ძედ ნათლისად და დღისა |60 გამოაჩინენ, გიხაროდენ მთიებო დაუღამებელო, ბრწყინვალეო კ ა ბ ა დ უ კ ი [ ი ] ს ა ო , დიდო ღუაწლი|61ისა მძლეო და ყოველთა მოწამეთა შორის წარჩინებულო სახელშვენიერო წ(მი) და გ ი ( ო რ ) გ ი , რო|62მელი, ვითარცა ვარდი ეკალთა შორის, და ვითარცა შროშანმან სულნებითა სავსემან გ|63ანასურნელენ მსხდომარენი მწუირესა შინა კერპთმსახურებისასა და მრავალნი სულნ|64ი ღ(მრ)თისა მიუძღვანენ; და რ(ომელ) მრავალნი ღუაწლნი თავს ისხენ ქ რ ი ს ტ ე ს შენისათუის, ვი|65თარმედ მრავალ ნაკუეთად დაიჭრნეს პატიოსანნი იგი ჴორცნი შენნი, და მყისსა შინა გამო|66ჩინებითა ანგელოზისათა კუალად შეინაწევრნეს და ძალითა ზეგარდამოთა სრულიად უ|67ვნებელ და ცოცხალ იქმენ. ვითარ იგი ანგელოზმან უფლისამან ამბორს გიყო, ესერა იხი|68ლეს შენ მიერ, მრავალთა გუირგუინი წამებისა მიიღეს. შემდგომად ამის ყოვლისაგან |69 განჩინება მახუილითა მიითუალე და რაცა იგი ითხოვე მვედრებელთა და მადიდებელთა |70 შენთათუის, მოგანიჭა უფალმან ჴმითა მით ზეგარდამოთა და ყოველი სათხოელი შენი |71 აღგისრულა. Äი, ვითარმან ენამან გამოთქუას ღვაწლი იგი წამებისა შენისა და საკუირველებან|72ი იგი, რომელნი აღასრულნა ღ(მერ)თ(მა)ნ შენ მიერ, ანუ თუ აღესრულებიან და იქმნებიან, ვიდრ|73ე დღენინდელად დღედმდე და უკუნისამდე. ოდეს ყოველთა მბადმან არსთამან წარიყუანა |74 თანამეცხედრე ჩემი, დედოფალთ-დედოფალი ა ნ ა ჩემგან. Äიმე, ვითარ იკადრა მწარემან სი|75კუდილმან მიახლებად მისდა, ანუ ვითარ არა შეიწყალა ყ(ოვლა)დ შეუწყალებელმან, რომელი, |76 ვითარცა უჴორცო-მყოფი ჴორცთა სიზრაქითა, ესრეთ იქცეოდა სოფელსა შინა; ვითარ სანატრელ |77 იწოდა კაცად გულის სათქმელად სულისა, ვითარ ზეშთა იყო ყოვლისა ბრწყინვალებისა და შა|78რავანდედობისა ყოველთა მოასაკეთა მისთა, და რ(ომელ) დამაკლებს მე ჟამი ესე მოთხრობად ყოველ|79თავე სათნოებათა მისთა სიმაღლეთა, რათა არა სიგრძე წერილისა იქმნას; რომელი უაღრ|80ეს იყო ყოვლისავე ქებულებისა ესევითარი, მივეც მიწა მიწასა, ვითარცა იტყუის, ვითარმე|81დ: “მიწა ხარ და მიწადვე მიიქეც”, სადა იგი მეგულვების, მეცა მისლვად მუნ, ვითარცა 111 იტ|82ყუის წინასწარმეტყუელი, ვითარმედ: “ესე არს განსასვენებელი ჩემი, ამას დავემკუიდრო”. ამათ და |83 მომართ ვიგულვეთ და ვიგულსმოდგინეთ, გკადრეთ და მოგახსენეთ მცირე და კნინი ეს|84ე შემოსაწირავი, სასოებით მოძღუანებული შენდა მიერ თქუენ, ჩუენსა მცუელსა და მფარველ|85სა და წარმმართებელსა მეფობისა ჩუენისასა, მოწამეთა მთავარსა გ ი ( ო რ ) გ ი ს და პატიოსანსა და |86 ცათა მობაძავსა ტაძარსა თქუენსა და სამარხოსა ჩუენსა ა ლ ა ვ ე რ დ ს ა . უკეთუ ყოველი სოფელი |87 ჴელმწიფებასა ჩუენსა ქუეშე შენდა მიერ მოძღუანებულიყო, ჩუენ მიერ კნინღა და საკადრებელ |88 შენდა იყო, არამედ გულითა მჴურვალითა და სულითა შემუსრვილითა და დამდაბლებული|89თა მოგახსენე და შემოგწირე: კ ა კ ე ლ თ ა თ კუამლი კაცი გ ე რ მ ა ნ ე , ბ ი ს ტ ი ა , ელია, როსება, ხო| 90ს რ ო , შ ა ვ ე რ დ ა , ხ ა ნ გ უ ლ დ . კიდევენ: შ ა ჰ ვ ე რ დ ა , გ ე რ მ ა ნ ო ზ ა , თ ა ს მ ა ლ ო , მ ა მ უ კ ა , ქ ე მ ა რ ო - ზა, | 91 უ ს უ ფ ა . კიდევე{ნ}: ხ ო ს რ ო , ო ნ ი ს ა , ა რ დ ა ზ ა , ე ლ ა , ბ ო ც ი ა , ჯ უ ა ნ ა , ქურივი დედაკაცი; მ უ შ ა ა | 92ნ თ ა თ კუამლი კაცი, ნ ა ტ რ ო , შ ა ვ თ უ ა ლ ა , გ ა მ ი ხ ა რ დ ა , ს ო რ ო ზ ა ნ ა , ჯ ი მ ა , ჩულხუტა, მანველა, | 93 ც ი ბ ა , თ ო ლ ა ს შ ვ ი ლ ი შ ა ვ ე რ დ ა , ყურმათასშვილი ბულბულა, ბუთა, შამურა, კი - ს ი ს ჴ ე ვ ი თ კუამლი: |94 ქათინა, სოროზან{ა}, ირემა, იო - ანე, აბრამ, ფოცხუერა, გულბათა, ნადირა, უსუ - პა, ელისბარა; |95 კიდევენ: ნ ა დ ი რ ა , ე ს ტ ა ტ ა , ო მ ს ი ა რ ა , შ ა ვ ე რ დ ა , ი ო ა კ ი მ , ს ა ფ ო , ქ ო ქ ი ა , გ ი ( ო რ ) გ ი , ბ ა ნ ო , მგელა, საღირ| 96ო , ქ ე მ ი ა , დ ა თ უ ა . კიდევენ: ნ ა დ ი რ ა , გ ო - ჩ ი ა , ი მ ე დ ა , ე ლ ი ზ ო მათითა მთითა, ბარითა, წყლი|97თა, წისქუილითა, ველითა, სათიბითა, შესავლითა და გასავლითა და ყოვლისა მისისა სამართ|98ლიანითა. ესრე განთავისუფლებით და ყოვლისა საჩუენოსა სათხოვრისა და გამოსაღებისა|99გან თარხნად და ჴელშემოუალად თქუენთუის მოგუიხსენებია და შემოგუიწირავს, ვიდრე უკუნით|100ი უკუნისამდე. და არა ეთხოებოდეს-რა დიდითგან ვიდრე მცირედმდე, არა საჩუენო გამოსაღ|101ები და სათხოარი: არა პური, არა ღვინო, არა აბრეშუმი, არა მუშაობა და ბეგარი, არა ულ|102აყი, არა ტიკ-ტომარა, არა საბაზიერო, არა საჩუენო სამოურაო, არა სანაცლო, არა ყარახა|103რჯი. არა გეთხოებოდეს-რა, თუინიერ ლაშქარ-ნადირობისაგან და საურისაგან კიდე. ესრეთ დაგუიმ|104ტკიცებია და შემოგუიწირავს თქუენ, საშინელისა ა ლ ა ვ ე რ დ ი ს ა საყდრისათუის და შენ, მოწამეთა შო|105რის უძლეველის და ღუაწლ-მრავალისა წ(მი)დისა გ ი ( ო რ ) გ ი ს თ უ ი ს საჴსრად ცოდვათა ჩუენთა და ძეთ{ა} |106 ჩუენთა სადღეგრძელოდ, და ცოდვათა შესანდობელად კურთხეულისა დედოფალთა დედოფლისა, პ|107ატრონისა ა ნ ა ს ა თ უ ი ს . ხოლო შენ, მოწამეო წ(მი)დაო გ ი ( ო რ ) გ ი , შეიწირე მცირე ესე შემოსაწირავი, გარნათუ |108 ძღვენი მცირე არს, ეგრეთცა გულითა უზაკუელითა მოძღუანებულ არს. გევედრებით, რათა გუი|109ოხო წ(ინაშ)ე ქ რ ი ს - ტ ე ს მეუფისა შენისა და ღ(მრ)თისა ჩუენისა, რომლისათუისცა სწამე შენ წამება კეთილი და |110 მრავალთა შორის აღსარებული დღესა მას საშინელსა 112 და ზარისაჴდელსა, ოდეს იგი მიაგებ|111დეს კაცად-კაცადსა საქმეთა მათთაებრ, რათა ჩუენცა გუასმინოს ჴმა იგი საწადელი კურთხევისა, ვითა|112რმედ: “მოვედით კურთხეულნო მამისა ჩემისანო და დაიმკუიდრეთ თქუენთუის განმზადებული სასუფეველი”*. |113 არა ამისთუის, რათამცა ვჰგონეთ, ვითარმედ წ(ინაშ)ე შენსა დიდრამე საგონებელ იყოს, რ(ომელ) რა ესე|14ვითარი შეწიროს შენდა უძლურებამან ჩუენმან, რათამცა წინაშე შენსა საჩინო იქმნას, ა(რამე) დ ამი|115სთუის, რათა არა განვცუივნეთ სასოებისაგან საუკუნოსა. და ვინმცა ესრეთ უგ(უ)ლი(ს)მ(ოდგინო) და შეუკდე|116მელ იყო, რომელ არა სასოება შემოსილ იქმნას, ოდეს განვიხილოთ საკუირველი და წ(მი)და ღუა|117წლი შენი, ვითარმედ ყოველთათუის, რომელნი გევედრებიან შენ, რაცა ითხოვო ქ რ ი ს ტ ე ს მეუფისა|118 შენისაგან. ყოველივე აღგეთქუა და მოგენიჭა, და ესრეთ მინდობილ ვართ, რომელ გუიოხებ სარ|119წმუნოებათა მიმართ, რომლისა არს დიდება უკუნითი უკუნისამდე, ა(მე)ნ. და გავაჩინეთ კურთხეულისა |120 დედოფალთ დედოფლისა, პატრონისა ა ნ ა ს ა თ უ ი ს , ვითარცა თუით ინება, ვიდრე სულიერღა იყო, ესრე სახ|121ედ ხარებასა, შობასა, ნათლისღებასა, მირქმასა, ჴორციელისა შაბათსა, ლ ა ზ ა - რ ე ს აღდგინებასა, |122 ი ე რ უ ს ა ლ ი მ ა დ შესლვასა, აღდგომასა, ამაღლებასა, სულისა წ(მი)დისა მოსლვასა, ფერისცუალებ|123ასა, ყოვლად წმიდის მიცუალებასა. ამათ დღეთა აღაპი გარდაიჴდებოდეს და თითოსა აღაპშიგან დაი|124კლოდეს ოროლი ზროხა და ათ-ათი ცხუარი და მისი პური და ღვინო და საურწყო და თევზი. რაც მოუნ|125დებოდეს, უკლებრივ მოიღებდენ და ესრეთ კარგაღებულსა აღაპსა გარდაიჴდიდენ. და ვინცა-ვინ მ|126ივიდოდენ და კრებულნი ჟამსა სწირევდენ და საწირავად და გლახაკთათუის სამ-სამი ლიტრა აბრეშუ|127მი დაიხარჯოდეს, ამას გარდაის, რაცა ამა მამულსა მორჩებოდეს გამოსავალი, მისისა სული|128სათუის დაიხარჯოდეს, სამოურაოსა ჯურუმისაგან და მსახურისაგან კიდე. და ამ სამსავე ამბა-ალავერდ|129ელი მოიჴმარებდეს. და ხარება, ლ ა ზ ა რ ე ს აღდგინება, ი ე რ უ ს ა ლ ი მ ს შესლვა და მარიამობა |130 უკეთუ, ანუ თუ ოთხშაბათსა, გინა პარასკევსა მიხუდეს, მისის ანგარიშითა თევზით გარდაიჴდ|131იდენ აღაპსა, სანთელი და საკმელიცა, რაცა მოუნდებოდეს აღაპსა, დახარჯევდენ. ესრეთ განეგ|132ებვოდეს და არაოდეს არ დაკლდებოდეს, ვიდრე უკუნითი უკუნისამდე. აწე, ვინცა და რამანც ადამის მო|133ნათესავემან კაცმან ჴელყოს და იკადროს ჩუენ მიერ შეწირულისა და დამტკიცებულისა ამის შ|134ლად და ზექუე ქცევად და არა-დამტკიცებად, რისხავსმცა დაუსაბამო და დაუსრულებელი ღ(მერ)თი, |135 მამა, ძე და სული წ(მი)და და ყ(ოვლა)დ წ(მი)და ღ(მრ)თის მშობელი, პატიოსანი და ცხოველს მყოფელი ჯუარი |136 და ყოველნი წ(მი)დან(ი) ღ(მრ)თისან(ი), ზეცისა და ქუეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორცონი. უკეთუ |137 მეფემან შეცუალოს მეფობისათუის და უპოარებისა მისისა, მეუფეო ყოველთა მეუფებათაო, ქ რ ი | 138ს ტ ე , შენ იგი შესცვალე მეფობისა და ჴელმწიფობისა მისისაგან; გინათუ დედოფალმან შე|139ცუალოს დედოფლობისა და პატიოსნობისა მისისათუის, დედოფალო ყოველთა დაბადებულთაო, მ ა | 140რ ი - ა მ , მშობელო ე ვ მ ა ნ ო ე ლ ი ს ო , შენ იგი შესცუალე დედოფლობისა და

• მათე, 25,34.

113 პატიოსნობისა |141 მისისაგან; გინათუ უფლისწულმან უღონოებისათუის, ან თუ მთავარმან მთავრობისათუის, ანუ აზ|142ნაურმან, უკეთუ მდიდარმან სიმდიდრისათუის, ანუ გლახ[ა]კმან გლახაკობისათუის, ანუ თუ სამღდ|143ელოთა დასთაგანმან, ანუ მდაბიურმან, დიდმან, ანუ მცირემან, ვინცა და რამანცა კაცმან |144 შეცუალოს, შე-მცა-იცუალების ჩუენ რჯულისაგან ქრისტეანეთასა; შემცა-ედების ძრწოლა კ ა ი ნ ი | 145ს ი , კეთრი გ ე ზ ი ს ი , ცოცხლივ დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , მეხდატეხილობა დ ი ო ს კ ო რ ე ს ი , |146 მ{ა} ტლით განლეულობა ჰ ე რ ო დ ე ს ი , შიშთუილი ი უ დ ა ს ი . და მასზედამცა აღესრულების მეასდარ|147ვე იგი ფსალმუნი და ნურარათამცა სინანულითა ნუ იქმნების ჴსნა სულისა მისისა. და ჩუენ|148თამცა ცოდვათა მზღველი იგი არს დღესა მას დიდსა განკითხუისასა. ამასამცა სოფელსა მოკუდ|149ების სირცხუილეული და მას საუკუნოს ა რ ი ო ზ და ო რ ო გ ი ნ ე ს თ ა ნ ა მ ც ა არის ნაწილი და სამკუი|150დრებელი მისი, ა(მი)ნ. ხოლო ამისნი დამამტკიცებელნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხნეს და წ(მი)დამან ღ(მრ)თისმშობელ|151მან, ა(მი)ნ. დაიწერა მტკიცე და უცუალებელი წიგნი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ) სა ტ, თუესა მაისსა |152 ათსა, ინდიკტიონსა მეფობისა ჩუენისასა ვ, ხოლო ჴელითა ფრიად ცოდუილისა ა ვ ა ლ ი ს შ ვ ი ლ ი | 153ს ა მთავარებისკოპოზისა ი ( ო ა ) ნ ე ს ი თ ა , ჭეშმარიტად ესრეთ არს, იყო და იყოს, ამინ. |154 ა(მი)ნ, ა(მი)ნ. ხელრთვა: მეფე თეიმურა ზ ვამტკიცებ, ნებ[ი]თა ღ[მრთისა]თა, ა[მი]ნ. მინაწერები verso-ზე: ქ. ... კურტა ნ[ა]შ[ვ]ილი ჴელშეუალად აქუს. კუამლი ბურდიაშვილ ი, ი(ო ვ ა)ნ ე წითელაურ ი, მამული ა | 2

ბათ -

ანთალაძ ე, მახუ ა ვადაშვილ ი; ორი კუამლი ამღებლურ ი, ჭოპარტულნ ი, ბათური ...სმაშვილ ი, მიწობლიძ ე, | 3 ენუქაურ ი, ნობაურ ი, გოგიჩაურ ი, მენაბდური და ორი სხვა ბეითალმანი. კომენტარები: 1. ანა დედოფალი, თეიმურაზ I-ის პირველი ცოლი, იყო გურიის მთავრის მამია II-ის ასული. “პარიზის ქრონიკის” თანახმად, ახლაგამეფებულმა თეიმურაზმა ანას ხელის სათხოვნელად გურიაში გაგზავნა ეპისკოპოსები და დარბაისელნი, თან "მრავალი თეთრი და აბრეშუმი მიუტანეს" (ალასანია, 1980: გვ. 64). გურიელმა "ამათი მიტანილიცა და ნამეტანი თავისიც ზითევი შეუკაზმა და გამოატანა და მაყრათაც მრავალი აჩუქა, თითონაც გურიის ეფისკოპოზი დარბაისელნი მაყრად გამოატანა ... გამოგზავნა ანნა, თავისი ქალი, დიაღ, კარგი და პატიოსანი, ლამაზი" (ალასანია, 1980: გვ. 64). თეიმურაზი და ანა 1607 წ. დაქორწინდნენ. მათ ეყოლათ შვილები: ლევანი და ალექსანდრე. დედოფალის ინიციატივით აღადგინეს შუამთის დაქცეული მონასტერი. ანა დედოფალს ყელში “ყიყვი” გასჩენია და უცდია მკურნალობა, რასაც 1609 წელს გადაყოლია კიდეც. თეიმურაზმა "დაიტირა და დამარხა 114 ალავერდს, და იგლოვა, და იმწუხა და გაუცა სასულიერო სამღთოს კაცზედა. და კახთ დაიწყეს ჩივილი: "ამისი სიკვდილი კახეთის აოხრება არისო" (ალასანია, 1980: გვ. 65). სავარაუდოდ, მეფე თეიმურაზმა საბუთი შეადგინა მეორე ქორწინების წინ (კაჭარავა, 2010: გვ. 165). 2. საბუთის დამწერი იოანე ავალიშვილი იყო საფარისა და ქვათახევის მონასტრების წინამძღვარი, ალავერდისა და ქართლის მთავარეპისკოპოსი, ასევე ცნობილი კალიგრაფი და ფრიად განსწავლული პიროვნება. იგი გაიგივებული იყო ქართლის კათალიკოს იოანე IX-თან, თუმცა ბოლოდროინდელმა კვლევებმა ცხადყო, რომ ისინი სხვადასხვა პიროვნებები არიან (კაჭარავა, 2010: გვ. 162-163). იოანე არის ძმა ზაქარია ავალიშვილისა, რომელიც მთელ ოჯახთან ერთად სამცხიდან ქართლის სამეფოში გადმოვიდა. აქ მან გიორგი X-ისაგან წყალობა მიიღო, მოგვიანებით, კი თეიმურაზ I-ის ერთგული მხარდამჭერი გახდა. 1609 წელს თეიმურაზის დედის, ქეთევან დედოფლის დაკვეთით გადაუწერია ღვთისმშობლის ლოცვანი. ცხადია, იოანე საფარის წინამძღვარი 1605 წლამდე იქნებოდა. ქართლში დამკვიდრების შემდეგ იგი 1611 წლამდე ქვათახევის მონასტრის წინამძღვრობა ჩაუბარებია. ზემომოყვანილი საბუთის საფუძველზე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ იგი ალავერდელი მთავარეპიკოპოსიც იყო. შაჰ აბასის ქართლ-კახეთში პირველი ლაშქრობის დროს (1614 წ.) ალავერდელი მიტროპოლიტი დაატყვევეს და სპარსეთში გადაასახლეს. მან მალე დაიხსნა თავი, თუმცა ისპაჰანში დარჩნენ მისი დები, რომლებთანაც აქტიური კავშირი ჰქონდა. პიეტრო დელა ვალეს, სწორედ მათგან წამოუყვანია აღსაზრდელად თინათინ ძიბა, რომელიც, მოგვიანებით, მისი მეუღლე გახდა. 1615 წელს ალავერდელი მიტროპოლიტი მეფე თეიმურაზთან ერთად ოდიშის სამთავროში გადავიდა, ხოლო იმავე წლის 15 სექტემბერს, ალავერდობას, კახეთში დაწყებული აჯანყების დროს მეფესთან ერთად თავის სამწყსოში უნდა დაბრუნებულიყო. ჩვენ პირდაპირი ცნობები არ მოგვეპოვება იოანე ავალიშვილზე, თუმცა, თუ მას აღნიშნულ პერიოდში ალავერდელ მიტროპოლიტად ვიგულისხმებთ, მაშინ 1616 წლის შაჰ აბასის შემოსევის გამო იგი ისევ თეიმურაზთან ერთად დასავლეთ საქართველოში უნდა გადასულიყო. ალავერდელი მღვდელმთავარი ჩანს მარაბდის ბრძოლის დროსაც, – მას უშუალოდ მიუღია ბრძოლაში მონაწილეობა. 1626-1628 წლებში იოანე ქართლის მთავარეპისკოპოსი გახდა. ამ თანამდებობაზე მისი დადგენა თეიმურაზ I-ის ქართლში გამეფებას უნდა დავუკავშიროთ. იგი 1636-1639 წლებს შორის გარდაცვლილა (კაჭარავა, 2010: გვ. 172-73). იოანე ავალიშვილი გამორჩეული ნიჭის პიროვნება იყო. თეიმურაზ I მას უწოდებს: "სწავლათა უფსკრულისა და ზეცისა ბუდისა სრულისა და ფილასოფოსისა იოვანე მეოთხედ (ეპითეტი “მეოთხე” აქ გულისხმობს იოანე ავალიშვილის დაყენებას სამი იოანეს: იოანე ნათლისმცემლის, იოანე ღვთისმეტყველისა და იოანე ოქროპირის შემდგომ. თ.ქ.) იოვანედ ღირსისა". (Hd-14678). სწორედ ზემომოტ115 ანილი საბუთის კალიგრაფიის შესწავლის საფუძველზე დადგინდა, რომ იოანე ავალიშვილის მიერაა გადაწერილი და მოხატული (ყოველი ფურცლის არშია მორთულია ბრწყინვალე მინიატურებით) ჩვენამდე მოღწეული "ვეფხისტყაოსნის" უძველესი ხელნაწერი, რომელიც 1590-1600 წლებში უნდა იყოს შესრულებული (კაკაბაძე, 1924: გვ. 153-154; ამ მოსაზრებას ჰყავს მოწინააღმდეგეებიც: ი. აბულაძე, შ. ამირანაშვილი, ს. იორდანიშვილი, ს. ცაიშვილი, ლ. მენაბდე, ვ. ბერიძე). ქართულ სამეცნიერო საზოგადოებაში “ვეფხისტყაოსნის” ეს ხელნაწერი სწორედ მისი გადამწერის სახელით არის დამკვიდრებული და უწოდებენ "ავალიშვილისეულს” (ხეც, H-2074). ხელნაწერის გადაწერისას გადამწერს რამდენიმე ნუსხით უსარგებლია და რედაქტორული სამუშაოც ჩაუტარებია (მარგველაშვილი, 2005: გვ. 8-9).

40

1613 წ. 25 აგვისტო. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ზაალ აბაზაძისადმი დ ე დ ა ნ ი : Sd-524; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 30,5X14,8 სმ. შავი ფერის მელანი; ხელი მხედრული; დაზიანება: თავნაკლული, ორ ადგილას მოხეული; გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტა (301), მარიამობისთვის კდ (25), რაც გვაძლევს 1613 წლის 25 აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი. 1909: #94, გვ. 121. [ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გუირ[გუინოსანმან მეფეთ] მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყა[ლობისა წიგნი და ნ]|3 იშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა] თავდადებით ნამსახურს ყმათა, ა ბ ა ზ ა ძ ე ს ბა[ზიე|1 რთ]უხუცეს ზ ა { ა } ლ ს და შენსა ძმასა ამ[ილღა]|2 ნ ბ ა რ ს და მამავალთა სახლისა თქუენისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და მამულისა|3

წყალობასა დაგუიაჯენით.

ვისმინეთ აჯა და მოხსენებ|4 ა თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ მ ი წ ო ბ - ლ ი , |5

იმის ველი, მამული, რაც მოურავისათუის წყალობა|6

დ გუებოძებინა, მისის მართლის სამართლიანის |7

სამძღურითა და საქმითა, მთითა, ბარითა,

წყლითა, |8

წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავ-სათიბრითა, ჭა|9

ლითა და სანადიროთა, შესავლითა და გამოსავლითა. ყოვლ|10ითურ{თ} სამკუიდროდ და სამამულედ თქუენთუის გვიბოძე|11ბია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერ|12დგულად სამსახურსა შიგა. 5 10 116 აწე, გიბრძანებთ|13 კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივანნო და სხუანო|14 მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყუნეთ, და ანუ ვინგინდა-ვინ ი|15ქნებოდეთ, მერმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარი|16გადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს სიგელში ე|17წეროს. ნურცარას თქუენ შეუშლით და შეეცი|18ლებით, თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდ|19ე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტა, |20 მარიამობის თუეს კდ, ჴელითა კარისა ჩუენ ||21 მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს |22 ნასრისითა. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ ბოლოში უზის დიდი ზომის სპარსული ბეჭედი. კომენტარი: აბაზასძენი იყვნენ წარჩინებული საგვარეულოს წარმომადგენელნი. მათი წარმომავლობა უკავშირდება IX-X სს. შიდა ქართლის ერისთავებს - ტბელებს. XI საუკუნეში ბაგრატ IV-სთან დაპირისპირების შედეგად მათი ნაწილი კახეთში გადახვეწილა, ნაწილი დარჩენილა შიდა ქართლში. გვიან შუა საუკუნეებში შიდა ქართლში მცხოვრები აბაზაძეები სამეფო აზნაურების წოდებას ატარებენ. გიორგი სააკაძის სპარსეთში გადახვეწის შემდეგ მისი ყმა-მამული მასთან დაპირისპირებულმა თავადებმა დაინაწილეს. უცნობია, იყვნენ თუ არა აბაზაძეებიც მოურავის მოწინააღმდეგეთა დაჯგუფებაში, მაგრამ დოკუმენტიდან ირკვევა, რომ ზაალ აბაზაძე მეფისთვის მისაღები პერსონა ყოფილა და საკმაოდ მაღალ სამოხელეო თანამდედობას - ბაზიერთუხუცესობას – ფლობდა.

41

1613 წ. 10 ოქტომბერი. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ზაალ აბაზაძისადმი პ ი რ ი: ხეც, Sd-1206; გადაწერილი XIX საუკუნეში ცისფერ ქაღალდზე, 2 ფრ. ყავისფერი მელანი; ხელი მხედრული. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820 წელს. რეგისტრაციის ნომერი: #263. პ ი რ ი ს პ ი რ ი: Qd-9511 (ფრაგმენტი). თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტა (301) ღვინობისთვის ი (10), რაც გვაძლევს 1613 წლის 10 ოქტომბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრია თუმანიშვილი. {ქ.} ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვ{ი}ნოსა{ნ} მან მეფეთ-მეფემან, პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუჱნ, ჩუჱნს ერდგულსა ყმასა ა ბ ა ზ ა ძ - ე ს , ბაზიერთუხუცეს ზ ა ა ლ ს და შენსა ძმასა ა მ ი ლ ღ ა ბ ა რ ს , და 117 მამავალთა და შვილთა სახლისა თქუჱნისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდექით კარსა და მამულისა წყალობასა დაგვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუჱნი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თ ე ლ ა დ გ ო რ ს თ უ რ მ ა ნ ი ძ ი ს ს უ ლ ხ ა ნ ი ს ა კერძი სამართლიანი მამული, რისაც მქონებელი ს უ ლ ხ ა ნ ყოფილა, მისი სამართლიანი სამძღურითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წიცქუ{ი}ლითა, ველითა, ვენახითა, სახნავ-სათიბითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურთ სამკვიდროდ და სამამულეთ თქუჱნთჳს გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუჱნსა ერთგულად სამსახურსა შ(ინ)ა. აწე, გიბძანებთ კარისა ჩუჱნისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინგინდ{ა}-ვინ იქმნეთ და ანუ ვინგინდ{ა}-ვინ იქმნებოდეთ, მერმე თქუჱნცა ესრე გაუთავეთ, რარიგათაცა ამ ჩუჱნგან ნაწყალობელს სიგელში ეწეროს, ნურცა-რას თქუჱნ შაუშლით და შეეცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწავნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტა, ღვინობისთჳს ი, ჴელითა კარისა ჩუჱნისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ა ს ი თ ა . დედანს ჰქონია ხელრთვა: ლუარსა ბ და მეფის ბეჭედი. პირი დაბეჭდილია სამი რუსული ბეჭდით: თავში უზის ორი, ხოლო ბოლოში ერთი ლუქიანი. პირის ნამდვილობას ადასტურებენ: გ{უ}ბერნიის მარშალი მუხრან - ბატონ ი . . . [კონსტანტინ ე], გორის უეზდის კეთილშობილთ დეპუტატი თ(ავად)ი მაიორი ნ ი[კოლო ზ](?) ერისთავ ი, ტფილისის კეთილშობილთ დეპუტატი თ(ავად)ი ორბელიან ი, თ ელავის უეზდის დეპუტატი მაიორი თ(ავად)ი ქობულოვ ი, სიღნაღის უეზდის კეთილშობილთ დეპუტატი თ(ავად)ი იოან ე ანდრონიკოვ ი. კომენტარი: სულხან თურმანიძე უშვილოდ “გადასულად” იხსენიება 1631 წლის საბუთში (Hd-2122). როგორც ჩანს, მისი მამული თელათგორში (შიდა ქართლი, კასპის მუნიციპალიტეტი) ბეითალმანის წესით სამეფო ხაზინაში გადასულა, რის შედეგადაც იგი მეფემ ახალ მფლობელს გადასცა. 5 10 15 118

42

1613 წ. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა და თამარ დედოფლისა ავთანდილ მარტიროზიშვილისადმი პირ ი: სეა, 1450-1/132 საბუთი ჩაწერილია სარეგისტრაციო დავთარში 1820 წელი. თარიღ ი: ქორონიკონი ტა (301), რაც გვაძლებს 1613 წელს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-აღმართებულმან და ღ(მრ)თივ-დამყარებულმან და ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან, მეფეთ-მეფემან პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , და დედამან ჩუენმან, დედოფალთა-დედოფალმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე უკუნისამდის ჟამთა გასათავებელი წყალობისა წიგნი და სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა ყმასა მ ა რ ტ ი რ ო ზ ი შ ვ ი ლ ს ა ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ს , ძმასა შენსა ს ო რ ა ზ ა ნ ს და ბ ე ჟ ა ნ ს , შვილთა და მამავალთა ყოელთავე სახლისა თქვენისათა. მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და ა ლ ს მამულისა წყალობასა დაგუეაჯენით, ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ა ლ ს თ ა ყ ი ა უ რ ი მამული. რაც ჯ ჰ უ ტ - ა რ ა ქ ე ლ ა ს შ ვ ი ლ ი ს ფ ი რ ა ლ ა ს ბატონის დედოფლისაგან ბოძებოდა, ყოვლის მისის სამართლიანის სამზღრითა და საქმითა, სამკუიდროდ და სამამულოდ თქუენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულობასა და სამსახურსა შიგან ყოვლის კაცისაგან უცილებლად. აწე, გიბ(რძანე)ბთ ალის მოურაო, მამასახლისო, ნაცვალო და ხელოსანო, ვინგინდა-ვინ იყუნეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე ა ლ ს თ ა ყ ი ა უ რ ი მამული, რისაც მქონებელი ყოფილა ყოვლის მისის სამართლიანის სამზღურითა, მ ა რ ტ ი რ ო ზ ი შ ვ ი ლ ს ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ი ს ა თ - ვ ი ს გვიბოძებია. და თქვენც ასრე გაუთავეთ, რარიგაცა ამა ჩვენგან ნაწყალობევსა სიგელსა შიგა ეწეროს, ნურცა-რას თქუენ შეუშლით და შე[ე] ცილებით, თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბ(რძანე)ბა ესე ჩუენი, ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტა. და ეს მამული ასრე გვიბოძებია, რომე, რაც ამ თ ა ყ ი ა უ რ ს უ ლ უ ნ - ბ ი ს ღ ( მ რ ) თ ი ს მ შ ო ბ ლ ი ს ბეგარა ედვას, იმას უკლებად უ ლ უ ნ - ბ ი ს ა ღ ( მ რ ) თ ი ს მ შ ო ბ ე ლ ს მიართმევდი და წყალობად თქვენთვის გვიბოძებია. ხელრთვები: თამა რ, ლუარსაბ მინაწერი პირზე: 1. ასლიდამ თანასწორ არს ჩაწერილი, სოვეტნიკი თ(ავად)ი თეიმურა ზ ბაგრატოვან ი.

• 2 გირგნოსანმან ნსხ. 8 მოგიდექით ნსხ.

5 10 15 20 25 119 კომენტარი: 1. ბატონი დედოფალი - იგულისხმება სიმონ I-ის მეუღლე, დედოფალი ნესტან-დარეჯანი. მოცემული საბუთის გაცემის დროს იგი აღარ არის ცოცხალი. ე.წ. თაყიაური მამული, რომელიც დედოფალ ნესტან-დარეჯანს ფირალა ჯუტ-არაქელასშვილისათვის უბოძებია (1612 წ.) სინამდვილეში ვალის საზღაურად მიუცია. ნესტან-დარეჯანის გარდაცვალების შემდეგ ამავე მამულს თამარ დედოფალი უწყალობებს თავის მწიგნობარს. საბუთში, მართალია, მითითებული არ არის, რის საფუძველზე გადაეცა მამული ახალ ადრესატს, მაგრამ სავარაუდოდ, მას უნდა გამოესყიდა იგი ძველი მეპატრონისაგან. 2. მარტიროზიშვილი ავთანდილი - დედოფალ თამარის კარის მწიგნობარი (იხ. აქვე, საბუთი 1450-26/4).

43

1613 წ. შეწირულების წიგნი ლუარსაბ მეფისა იერუსალიმის ქრისტეს საფლავისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-51/209; თავნაკლული. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1826 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტა (301), რაც გვაძლევს 1613 წელს. . . . სოფელი თ ე რ გ ი ს ი , რაც ყ უ დ ა ი ნ ა თ ს ჰქონდა და ან სხუა კიდევე ა რ ა დ ე [ თ ] ს ს ა ღ ო ლ ა შ ე ნ ი ჩუენდად სადღეგრძელო[დ] და მ[ეფობ]ისა ჩუენისა წარსამართებლად, და წი[რვი]სათვის და საკანონოდ დისა ჩუენისა, პატრონისა ხ უ ა რ ა შ ა ნ ი ს თ უ [ ი ] ს შეგვიწირავს ი ე რ უ ს ა რ ე მ ი ს ა თ ვ ი ნ და ქ რ ი ს ტ ე ს საფლავისათვის. და პატრია{რ} ქის თ ე ო ფ ა ნ ე ს ა თ უ [ ი ] ს მოგ[ვ]იხსენებია და ნურა კაცი ნუ ეცილებით. ეს ფარდათ მოგვიხსენებია, და სხუა სიგელი პატრონმან მ ი ტ რ ო პ ო ლ ი ტ - მ ა ნ ზ ა ქ ა რ ი ა მ უნდა და სწეროს და ჩუენ ხელი ჩაურთოთ. ამისად გასათავებლად თავდებად მოგვიცემია ღ(მერ)თი და ყოველნი მისნი წმინდანი და ვინც გაუტეხოს, ისიმც ქრისტეს საფლავი რისხავს. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტა. ხელრთვა: ლუარსაბ მინაწერი პირზე: ასლთან თანასწორ არის, სოვეტნიკი თ(ავად)ი თარხანოვ ი. კომენტარი: 1. თეოფანე III - იერუსალიმის პატრიარქი 1608-1644 წწ-ში. იგი ბევრს მოგზაურობდა შეწირულებათა შესაგროვებლად ეგვიპტე5 10 120 ში, სინას მთაზე, კონსტანტინოპოლში, მოლდავეთსა და რუსეთში. საქართველოში ჩამოსულ იერუსალიმის პატრიარქს ქართველი მეფე-მთავრები სწირავენ ყმა-მამულს. ლუარსაბ II-მ საბუთში ჩამოთვლილი სოფლები: თერგისი, ყუდაინათი, არადეთი, საღოლაშენი თავისი მეფობის წარსამართებლად და თავისი დის – ხორეშანის საკანონოდ შესწირა ქრისტეს საფლავს. “საკანონო” წარმოადგენდა საეკლესიო სასჯელს (გადასახადის სახით), რომელსაც ადებდნენ რჯულის დამრღვევს მონანიების მიზნით. ლუარსაბის და ხვარაშანი გათხოვილი იყო კახეთის მეფე თეიმურაზ I-ზე. ეკლესიამ მათი ქორწინება არამართებულად მიიჩნია, რადგან მათ შორის ახლო ნათესაური კავშირი იყო (ხვარაშანის ბებია ნესტან-დარეჯანი იყო თეიმურაზის პაპის, ალექსანდრე IIის, და). ბერი ეგნატაშვილის თანახმად, ხვარაშანზე დაქორწინება თეიმურაზს შაჰ აბასმა უბრძანა. მართალია, თეიმურაზისგან თავდაპირველად უარი მიიღო, მაგრამ "არა უსმინა შააბაზ და უწყინა და, რადგან დაუჟინა, ნება დართო თეიმურაზ და მორჩილ ექმნა და ჩამოჰყვა შერთვასა ხორაშანისასა" (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 384-385). თეიმურაზის გარდა, ამ ქორწინების წინააღმდეგი სასულიერო პირებიც იყვნენ, თუმცა, ჩანს, მათაც ანგარიში გაუწიეს შაჰის მოთხოვნას: "პატრიარქმან და ეფისკოპოზთ კრება და რჩევა ქნეს: საქრისტიანოს გასაძლიერებლად ნება დართვეს ბატონს თეიმურაზს და ხორაშან წაიყვანა" (ალასანია, 1980: გვ. 65). “საკანონო” გადასახადი ეკლესიისათვის თეიმურაზსაც გადაუხდია (იქვე, გვ. 65). მეფე თეიმურაზს კახეთში იერუსალიმის პატრიარქი თეოფანეც მიუღია და უხვად დაუსაჩუქრებია. ასევე, შეუწირავს სოფ. აღდგომა და კისისხევი (ხუციშვილი, 2006: გვ. 46-47). 2. ლუარსაბ მეფის მოცემული საბუთი დაწერილია "ფარდათ", რაც ნიშნავს, რომ იგი მეფის ბრძანების პირველი, “შავი” პირია, ანუ, სასწრაფოდ არის ჩანიშნული. როგორც თავად ლუარსაბი გვამცნობს, საბუთის გადანუსხვა ევალებოდა მიტროპოლიტ ზაქარიას და უკვე დიპლომატიკური სტანდარტით გამართულ დოკუმენტს მეფე ხელმოწერით დაამტკიცებდა. მნიშვნელოვანია თავად ტერმინი "ფარდათ მოხსენება", რაც თანაფარდს, შესაბამისს ნიშნავს. ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ "საბუთის შინაარსის გადაცემასა და წერას ქართულ სამდივანმწიგნობრო ენაში თავისი ტერმინი ექნებოდა, მაგრამ ჯერ არსად ჩანს" (ჯავახიშვილი, 1926: გვ.61). მოცემული საბუთის საფუძველზე ირკვევა, რომ ამ პროცესის აღსანიშნავად იყენებდნენ "ფარდათ მოხსენებას". 3. პატრიარქი თეოფანე საქართველოში დასავლეთ საქართველოდან უნდა შემოსულიყო გურიის გზით. იგი შეხვედრია გურიის მთავარ მამია II-ს სოფ. ჩეხედენაში (ჩეხედენაში გურიელებს რეზიდენცია ჰქონდათ). ამ დროს მამიას მცირეწლოვანი შვილი მანუჩარი ახალგარდაცვლილი (1612 წ.) ჰყოლია, ცოტა უფრო ადრე 121 კი, 1609 წელს, მისი მეუღლე დედოფალი თინათინი გარდაცვლილა (ოდიშელი 1968: გვ. 67). პატრიარქ თეოფანეს კურთხევით იმ ადგილას ეკლესია აუგიათ და მშენებლობის დასრულებამდე პატრიარქი იქ გაჩერებულა. მამიამ გურიელმა ჩეხედენას ტაძარი იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მეტოქად დააფუძნა და მისი ყმა-მამულითა და საეკლესიო ინვენტარით იერუსალიმის საპატრიარქოს შესწირა მანუჩარისა და გარდაცვლილი მეუღლის, თინათინის, სულის საოხად. ასევე, იერუსალიმს შესწირა სოფ. ბაილეთი 20 კომლით (Ad-1913, ბურჯანაძე, 1958: 137-140). ამრიგად, თეოფანე 1612 წელს იმყოფებოდა გურიაში, 1613 წელს კი უკვე ქართლშია. 4. მიტროპოლიტი ზაქარია არის ნეკრესელი ზაქარია ჯორჯაძე, რომელიც 1613 წლიდან უკვე სამეფო კარის ეკლესიის წინამძღვარია, იმავდროულად ქვათახევის წინამძღვარი. 1623 წლიდან ზაქარია ქართლის კათალიკოსია “პირთა ანოტირებულ ლექსიკონში” კარის ეკლესიის წინამძღვარი ზაქარია და კათალიკოსი ზაქარია სხვადასხვა პერსონად არის დაფიქსირებული, რაც არასწორია. (კლდიაშვილი (შემდგ.), 1993: გვ. 212; კაჭარავა 2000: გვ. 106-108).

44

1613 წ. მამულის წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა ამირეჯიბ ასპანისადმი პ ი რ ი: სეა, 1449-833, გადაწერილი 1821 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტა (301), რაც გვაძლევს 1613 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: სამეფო კარის მდივანი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ჩვენ, ღვთივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან, პატრონმა ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ შენ, ჩვენსა ერთგულსა და ერთგულად ნამსახურსა ა მ ი რ ე ჯ ი ბ ს ა ა ს პ ა ნ ს ა და შენთა შვილთა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის თხოვასა გვეაჯენით, და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, მოგეცით რაც ს ა უ [ ლ უ მ ] ბ ო * მამული იყო, უკლებლივ სრულიად ა [ ძ ] ვ ი ს ი , წ ა ღ უ ლ ს ს ა მ ა დ ა ნ ი ს შ ვ - ი ლ ი ს მამული და კიდე წ ა ღ უ ლ ს , რაც რ ე ვ ა ზ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ა კერძი იყო. მოგვიცემია მკვიდრად და მოუშლელად მისითა მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, სახნავითა და სათესავითა, საძებრითა და უძებრითა და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმითა, ჩვენსა ერთგულად სამსახურშია. გაგითაოს და გიბედნიეროს ღმერთმან. ვინგინდა-ვინ ჩვენის კარის მოსაქმენი და ბრძანებისა მორჩილნი იყუნეთ, რარიგადაც ჩვენგან წყალობა

• 5 საულუმბო] საულმობო ნსხ. 6 აძვისი] ამვისი ნსხ.

5 10 122 იყოს, თქვენც ასრე დაუმტკიცეთ და ნურავინ რას შეუშლით. დაიწერა წიგნი და ბრძანება ესე ჩვენი, კარის ჩვენის მდივნის ჴელითა, თუმანისშვილის ნასრისითა. ქორონიკონს ტა. ხელრთვა: ლუარსაბ (საბუთის პირს ამოწმებს ექვსი მოწმე). მინაწერი პირზე: ,დამოწმებულის კოპიოსთან შევამოწმე და თანასწორ არის, სოვეტნიკი თ(ავად)ი ორბელიანოვ ი. კომენტარი: ამირეჯიბი – აქ ქართლის ფეოდალური საგვარეულოს გვარსახელი. მომდინარეობს ცენტრალური აპარატის მაღალი რანგის მოხელის, ამირეჯიბის, სახელწოდებიდან (არაბ. ამირ ალ-ჰაჯიბ მეკარეთა უფროსი). ერთიან საქართველოში ამირეჯიბები მანდატურთუხუცესის თანაშემწეები იყვნენ. XV-XVI საუკუნეებში სამოხელეო სისტემაში ცვლილებების შედეგად ამირეჯიბობა დაემცრო, მაგრამ სამეფო კარზე ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანი თანამდებობა იყო. ამ დროს მირეჯიბობა ეპყრათ გაბელისძეებს. დროთა განმავლობაში, თანამდებობის მემკვიდრეობითი გადაცემის წესის ზეგავლენით, ამირეჯიბი გვარად გადაიქცა (სურგულაძე (რედ.) 2017: გვ.108-109; ოთხმეზური, 2009: გვ.10).

45

1613 წ. 1 ნოემბერი. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა შერმაზან ლარაძისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-57/8, ჩაწერილი რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1819 წ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტა (301), გიორგობისთვესა ა, რაც გვაძლევს 1613 წლის 1 ნოემბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: სამეფო კარის მწიგნობარი ნასრ თუმანისშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა მღვთისათა, ჩვენ, გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან, პატრონმან ლ უ ა რ ს ა ბ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერთგულსა და თავდადებით ნამსახურთა ყმათა, ლ ა რ ა ძ ე ს შ ე რ მ ა ზ ა ნ ს , შენსა ძმასა ბ ი ძ ი ნ ა ს ა , ზ ე ნ ბ ა დ ს ა და შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულის წყალობასა დაგვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ე რ ტ ი ს ი – ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი ს 5 123 ს ა ჩ ი ნ ო ს კერძი სამართლიანი მამული, რისაც მქონებელი ე რ ტ ი ს { ს } ყოფილა, მისის მართლის სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა: მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, სახნავ-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურთ სამკვიდროდ და სამამულედ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგან. აწე, გიბძანებთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო, მდივანნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამ ჩვენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს. ნურც არას თქვენ შეუშლით და შე[ე]ცილებით, თვინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტა, გიორგობის თვესა ა, ხელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრის თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნასრისათა. ხელრთვა: ლუარსაბ (ადგილი ბეჭდისა). პირზე დართული მინაწერები: 1. ასლიდამ თანასწორ არს ჩაწერილი, სოვეტნიკი თ(ავად)ი თ ე ი მ უ - რ ა ზ ბ ა გ რ ა ტ ო ვ ა ნ ი; 2. ასლი დოკუმენტი მივიღე, კეთილშობილი ი ო ს ე ბ ლ ა რ ა ძ ე. კომენტარი: 1. ლარაძეები - სამეფო აზნაურები ქვემო ქართლიდან. 2. ბარათაშვილი საჩინო - სომხით-საბარათიანოს სარდალი სიმონ I-ის დროს. საჩინომ დასაჯა -კლდიდან გადააგდო - სიმონ I-ის მოღალატე აზნაური კახაბერ ყორღანაშვილი (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1993: გვ. 409). 5 10 15 124

46

1614 წ. ბრძანება მეფე ლუარსაბისა დავით [დავითიშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი:ხეც, Sd-599; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; ზომა: 16,5X16,8 სმ.; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი. მესამე “წერტილი” ირიბადაა წაგრძელებული სტრიქონს ქვემოთ. დაზიანება: დოკუმენტის ზედა ნაწილში, გადანაკეცების გასწვრივ, მოხეულია ქაღალდის მომცრო ზომის ფრაგმენტები, რის გამოც სანახევროდ დაკარგულია I სტრიქონის მესამე სიტყვის გრაფემები; რესტავრირებული. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტბ (302), რაც გვაძლევს 1614 წელს. ქ. რისაც სამკუიდროს მამ[უ]ლის მქონებელ|2 ი დ ა ვ ი თ ყოფილა, მისის სამართლიანის |3

სამძღურითა და საქმითა, ისრევე დ ა ვ ი თ ი ს ა , |4
მისის

შვილის კ ო ს ტ ა ნ დ ი ლ ე ს ა , ე ლ ი ზ ბ ა რ ი ს ა |5

დ ა შ ი ო შ ი ს თ უ ი ს

გუიბოძებია. და ნურა |6 კაცი ნუ ეცილებით. ქ(ორონი)კ(ონ)სა |7 ტბ. ხელრთვა: ლუარ ს{ა}ბ კომენტარები: დავითიშვილების შესახებ იხ. აქვე, საბუთები: Hd-102243 ბ, Hd-14631.

47

1614 წ. მფარველობის პირობის წიგნი გიორგი იმერთა მეფისა დავით [დავითიშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14631; მოყვითალო ფერის ქაღალდი; გრაგნილი; ზომა: 41,5X17 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი, სამწერტილი და იშვიათად ოთხწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი სამას და ორი (302), რაც გვაძლევს 1614 წელი. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივანმწიგნობარი თავაქარაშვილი თაყა. ქ. ჩუენ, ღ(მრ)თივ-აღმატებულმან და ღ(მრ)თივ-დამყარე|2 ბულმან, ძლიერმან და უძლეველმან, ჩუენ, ღმრთი|3 ვ-გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან გ ი ო რ გ ი , |4

და თანამეცხედრემან ჩუენმან, დედოფალთ დედოფა|5

ლმან პატრონმან თ ა მ ა რ , ესე წყალობის საიმედ|6 ო წიგნი და სიგელი გიბოძეთ თქუენ, დ ა ვ ი თ ს |7

და თქუენსა შვილსა კ ო ს ტ ა ნ დ ი ლ ე ს ,

ელიზბარს და|8

ს ი ა ო შ ს , მას ჟამსა, ოდეს დაგვეაჯენით.

125 და ჩუენ|9

ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და შეგიწყალეთ|10 და გიბოძეთ, რაც ქ ა რ თ ლ ს მამულისა, ციხისა და|11 აზნაურიშვილის მქონებელი

იყუნეთ, და მეფის ლ უ ა რ |12ს ა ბ ი ს ჟამშიგ{ა} ქონებოდეს, ან მისი წიგნი და სიგე|13ლი ქონებოდეს, ის არც ჩუენ მოგიშალოთ და|14 გაგითაოთ, თუ ღმერთმან ხელად შემოგვიგდ|15ოს. ასრე თქუენთვის გვიბოძებია, რომ სხუას თქ|16უენს გუარისკაცს ამაშიდ ხელი არა ჰქონდეს თქ|17უენ და თქუენის შვილის მეტს. თუ არა ქ ა რ თ ლ ი ს ალ|18აგი ხელად არ შემოგვივარდეს, და თქუენი თავი ჩუე|19ნ შემოგურჩეს, და მეფემ ლ უ ა რ ს ა ბ დაგუანებოს,* რისაც შემძლებელნი ვიყოთ, იმითი |20 გარჩინოთ და შეგინახოთ. არცა ვის საძალოთ|21 და სა{ა}ვკაცოდ დაგანებოთ, რისაც შემძლებელნი ვიყო|22თ, არც სა{ა} ჯოს კარი დაგიჭიროთ. და თუ ვინმე თქ|23უენი თავი შემოგუაბეზღოს, არც გაუკითხავად გაგიწ|24ყრეთ, გაგიკითხოთ და, მართალი გამოხვიდეთ, არა|25 გაბრალოთ-რა. ამისად გასათავებლად თავსდებად|26 მომიცემია თავად ღმერთი და ყოველნი მისი|27 წმიდანი: ზეცისანი, ქუეყანისანი, ჴორციელი და უჴო|28რცონი. და ხელიც ასრე ჩაურთოთ. ამისის გათ|29ავების მეტი არა ა{ღ}ვიაროთ-რა. აწე, დაიწერა ბრძა||30ნება და წიგნი ესე ქ(ორონი)კო(ნ)სა სამას და ორსა, ხელ|31ითა კარისა ჩუენისა მდივანთმწიგნობრისა თ ა ვ ა |32 ქ ა რ ა შ ვ ი ლ ი ს თაყასითა. ბოლოში უზის ჯვარი და მრგვალი ფორმის სპარსული ბეჭედი. მინაწერი: გიორგი მეფის წიგნი არის. კომენტარი: 1. დავითიშვილები იმერეთის მეფისგან მამულებს იღებენ XVI საუკუნეშიც (იხ. აქვე, კომენტარი:1608 წლის საბუთთან Hd-10243 ბ). ბაგრატ III-მ დავით დავითიშვილს გადასცა ზემო ქართლის სოფლები: ნული, თორმანეული, ღვევრეთი, ფლევი, ქანბადი, ცხეთას ჯვარი, მოხის-რუისის გლეხები, საყდარი სასაფლაოდ, აზნაური ჴერჴაულისძენი და ტატიშვილები (გორგიჯანიძე, 1925: გვ. 300; ნინიძე, 2004: გვ. 209). ვფიქრობთ, იმერთა მეფე იმ სიუზერენულ-ვასალურ ვალდებულებას ემყარებოდა, რომელიც მის წინაპარ მეფეებს (ბაგრატ III-ის დროიდნ) ჰქონდათ დავითაშვილებთან დადებული. რადგან გიორგი მეფე "ლუარსაბის ჟამშიგან" უმტკიცებს ქართლის სოფლებს დავითიშვილებს, ამავე დროს ითვალისწინებს ლუარსაბის სუზერენულ უფლებებს ქართლის მიწებზე, რაზედაც აცხადებს: "თქუენი თავი ჩუენ შემოგურჩეს, და მეფემ ლ უ ა რ ს ა ბ დაგუანებოს". მოგვიანებით, სავარაუდოა, სიმონ-ხანის (1616-1619) გამეფებამდე, დაახლ. 1615-1616 წლებში, მეფე გიორგი საგვარეულო ქონებას (მამულებს, აზნაურებს, ვაჭრებს) უმტკიცებს დავით ბოქაულთუხუცესს და მის შვილებს: “სტკოცა რიკაძეებით, წაბლუანა, აბანო, ბრეთი, გორს ორი ვაჭარი და ალში ერთი

• სიტყვა "დაგუანებოს" ტექსტში ჩამატებულია იმავე ხელით.

126 ვაჭარი, ახალდაბა” (ეს უანასკნელი გადაშლილია) ხეც, Hd-14633. 2. თავაქარაშვილები – იმერთა მეფის მდივანმწიგნობრები. XV საუკუნიდან (ალადად თავაქალაშვილი) იმერეთის სამეფო კარზე მწიგნობრებად ჩანან. თაყა თავაქარაშვილის დაწერილია გიორგი მეფის წყალობის წიგნი სერაპიონ ცაგერელისადმი (Qd-9085 ბ) და ზემოთ მოყვანილი საბუთი.

48

1614 წ. შეწირულების წიგნი თეიმურაზ მეფისა მეტეხის ღმრთისმშობლისადმი საბუთი დაკარგულია, იგი მცხეთის ნუსხებში ნომრით #სნდ (254), უნახავს თ. ჟორდანიას და ქრონიკების II ტომში შეუტანია მისი მოკლე შინაარსი. გამოცემაში გამეორებულია თ. ჟორდანიას პუბლიკაცია. თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტბ (302), რაც გვაძლევს 1614 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მეფის მოძღვარი ნიკოლოზ ჩოლაყაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა : ჟორდანია, 1897: გვ.440. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტბ, მეფემ თ ე ი მ უ რ ა ზ - ხ უ ა რ ა შ ა ნ (ძენი ლ ე ო ნ და ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე ), მ ე ტ ე ხ ი ს ღ(მრ)თისმშობელს: `შემოგწირეთ უ ჯ ა რ მ ა ს მონასტერი ს ი ო ნ ი და ხ ო რ ა უ გ ს ქუაბნი.. მას ჟამსა, ოდეს სასურველი ასული მეფისა.. გ ი ო რ გ ი ს ი თანამეცხედრედ ჩუენდა მოყუანებად ჴელვყავით. დაიწერა ჴელითა მოძღურისა ჩ ო ლ ო ყ ა შ ვ ი ლ ი ს ნ ი კ ო ლ ო ზ ი ს ი თ ა ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტბ".

49

1615 წ. ყმა-მამულის წყალობის წიგნი, ბოძებული ლუარსაბ მეფის მიერ ქაიხოსრო და მერაბ ციციშვილებისათვის დ ე დ ა ნ ი:ხეც, Ad-1410; ყვითელი ფერის ეტრატი; ზომა: 15X17,5 სმ; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის კიდეები და ტექსტის ზოგიერთი ადგილი გადაცრეცილია და გრაფემები არ იკითხება, გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტგ (303), რაც გავძლევს 1615 წელს. ქ. ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძე[თ ჩ]უენ, |2

მეფემა პატრონმა ლ უ ა რ ს ა ბ , თქუენ, ც ი ც ი ს შ ვ ი ლ ს ა ქ { ა } ი ხ ო ს რ [ ო ს ]

5 127 | 3

და მ ე რ ა ბ ს და შვილთა და მომავ{ა}ლთა ს{ა}ხლის თქუენისათა.

ბე[დნიე]|4 რს ყ{ა}ენს რაღ{ა}მი ებოძებინა, თქუენი კერძი მამული ფ ა რ - ს ა დ ა ნ ს ნაბ[...]|5 დევ{ა}დ ქონდა. მოკითხული ვქენით, ზოგი თქუენი სამკვიდ[რ]ო და ზ[ოგი] |6 სან{ა}ცლოდ მოგეცით ნ ი ჩ ბ ი ს ი , ო ჴ ე რ ა , დ ო ე - სი, ავკეთი, ი{ი}ს[ციხე], |7 ქ ვ ე ნ ა ფ ლ ა ვ ი , ღ ვ ი ვ ი ს - ჴ ე ვ ი , აზნაურ{ი}შვილი შ ე ხ მ ა ს უ რ უ ზ ნ ა ძ ე , დ ა ვ ი თ |8

ხ ა ხ უ ლ ა რ ი ,

ა მ ო ვ ა ნ ა ლ ე ქ ს ი ძ ე , მ ე რ ა ბ ა შ ა ტ ე ლ { ი } . ესე{ე}ბი, რის[აც] |9

მამულისა მქონებელნი ყოფილან და ანუ არიან, ბედნიერს|10 ყ{ა}ენს თქუენთვის ებოძებინა და ჩუენც ბედნიერის ყ{ა}ენის ბრძანე[ბა] |11 გავათ{ა}ვეთ და გიბოძეთ.

ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტგ. ხელრთვა ხვეულად: ლუარსაბ

50

1615 წ. წყალობის წიგნი ლუარსაბ მეფისა დავით [დავითიშვილისადმი] ძველი პ ი რ ი: ხეც, Sd-600; ამ ნომრის ქვეშ დაცულია ორ სხვადასხვა ზომის ფურცელზე გადაწერილი ერთი და იგივე საბუთის ტექსტი. დაწერილია მოყვითალო ფერის ქაღალდზე; პირველის ზომა: 29X14,8 სმ. მეორის - 34,6X15,5 სმ. მეორეს აკლია დასაწყისი ნაწილი და ახასიათებს ალაგ-ალაგ ორთოგრაფიულად მცდარი წაკითხვები. გადამწერს შეუნარჩუნებია დედნის განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. გამოცემაში გამოყენებულია პირველი ტექსტი. სათაურში ადრესატის გვარის – “დავითიშვილი”– აღდგენა ემყარება საბუთში დავითიშვილთა საგვარეულო სახელების (დავით, კოსტანტინე, ელიზბარ) და საგვარეულო სამფლობელოს (აბანო) მოხსენიებას. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტგ (303), რაც გვაძლევს 1615 წელს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #187, გვ. 228 ქ. ესე წყალობისა წიგნი და ფიცი გიბოძეთ|2

ჩუენ, მეფემა პატრ[ო]ნ[მან]

ლ უ ა რ ს ა ბ , [თ]|3 ქუენ, დ ა ვ ი თ ს ა და შუილთა შენთა კ ო ს ტ ა ნ - ტი|4 ნ ე ს , ე ლ ი ზ ბ ა რ ს ა დ ა შ ი ო შ ს . ასრე და ამა პირსა|5

ზედან, რომე მოხუედით კარსა ჩუენსა, და|6
ვისმინეთ აჯა თქუენი და მოგიბოძეთ, რისაცა |7
მამულისა და ყმისა მქონებელი

იყავით – ანუ|8

ვაჭრისა, და ანუ აზნაურისშუილისა, ანუ ძ|9

უელად ნაქონი და ანუ ჩუენგან ნაბოძები|10 – ყუელა უკლებ{ლ}ად შენთუის და შუილთა თქუენთ|11ათუის გუიბოძებია ყოვლის კაცისაგან ჴელშ|12ეუალად.

3 შვილსთა ნსხ. 

128 და თუ ვინმე შენი თავი შემოგუა|13ბ{ე}ზღოს, გაგიკითხოთ, და რისაცა შემცოდენი|14 არ იყოთ, მის მეტი არა-რა გარდაგაჴდევინ|15ოთ-რა. და არცა-ვის უსამართლოდ საბალო{ო}დ|16 დავანებოთ შენი თავი. და არას შენის გუარის|17 კაცს შენს მამულზედ ჴელი არა ჰქონდეს, და|18 ა ბ ა ნ ო , რარიგაცა უწინ ჰქონებოდეს, ისრევე|19 თქუენთუის გუიბოძებია. და რარიგაცა ბედნიერის ყ|20აენის ფარვანა გქონდეს, ჩუენცა ისრე გაგუი|21თავებია. აწე, გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმა ||22 ჩუენსა ერთგულად სამსახურსა შინა. ამისად|23 გათავებისა{დ} თავდებად მოგუიცემია ღმერთი და ყ|24ოველნი მისნი წმინდანი, ჴორციელნი და|25 უჴორცონი. და ჴელიცა ასრე ჩაგირთოთ, რ|26ომე გუნებაში ამის გათავებისგ[ან] მეტი სხუა ა|27რა ა[ღ]ვიაროთ-რა. ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტგ. ხელრთვა: ლუარსაბ ბოლოში უზის დიდი სპარსული ბეჭედი. პირის გადამღების მინაწერები: 1. ქ. ესეც სწორე ს{ე}ვადაი არის, ღ(მერ)თი მომეცეს თ{ა}ვდ<ა>ე|ბათა და ამისი დ<ა>ედანი აქ მაქსა. ბეჭედი: დავით 2. ქ. ეს ს{ე}ვადაი მე, ქ{ა}იხოსრობეგს წამიღია. ბეჭედი: ქაიხოსრო გვიანდელი მინაწერები: 1615 წ. ამის ნამდვილიც გვაქვს. გ. თ. 1615 წ. გადაწერილია.

51

1616 წ. ყმა-მამულის მფლობელობის განახლების წიგნი ბაგრატ მეფისა მოურავ გიორგი [სააკაძისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14418; სიძველისაგან გაყავისფერებული ქაღალდი; ზომა: 27,4X15,2 სმ. მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ი: ხეც; Hd-13954-ბ. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტდ (304), რაც გვაძლევს 1616 წელს. ქ. რისაც მამულისა და საჴელოს მქონებელი მო|2 ურავი გ ი ო რ გ ი ყოფილა, ან ბედნიერის ყაენ|3 ისაგან წყალობა დამართებია, ან ბატონ|4 ის ს უ ი მ ო - ნ ი ს ა და ან ბატონის გ ი ო რ გ ი ს ა და|5

ბატონის ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს ა გ ა ნ ,
14 მისა ნსხ. 20 გაქონდეს ნსხ. 23 გათავებისია ნსხ.

129 მათ ჟამში|6

მამულის მქონებელი და ანუ საჴელო|7

ს მქონებელი ყოფილან, ისრევე მისის|8

სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა მ|9

ისთუის და მის შვილთათუის გვიბოძებია.|10 და ნურა კაცი ნუ ეცილებით, ნურც ნა|11წყალობევსა და ნურც სამკუიდროსა. ქ(ორონი)კ(ონ)სა|12 ტდ. ხელრთვა ხვეულად: ბაგრატ გვიანდელი მინაწერი საბუთის თავში: 1. საბარათიანოს სოფლები ს<ა>წირია, 2. ბაგრატ მეფის წიგნი მამულების და სახელოსა.

52

1616 წ. 8 ნოემბერი. სოფელ ქვემო წერაქვის წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა სომხითის მელიქ ათაბაგისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-1024; ყავისფერი ქაღალდი; ზომა 27X17; მხედრული; შავი მელანი; საბუთის პირველი სტრიქონი და მეორე სტრიქონის ნაწილი ყავისფერი მელნითაა შესრულებული; განკვეთილობის ნიშანი: წერტილი, ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. პ ი რ ი:ხეც, Hd-13954-ბ თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტდ (304) გიორგობისთვის ჱ (8), ანუ 1616 წლის 8 ნოემბერი. ბ(რ)ძ(ანე)ბ(ი)თა ღ(მრ)თ(ისაჲთ)ა და წყალობითა შაჰ(ა)ბასი[სი]თა |2 ქ. მეფემან, პატრონმან ბ ა გ რ ა ტ , ესე წყალობისა წიგნ|3 ი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენ|4 სა ერდგულსა ყმასა, ს ო მ ხ ი თ ი ს მელიქს ა თ ა ბ ა გ ს , თ|5 ქუენსა ძმასა ზ ა ქ ა რ ი ა ს და ძმათა და მამავალთა სახ|6 ლისა თქუენისათა. მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა |7

და მამულისა წყალობასა დაგუეაჯენით, ბატონს ლ |8

უ ა რ ს ა ბ ს ქ ა რ ა ტ ა კ ი და გ ე ლ ა ქ თ ა გ ი თქუენთუის ებოძები|9 ნა, ის გამოგართუით და ბადი ზ ა მ ა ნ ა ს შვილთა და ბატონ{ი}ს |10 შვილთ [ვ]უბოძეთ. და იმისად სანაცლოდ გიბოძეთ ქ უ ე - მო |11 წ ე რ ა ქ უ ი მისის სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა, ||12 მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, |13 საჴნავ-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა. ყოვლით|14ურ თქუენთუის გუიბოძებია, გქონდეს და გიბედნიეროს |15 ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამს{ა}ხურსა შიგა. კარისა |16 ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო და მდივან{ნ}ო, თქუენცა ასრ|17ე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ბრძანებულს |18 სიგელში ეწეროს. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე |19 ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტდ, გიორგობისთუეს ჱ. ხელრთვა: ბაგრატ 130 კომენტარი: 1. სომხითის მელიქი - 1604 წ. შაჰ აბასმა ქართლის სამეფოს ჩამოაჭრა ლორეს მხარე, სადაც შექმნა ლორეს სახანო, რომელიც სპარსულ წესზე მოწყობილი პოლიტიკური ერთეული იყო, ამასთან შაჰის დასაყრდენი ქართლის მეფეების წინააღმდეგ საბრძოლველად. შაჰმა ლორეს მხარე სამართავად გადასცა გამუსლიმებულ აზნაურ მირიმანს, რომელიც თბილისის მელიქი უნდა ყოფილიყო. მირიმანის შთამომავლები - მირიმანიძეები მელიქის სახელოს მემკვიდრეობით ფლობდნენ. მათი საგვარეულო ორ შტოდ გაიყო და ჩამოყალიბდა: ლორის მელიქი, რომელიც ლორეს ციხეში იჯდა და სომხითის მელიქი, რომელიც ახტალაში იყო. შესაბამისად, ჩამოყალიბდა მელიქიშვილთა და ლორის მელიქიშვილთა საგვარეულოები (ბოშიშვილი 2013: გვ. 56). ქვემო ქართლზე შაჰის პოლიტიკური გავლენის შესუსტებისთანავე სომხითის მელიქი მართლმადიდებელი გახდა. მისი საგანმგებლო სათავადოდ იქცა. 2. ათაბეგ მელიქი - ათაბეგ მირიმანიძე, სომხითის მელიქი 1619-1659 წწ. შაჰ აბასის ერთგული მოხელე. 1616 წ. სპარსელების მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს დალაშქვრის შემდეგ აბასს თბილისში ბაგრატ VII დახვდა, შემდეგ კი გაემართა სომხითისკენ. "რამდენიმე დღე ილხენდა მელიქ მირიმან სომხითარის შვილიშვილის, ათაბეგის, სამყოფელს, რომელიც [ირანის შაჰის] წმინდა გვარეულობის ერთგულთა რიცხვს ეკუთვნოდა" (ისქანდერ მუნში, 1969: გვ. 111). მისი ოჯახი, მართლაც, გამოირჩეოდა შაჰის ერთგულებით. ათაბეგის ძმა სეფიყული-ხანი სპარსეთის სახელმწიფო მოხელე იყო. იგი ყილმაარის და ალაშქერის ბეგლაბეგი იყო, ჯულფის ტარუღა, შემდეგ ჰამადანის და ერაყის მმართველი (გაბაშვილი 1958: გვ. 194; მაედა 2008: გვ. 102-104; ბოშიშვილი, 2013: გვ. 64). 1625 წ. მარტყოფის ბრძოლაში გამარჯვების შემდეგ გიორგი სააკაძემ პროსპარსული დაჯგუფების თავადებს შეუტია, მათ შორის ათაბეგისა და მის ძმა ზაქუმს: "მიუჴდა ამათ მოურავი, ხოლო იგინი ივლტოდნენ და წაგუარნა დედაწულნი და ქონებანი" (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1993: გვ. 434). ათაბეგი ძმებთან ერთად სპარსეთში გაიქცა და როსტომ-ხანის ქართლში მეფედ დამტკიცების შემდეგ დაუბრუნდა სამკვიდრო მამულს. შექმნილი პოლიტიკური მდგომარეობის წყალობით კვლავ აღიდგინა პრივილეგიები (ბოშიშვილი, 2013: გვ. 66). 3. ზაქარია - ათაბეგ მელიქის ძმა. წყაროებში სხვადასხვა ფორმით იხსენება: ზაქუმი/ზაქუმბეგი/ზაქუ. მან საფუძველი დაუდო ზაქუმიშვილების საგვარეულოს. ზაქუმს სამი ვაჟი ჰყავდა: თამაზი, ბეჟანი და ალიყული. ამ უკანასკნელის შთამომავლები იწოდებიან ზაქუმიშვილებად. მათი სამამულე მფლობელობა ბოლნისზე ვრცელდებოდა (ბოშიშვილი, 2013: გვ. 65). 131

53

1616. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ლუარსაბისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-516; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 8,5 X 14,5 სმ.; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დალაქული. თ ა რ ი ღ ი : დოკუმენტს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტდ (304) 1616 წელი. ქ. გვიბოძებია ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს ა თ უ ი ს ძმის ი მ ე დ ი ს მამული, რაც |2 ზემოთ ჰქონდა და ან ქუემო, სააბრეშუმე სასახლე და ვენაჴი|3

მისი სამართლიანით მთითა და ბარითა უკლებლად და|4
ჴელშეუვალად. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტდ.

ხვეული ხელრთვა: თეიმურაზ მინაწერები: verso-ზე, ძველი სააღრიცხვო ნომრები: 1. თეიმურაზ მეფისა. #63, 2. #516. კომენტარი: საბუთის ადრესატი ლუარსაბი, სავარაუდოდ, იგივე მეჯინიბეთუხუცესი ლუარსაბ მაყაშვილია, რომელიც არაერთგზის არის მოხსენიებული საბუთებში (იხ. ზემოთ, Ad-513).

54

1616. უვნებლობის პირობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ბაადურ და მანუჩარ ციცისშვილებისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-1292; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 18,8X15 სმ.; ყავისფერი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: თავნაკლული და დალაქული; თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტდ (304), 1616 წელი. [... დედ]ისა ჩუენისა ღ(მრ)თისმშობელისა და მარადის ქალწუ|2 ლისა მარიამისათა, ესე საიმედო წყალობისა|3 წიგნი და ფიცი გიბოძეთ ჩუენ, ჴელმწიფემან პა|4 ტრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , თქუენ ც ი ც ი ს შ ვ ი ლ ს ბ ა ა - დ უ რ ს |5

და მ ა ნ უ ჩ ა რ ს , ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე თუ ჩუენ|6

ზედ არა სტყუოთ-რა, ჩუენგან თქუენ არა გევნოს-რა |7

და არც არა გეზიანოსთ,

არც გაღარიბებით, არც |8

ჴელთ დაჭერით, არც გახაიბრებით და არც 

132 სიკუდი|9 ლით. ამისად გათავებისა თავდებად ღ(მერ)თი და ყო|10ველნი მისნი წმიდანი მოგვიცემიან, |11 ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტდ. ხელრთვა: თეიმურაზ კომენტარი: ბაადურ და მანუჩარ ციციშვილები, როგორც ჩანს, ლუარსაბ II-ს და თეიმურაზს თან გაჰყვნენ იმერეთის სამეფოში. 1614 წელს შადიმან ბარათაშვილის ჩაგონებით, ლუარსაბი შაჰს ეახლა, რომელმაც იგი დაატყვევა. ამ ამბის შემდეგ არის გაცემული წარმოდგენილი საბუთი. ბაადურ და მანუჩარ ციციშვილები, როგორც ჩანს, ქართლის სხვა თავადების მსგავსად, შაჰს არ ხლებიან და თეიმურაზის მფარველობა მიუღიათ.

55

1616 წ. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ყორჩიბაშ თამაზ ამატაკიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14679; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 77,4X21,5 სმ.; ყავისფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: ალაგ-ალაგ ამოფლეთილია და ტექსტი დაზიანებული; დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტდ (304), რაც გვაძლევს 1616 წელს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან მეფეთ |2

მეფემან, ჴელმწი[ფემან] პა[ტ]რონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , |3
და

თანამეცხედრე[მან] ჩუენმან დედოფალთ-დედოფ|4 ალმან პატრო[ნმან ხ ] ვარაშა ნ, და ძეთა ჩუენთა |5

საყვარელთა და [პირ]მშოთა: პატრონმან

ლეონ |6

და პატრონმან ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე , ესე უკუნისამდი გას|7

ათავებელი მტკიცე, უმიზეზო და უცვალებელი |8

წიგნი და სიგელი გიბოძეთ თქუენ,

ჩუენსა |9 ერთგულსა, ე[რთ]სულსა, და თავდადებით ნამ|10სახურსა, ჩუე[ნ]ის მორჭმა-გადიდებისა და გაზეშ|11თებისათვის თავ-გარდადებულსა და დიდად | 12 მეცადინესა ა მ ა ტ ა კ ი ს შ ვ ი ლ ს ყორჩიბაშს | 13 თ ა მ ა ზ ს და თქუენს შვილს უ ღ უ ლ უ ს , გ ი რ გ ე ლ |14დ ი ს , შვილთა და მომავალთა თქუენთა [ყ]ო[ვე]|15ლთავე. ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე, რაც |16 ჩუენგან ყმისა [დ]ა მამულის წყალობა გჭი|17რდა ან მთასა და ან ბარსა, მისი წიგნი და|18 სიგელი გვთხოვე. და როგორაც ვემართლ|19ებოდით ნამსახურსა და ერთგულობასა |20 თქუენსა, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ წიგნი |21 და სიგელი ესე და დაგიმტკიცეთ სიგლითა |22 ამითა. ასრე რომე, რაც ან უ ჯ ა რ მ ა ს , ან |23 ბ ე წ ე წ უ რ ს , ან 133 ს ა თ ი ლ ა ნ შ ი , ან ს ა ბ უ ე ს ა ს ლ | 24ა მ ა ზ ი ს ს ე უ ლ ი , ან ს ა მ ა ღ - რ ა ნ შ ი უ ტ { ო } ნ ი , ან |25 ჯ ა ნ ა { ა } ნ ი ჴელშეუვალად, და ც ი ხ ი ს თ - ვ ი ს ს ე უ ლ ი წისქუი|26ლი და მამული, ან ღ ა ნ უ ჴ ს ა ს ა ფ ა ს ე უ ლ ი სასახ|27ლე და მამული, ან მ უ შ ო ა ნ ჩ ი ბატონიშვილ|28ის მ ა რ ი ა მ ი ს - ს ე უ ლ ი მამული გვებოძოს თქუენ|29თვის, კ ე მ უ რ ს თ ვ ა ლ ა ს ე უ ლ ი და ჯ ი ნ ჯ ი ჴ ა რ ს , რაც |30 გუებოძოს, ბ ა ზ ა რ ს ურია ი უ დ ა დ ა მ ო - შეგუ| 31ლ ა , – ეს ჩუენგან ნაბოძები წყალობა რომ |32 გაქუს, ამათ არაფერი საჩუენო სათხოვარი და გამ|33ოსაღები არა ეთხოვებოდეს ლაშქარ-ნადი|34რობისა და სათათრო საურისგან კიდე. ესე |35 ასრე გაგითავდესთ და არა მოგეშალოს, თუ |36 თქუენ ჩუენზედ არა და[ა]შავოთ და ან არა სტყ|37უვოთ, არა ჩუენგან და არაც შემდგომად |38 სხუათა მეფეთა და დედოფალთაგან. არაოდის |39 არ მოგეშალოს. სხვა კიდევე, თუ თქუენი თა|40ვი შემოგვაბიზღოს ვინმე, გაუკითხავად არ |41 შეგიბიზღოთ, გაგიკითხოთ, და რისაც შემ|42ცოდენი არ იყუნეთ, მის მეტი არა გკითხოთ-|43რა და საძალოდ და დასაჩაგრავად არას კაცს |44 არ დაგანებოთ. კიდევე სასაფლავოდ კ ი ს ი ს ჴ ე | 45ვ ს კ ი ლ მ ა ტ უ რ ი საყდარი და რაც ამაში მამუ|46ლი ეწეროს, მისით სამართლიანის მთითა, |47 ბარითა, წყლითა, წისქუილითა, ველითა და |48 ვენაჴითა, სათიბითა და საჴნავითა, თქუენ, ყორ|49ჩიბაშის თ ა მ ა ზ ი ს ა და თქუენთა შვილთათუის |50 გუიბოძებია. აწე, ვინცა და რამანცა კაცმან ეს|51ე ჩუენგან ნაბოძები წყალობა, ყმა და მამუ|52ლი შეგიშალოს, რისხ[ა]ვმცა ღ(მერ)თი და |53 ყოველნი მისნი წმიდანი, მამა, ძე და სულ|54ი წმიდა, ზეცისა და ქუეყანისანი, ჴორციე|55ლნი და უჴორცონი. დაიწერა წიგნი და სიგელი ||56 ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტდ. ხელრთვა: თეიმურაზ კომენტარი: თამაზ ამატაკისშვილი – ყორჩიბაში (თურქ. ყორჩიბაში, ცხენოსან მოისართა რაზმის უფროსი). ქართულ სინამდვილეში შემოსულია სეფიანთა ირანიდან, აღნიშნავდა ცენტრალური აპარატის მოხელეს, რომელსაც ევალებოდა სასახლის მცველთა რაზმის (ყორჩების) მეთაურობა და მეფის მომსახურე პერსონალის ხელმძღვანელობა. მოცემული საბუთი ერთ-ერთი პირველია, რომელშიც ყორჩიბაშის თანამდებობა მოიხსენიება. ამატაკიშვილები სამცხელი თავადები არიან, რომლებიც ოსმალური ექსპანსიის შემდეგ XVI საუკუნის მიწურულს ქართლსა და კახეთში გადმოსახლებულან (კლდიაშვილი (შემდ.), 1991: გვ. 109-110). მოცემული საბუთის ადრესატი თამაზ ამატაკიშვილი კახეთში ახლად დამკვიდრებული ჩანს, რაზედაც მიუთითებს თეიმურაზის წყალობის საბუთი – მეფე ყორჩიბაშს მამულებს კი არ უახლებს, არამედ აძლევს ახალს – სხვადასხვა სოფელში გაფანტულ იმ ყმა-მამულს (როგორც ჩანს, ბეითალმანს), რომლებსაც ადრე სხვა მფლობელები ჰყოლია. 134 5 10 15 20

56

1616 წ. მარტი. ყმების სითარხნის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ესიტასადმი პ ი რ ი: ხეც, Hd-4163-ა; დაწერილი ცისფერ ქაღალდზე. მელანი შავი. საბუთს უზის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტდ (304), მარტი, რაც გვაძლევს 1616 წელს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ გვირგვინოსანმან მეფეთ-მეფემან, პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ და თანამემცხედრემან ჩვენმან პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , ძეთა ჩვენთა: პატრონმან ლ ე ვ ა ნ და პატრონმან ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე მ ა ნ , ესე უკუნისამდენ ჟამთა გასათავებელი წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენს ერთგულსა ყმასა ე ს ი ტ ა ს ა , შვილთა და მამავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე, მას ჟამსა, ოდეს კარსა ზედა მოგვადეგით და თქვენის გლეხებისა სითარხნეს [და] წყალობასა გვეაჯენით. ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და ასე ვათარხნეთ და განვათავისუფლეთ, რომე ყოვლისა ჩვენის სათხოვრისაგან არა ეთხოვებოდეს-რა, არა საბალახე, არა კოდის პური, არა სამლაშე, არა მუშაობა, საჩვენო სათხოვარი და გამოსაღები არა ეთხოვებოდეს-რა, ერთისა სათათროსა საურისა და ლაშქარ-ნადირობის მეტი, არა ეთხოვებოდეს-რა. აწე გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შინა, არა მოგეშალოს არა ჩვენგან და არცა შემდგომად მეპატრონეთაგან. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვაზირ-ვაქილნო, მდივან{ნ}ო და სხუანო მოსაქმენო, ვინგინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინგინდა-ვინ იქნებოდეთ, ბრძანება და ნიშანი ჩვენი თქვენცა ასე გაუთავეთ და ნუ მოუშლით. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ჩვენი ესე თვესა მარტსა, ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტდ. ხელრთვა: მეფე თეიმურაზ მინაწერები recto-ზე ფანქრით: 1. ,,წყალობის წიგნი თეიმურაზ I-სა”. ამ წიგნის ჩვენ პირი გვაქვს ლურჯ ქაღალდზე გადაწერილი. 2. პირი ასლებიდან გადმოღებული. კომენტარი: ხვარაშან დედოფალი, ქართლის მეფის, ლუარსაბ II-ის და, რომელზედაც თეიმურაზ მეფემ 1612 წელს შაჰის ბრძანებით იქორწინა. 135

57

1616 წ. წყალობის წიგნი იოანე კათალიკოსისა დავით ელიოზისძისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Sd-543; მოყავისფრო ქაღალდი; ზომები: 22,3X22,6 სმ. ყავისფერი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: მარცხენა კიდე მთლიანად და მარჯვენა კიდის ზედა და ქვედა ნაწილები მოფლეთილი. ტექსტი დაზიანებულია, საბუთის recto-ზე ბოლო სტრიქონი ჩამოჭრილია და მოჩანს გრაფემების მხოლოდ ზედა ნაწილები. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთი 1824 წლის 22 სექტემბერს გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტდ (304), რაც გვაძლევს 1618 წელს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: 1. თაყაიშვილი, 1909: #116, გვ.145; 2. დოლიძე 1970: გვ.392. ქ. ჩვენ, ღმრთისა მ[ი]ერ კურთხეულმან, ყოვლისა საქართველოსა დიდმან მამათმთ|2 [ა]ვართ მთავარმან, ქ [ ა ] რ თ ლ ი ს ა კათ[ა]ლიკოზმან პატრონმა ი ო ვ ა ნ ე მ , ესე უკუ|3 ნისამდე ჟამთა გ[ა]ს[ა]თავებელი წიგნი და სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძე|4 თ შენ, დიდსა და ცათა მობაძ[ა]ვსა სვეტისა ცხოვლისა და კუართისა |5

საუფლოისა, კათოლიკე ეკლესი[ი]სასა დედაქალაქისასა მ ც ხ ე თ ი ს ა შვი|6

ლსა, ე ლ ი ო ზ ი ს ძ ე ს ა დ ა ვ ი თ ს , რ ო ს ე ბ ს , ქაიხოსროს, პეტრეს, გიორ| 7 [ ი ს ] და ა ბ ი ა თ [ ა ] რ ს , ძმათა, შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისა|8 [თა], ყოველთავე. მას ჟამსა, ოდესცა ბიძის თქვენის მამულის წყალო|9 ბას გვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოჴსენება თქვენი, კითხვითა და ჯე|10რჩინებითა მეფეთ-მეფისა, პატრონისა თ ა [ ი ] მ უ რ ა ზ ი ს ი თ ა , და თანამე|11ცხედრისა მათისა პატრონისა დედოფლის ხ ვ ა რ ა შ ა ნ ი ს ი თ ა , მი|12 ...[ მ ა მ უ ] კ ა ს ე უ ლ ი სამამ[ა]თმთავრო და ა ხ [ ა ] ტ [ ა ] ნ ს სამი კომლი კაცი |13 ...და შ ა რ [ ა ] ბ ი ს ძ ე ზ უ ბ ი ა და მისი განაყოფი მათის |14 მამულით, რას[ა]ც მამულის მქონებელნი ყოფილიყვნეს ან მთას |15 [ბარს] ||16 და [ყოვ]ლითურთ უნ[ა]კლულოდ, და ც ხ [ ე ] თ ა ს სასახლე უნაკლ[ულოდ] |17 თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან საყდრისა და ჩუენისა ერ|18თგულად სამსახურსა შინა. აწე, ესე, ეს ჩუენგან ნაბოძები მამული ვინც მოგი[შ]|19[ა]ლოს, რისხავსმცა ღმერთი და ყოველნი მისნი წმიდა[ნი]. და ჩუენთუისმცა იგი განიკი[თ]|20ხვის დღესა მას განკითხვისასა. დამამტკიცებელნი ამისნი [ღ]მერთმან აკურთხნეს. და[იწე|21 რა წიგნი] ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტდ. თანადროული ხელრთვა: კათალიკოზი გვიანდელი ხელრთვა: კათალიკოზი 136

58

[1616-1617 წწ.] ნასყიდობის წიგნი მიქელა და ახალბედა კოპაშვილებისა პატრონ თაყასადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Qd-7013; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 7.3X17.36სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ან ოთხწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის შუა ნაწილი გახვრეტილია მრგვალად, ტექსტის დაუზიანებლად. ამჟამად საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; ტექსტისათვის დამახასიათებელია ა- მეტობა. საბუთი უთარიღოა. “პირთა ანოტირებულ ლექსიკონში” იგი დათარიღებულია ბაგრატ მეფის ზეობის (1615-1619) წლებით, მაგრამ, რადგან საბუთში ლაპარაკია შიმშილობაზე, სავარაუდოდ, ეს მოვლენა შესაძლებელია დაკავშირებული იყოს იმდროინდელ ქართლისა და კახეთში შაჰ-აბას I-ის შემოსევებთან. ამიტომ საბუთის თარიღი შეიძლება დავიწროვდეს 1616-1617 წლებით. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი შაველ ყორღანაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: კლდიაშვილი (შემდ.), 1993: გვ. 526 (ანოტაცია). ქ. სახელითა ღმრთისათა, ესე ნასხიდობისა წიგნი |2 მოგეცით ჩვენ, კ ო პ ა შ ვ ი ლ ე ბ მ ა ნ მ ი ქ ე ლ და ა ხ ა ლ |3 ბ ე დ ა მ ა ნ , ჩვენთა შვილთა და მომავალთა. მა{ს} ჟა|4 მსა, ოდეს იმისთანა ცეცხლი ჟამი იყო, კაცი არსადა და|5 რჩა შიმშილითა. და მოგყიდეთ ა ხ ა ლ ბ ე დ ა ს კერძი თქ|6 ვენს ქვეშეთ ყანა გაკიდულა, თქვენ, პატ{რ}ონსა თ ა ყ ა ს , გ უ |7 ლბადას, ზალდას - ტ ა ნ ს , ფ ა რ შ ე ვ ა ნ ი ს და ქ ა { ი } ხ ო ს რ ო ს , თქვენ|8 თა შვილთა და მომავალთა, – ყოველთავე. გიბედნიეროს |9

ღმერთმან მკვიდრად და სამამულოდ, როგორაცა |10 მკვ{ი}

დრსა და ნასხიდსა მართებდეს, ისრე. ამისდა ||11 გათავებისა და თავსდებად მოგვიცემია ღ(მე)რთი და ყოვე|12ლნი მისნი წმიდანი, კაცთაგან: პატრონი მეფეთ-მეფე |13 პატრონი ბ ა გ რ ა ტ და ჩემნი ბატონები და მათი სას{ა}ფლა|14, მთავარანგელოზი ც ხ ო მ ი ს ა და წმიდა სამება ჭ ა ლ ი |15სა. როგორაცა გული შეგვიჯერდებოდა, ისრე ფასი მოგ|16ვეცით. ამისი შუამყოფი არიან: ზ უ რ ა ბ ა ხ ი დ ე შ ე ლ ი და ფ |17ოცხ<ა> - ვ ე რ ა , მ ა ნ ი ა ჯ ო ხ ა ძ ე . და მოწამეცა არიან. საბუთს ბოლოში უზის ორი ჯვარი.

5 გაკადილა

137

59

[1616-1619 წწ.]. განჩინების წიგნი ბაგრატ მეფისა მუხრანბატონებსა და არაგვის ერისთავს შორის სამამულო დავის შესახებ პ ი რ ი: სეა, 1461-3/34. თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. იგი თარიღდება ქართლის მეფის, ბაგრატ VII-ის (ბაგრატ-ხანის), ზეობის (1616-1619) წლებით. გ ა მ ო ც ე მ ა : დოლიძე, 1972: #14, გვ. 54. ქ. ოდეს მოგვიდგეს კარსა დარბაზისა მეფობისა ჩუენისასა მ უ ხ რ ა ნ ი ს ბატონი თ ე ი მ უ რ ა ზ და ძმა მისი ბატონი ქ ა ი ხ ო ს რ ო და ა რ ა გ ვ ი ს ე რ ი ს თ ა ვ ი პატრონი ნ უ გ ზ ა რ და შვილი მისი პატრონი ბ ა ი ნ დ უ რ , მ უ ხ რ ა ნ ი ს ბატონები და ე რ ი ს თ ა ვ ი ერთმანეთსა ბევრსა რასმე უჩიოდნენ. დავსხედით ჩუენ, მეფე პატრონი ბ ა გ რ ა ტ და შემოვისხით გარე დარბაზის ერნი ჩუენი და ჴელ[ნ]ი, ერთად შევდეგით ქუეშე სამართალსა უფლისასა ჩუენისასა, და დავიდევით დიდი შიში დღისა იმ დიდისა, რომლისა განიკითხებიან სამართლითა ცრუნი და მართალნი. ამასედან შემოვჰკრიბეთ საჩივარნი მათნი და მოგვარებულნი ვჰქენით, ვითა მ ლ ა შ ი ს ა სოფელზედა სარჩლობდეს. თუ წადგეს ე რ ი ს თ ა ვ ი პატრონი ნ უ გ ზ ა რ და პატრონი ბ ა ი ნ დ უ რ თორმეტის აზნაურშვილითა და ასრე შეჰფიცოს მ უ ხ რ ა ნ ბ ა ტ ო ნ ე ბ ს ა , რომე მ ლ ა შ ე ს ა მ უ ხ რ ა ნ ო არ ყოფილიყოს და ს ა ე რ ი ს თ ო ყოფილიყოს, დაუდვას მ უ ხ რ ა ნ ბ ა ტ ო ნ ე ბ მ ა ნ ე რ ი ს თ ა ვ ს ა . და თუ ე რ ი ს თ ა ვ მ ა ნ ვერ შეჰფიცოს, წადგეს პატრონი თ ე ი მ უ რ ა ზ და პატრონი ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ თორმეტის აზნაურშვილითა და ასრე შეჰფიცოს, რომ მ ლ ა შ ე საერისთო არ ყოფილა, მ უ ხ რ ა ნ ბ ა ტ ო ნ ი ს ა ყოფილა, ე რ ი ს თ ა ვ ი არას ემართლების და დაუდვას მ უ ხ რ ა ნ ი ს ბ ა ტ ო ნ ე ბ ს ა . კიდევე, რაც ერთმანეთისა ნაცარცვი და ნაქურდალი მათსა მამულშიგა იყოს, ჩუენ ორნი საბატონო კაცნი უჩინოთ, რაცა ჩნდეს, ის უკლებლად ერთმანეთსა შეაქცევინონ. და რაც არა ჩნდეს, რა რიგადცა იმ ორმან საბატონომ კაცმან უთხრას და გაუჩინოს, იმრიგად გარდასწყვიტონ. რომელიც ამ პირობას გარდაჰხდენ, თავადამც მღრთისა და ბედნიერის ყაენისა შემცოდე იყოს და მერმე ჩუენისა მეფობისა და ჩუენის დარბაზის ერთა მტერია. კომენტარები: 1. ნუგზარ ერისთავი - არაგვის ერისთავი XVII საუკუნის პირველ ოცეულში. არაგვის საერისთავო კახეთის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა, თუმცა ნუგზარი მეფე ალექსანდრე II-ს ემიჯნებოდა და როგორც დამოუკიდებელი ხელისუფალი, კახეთში მიმავალი რუსი ელჩებისაგან ძღვენს თხოულობდა. დაპირისპირებული იყო ჩერქეზ ბატონთან. ნუგზარი არ ეპუებოდა არც მეფე ლუარსაბ II-ს და არც 5 10 15 20 25 138 თეიმურაზ I-ს. ნუგზარის ასული ცოლად ჰყავდა გიორგი სააკაძეს. შეთქმულებისგან გამოქცეულმა გიორგი სააკაძემ სწორედ ნუგზარს შეაფარა თავი ცოლშვილიანად, ხოლო შემდეგ ერთად წავიდნენ შაჰ აბასის კარზე (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 391). შაჰმა ნუგზარი წყალობით აავსო და იგი მამულს დაუბრუნდა. ნუგზარი განჯაში ეახლა საქართველოს ასაოხრებლად წამოსულ შაჰ აბასს. სავარაუდოდ, მან მონაწილეობა მიიღო ამ ლაშქრობაში, ვინაიდან არაგვის საერისთავო არ აუოხრებიათ. ნუგზარ ერისთავი 1618 წლის ახლო ხანებში გარდაიცვალა. 2. თეიმურაზ მუხრანბატონი - ვახტანგ მუხრანბატონის ძე, მუხრანის თავადი 1580-1624 წწ. მონაწილეობდა 1609 წ. ოსმალთა და თათრების ლაშქრობის წინააღმდეგ ბრძოლებში. იგი დაიღუპა 1625 წელს მარაბდის ბრძოლაში. "მხნედ მებრძოლი მოკლეს თეიმურაზ მუხრან ბატონი და განჴდა ხმა. ჰგონეს ყოველთა კახბატონის სიკუდილი" (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 409).

60

[1616-1619 წწ.]. ბრძანება ბაგრატ მეფისა ქალაქს მცხოვრები სვეტიცხოვლის ყმებისადმი მალის გამოურთმევლობის შესახებ დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-1261; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; ზომა 9.3X17; მხედრული; შავი მელანი; საბუთის დასაწყისი ფორმულა (I და II სტრ.) სინგურით არის შესრულებული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთი დაზიანებული არ არის და თავიდან ბოლომდე გარკვევით იკითხება; გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი : საბუთი უთარიღოა, დათარიღებულია ბაგრატ VII-ის ზეობის (1616-1619) წლებით. გ ა მ ო ც ე მ ა : ბერძენიშვილი 1962: #4, გვ. 9. ბ(რ)ძ(ანე)ბ(ი)თა ღ(მრ)თ(ისაჲთ)ა და წყ(ალო)ბ(ი)თა შაჰ(ა)ბასითა ქ. მეფე ბ ა გ რ ა ტ გ(ი)ბ(რძანე)ბთ იმედო ქალაქის მელიქო და მამას{ა} ხ|2 ლისო! მერმე, რაც ქ ა ლ ა ქ ს ს უ ე ტ ი ს ც ხ ო ვ ლ ი ს ყმა იყო|3 ს, ბაშმალს ნუ სთხოვთ, რარიგადაც ს უ ე ტ ი ს ც ხ ო ვ ლ ი ს ა |4 თ უ ი ს ემსახუროს, ისრევე მს{ა}ხურონ და იმრიგადვე თარხან||5 ი იყუნენ. verso-ზე ხელრთვა: ბაგრატ გვიანდელი მინაწერები: recto-ზე, პირველის სტრიქონის გასწვრივ: ქორონიკონი: ტჟგ. 139 verso-ზე: 1. მ<ე>ცხეთი ს; 2. მეფის ბაგრატის წიგნი მოქალაქეთ | მალის გამოურთმევლობისათვის.

61

[1616-1619 წწ.] საჩივრის წიგნი [ჯავახიშვილისა] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2272; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 29X14.5 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტი ნაწერია უწიგნურად, ახასიათებს ა-მეტობა. პ ი რ ი: ხეც, Hd-11357 საბუთი უთარიღოა. მასში მოთხრობილი ამბები შეეხება ქართლის მეფის, სვიმონ I-ის მეფობის ბოლო წლებს, შემდგომ გიორგი X-ისა და კახეთის მეფე დავითის ზეობის თანმხვედრ წლებს. ძველი ამბების გადმოცემისას მომჩივანი მეფის ტიტულით მოიხსენიებს ბაგრატ-ხანს, ანუ ბაგრატ VII-ს, რაც საშუალებას იძლევა საბუთი სწორედ ამ ბაგრატის ზეობის წლებით – 1616-1619 – დათარიღდეს. ქ. ბატონო ბრჭენო და მოსამართლენო! |2 ვჩივით ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა გ ა ნ ა . მამაჩემი ყეენ|3 თანა გაგზავნა ბატონმა მეფემა ს ვ ი მ ო ნ { მ } ა |4 გ ო რ ი რომ აიღო, მახარობლად გაგზავნა, |5

გ ო რ ი ს კლიტე{ე}ბი თანა

წა{ა}ტანა. აწე, გარისხ|6 და ღ(მერთ)ი და ბატონი ს ვ ი მ ე ო ნ დაიჭირეს ურ{უ}|7 მ თ ა , მერმე პაპაჩემი დარჩა ბედნი{ე}რს|8 ყაენთანა. მერმე, ბატონი მეფე ბ ა გ რ ა ტ ყაენ|9 თანა იყო, პაპაჩემი მივიდის ბატონსა ბ ა |10გრატ - თ ა ნ ა , ნახევდის და ნარდსა ეთამაშე|11ბოდის, მიდღე{მ}ში მწყალობელნი ყოფილიყ|12ვნეს ჴელმწიფენი პაპის ჩემისათვი{ს}. აწე, |13 და{ა}ბეზღა ქ ა ი ხ ო ს რ ო მ ა ბატონ{ი}სა მეფე გ ი ო რ |14გ ი ს ა და ბატონთასა დედოფალთანა. აღარა გახ|15სოვსა, როდისა კ { ა } ხ ე თ ს ა ბატონთასა მეფე |16 ს ვ ი მ ო ნ თ ა ს ა ხლებია შ ა ლ ვ ა და წამოსლია |17 ქ ა - ლ ა ქ ს ა , მეფე დ ა ვ ი თ ს ა მოსლია. აწე, იქიცა |18 იმისა შვილსა ბირებია, მის{ვ}ლია. აწე, ამაზედ|19ა გაგზავნა კაცი ხუთი ბატონ-ყმანი ა რ |20დაველ - ს ა . დარჩეს უზიარებელნი, უსაფლა|21ონი, იქივა ყრიანა. აწე, ყაენმა ორმოზდა{ა}|22თი თუმანისა ფ{ა}რთალი |23 უბოძა პაპაჩემსა, ამდონი საქონელი დ{ა} იმ{ა}თ||24ი ცხენი და იარაღი ბატონმა მეფე გ ი ო რ გ ი მ | 25 თავისათვი{ს} მოატანინა. აქა ჩემსა მამა-ბიძათ |26 გაუწყრა, დ{ა}იჭირა და გ ო რ ს ა საკანში ჩაყარეს. | 27 ასრე დ{ა}ეფიცა მეფესა, თუ სადამდი ში|28გა არა და{ი}ღუპებიანო, არა ამოვასხამო. აწე, |29 ამასობაშიგან კახი ბატონი დ ა ვ ი თ მეფე ავა|30დ 3 ჩსაიმონმა. ნსხ. 7 ბედნირის ნსხ. 13 ბატონსა ნსხ. 17 ქალაქისა ნსხ. 18 შვილისა ნსხ. 19-20 არადველსა ნსხ. 20 დარჩუეს ნსხ. 140 გამჴდარიყო. ბატონს მეფე გ ი ო რ გ ი ს ა თ{ა}|31ნა კაცი გამოეგზავნა: “ვინ იცის, ტყვე |32 გყავნდეს, ჩემისა გულისათვი{ნ} ამოუშვით{ო}.” |33 იმანა მოარჩინა. აწე, ამასა არა დაგვ|34ჯერ{დ}ა ქ { ა } ი ხ ო ს რ ო , რომა თ{ა}ვსა დაგვესხა. თუ |35 რამ ჩუენი საბ{ა}დებულობა იყო, ყვ{ე}ლა წაგ|36ვიჴდა: სამი ქვაბი, ოცი სპილენძისა თეფში, |37 ხუთი ორხოვა, დედაკ{ა}ცისა წრი{ლ}მანი დ{ა} ტანისა|38მოსი, ორი თასი, თუნგი, თორმეტი ცხენი, |39 იარაღი, ასი კოკა ღვინო, ასი კოდ|40ი პური. გვიანდელი მინაწერი საბუთის verso-ზე: მ. დ. ჯავახიშვილისა . კომენტარი: ქაიხოსრო ჯავახიშვილი დაპირისპირებული იყო თავის საგვარეულოს წარმომადგენლებთან და ცდილობდა მათი მამულებისა და ქონების დაპატრონებას. მიზნის მისაღწევად არ ერიდებოდა იარაღის გამოყენებას, ოჯახების დარბევასა და ქონების დატაცებას. მოცემული საჩივრის წიგნის ავტორი უცნობი პირია. როგორც საბუთიდან ირკვევა, მისი პაპა ყოფილა შალვა ჯავახიშვილი, რომელსაც ჰყავდა 5 ვაჟი: ფარსადანი, შანშე, შერმაზანი, ბიძინა და ხოსიტა. შალვა, სიმონ მეფის მიერ კახეთის მეფე ალექსანდრესთან ბრძოლაში (სავარაუდოდ, იგულისხმება 1582 წლის ჭოპორტის ბრძოლა (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 412; ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 373) თან ხლებია სიმონს, მაგრამ მიუტოვებია და დავით XI-სთან, დაუდ-ხანთან წასულა. ამ საქციელის გამო უნდა დაესაჯა სიმონ მეფეს შალვა და 1588 წელს მისი და მისი ძმების "კერძი ოძისი" გადაეცა სიაოშ სააკაძისთვის (ოთხმეზური, 1999: გვ. 74). 1599 წ. როდესაც მეფე სიმონმა ქ. გორი აიღო, მომჩივანის მამა შაჰთან მახარობლად გაგზავნა და კლიტეები გაატანა. სავარაუდოდ, მასთან ერთად ყოფილა პაპაც - შალვა, ვინაიდან იგი შემდგომ განვითარებულ მოვლენებისას შაჰის კარზე ჩანს. ამასობაში, სიმონი ოსმალებმა დაატყვევეს და შალვა ჯავახიშვილი სპარსეთში დარჩა, სადაც დაუთ-ხანის შვილ - ბაგრატთან დაუმყარებია კავშირი და ხშირად სტუმრობდა ხოლმე. მას ყაენისგან უხვი საბოძვარი მიუღია: 50 თუმანი და 50 თუმნის ფართალი, ცხენი და იარაღი. გიორგი X-ის გამეფებისთანავე ქაიხოსრომ შური იძია თავის განაყოფ გვარზე და შალვა დააბეზღა მეფესთან, რის გამოც მას ჩამოართვეს ყაენის ნაბოძები საჩუქრები და მომჩივანის მამა-ბიძები გორის ციხეში დაატყვევეს. მათი დახსნა მხოლოდ კახეთის მეფის დავით I-ის ჩარევის შედეგად მოხერხდა – მისი თხოვნით გიორგი X-მ გაათავისუფლა ისინი. ეს ამბები 1600 წლიდან 1602 წლამდე უნდა მომხდარიყო, ვინაიდან გიორგი 1600 წელს ავიდა ტახტზე, კახეთის მეფე დავითი კი, მხოლოდ 6 თვეს მეფობდა (1601-1602 წწ). ჩვენ არ ვიცით დავითს რა აკავშირებდა ჯავახიშვილებთან, მაგრამ, ფაქტია, იგი თავს ვალდებულად თვლიდა მათ გათავისუფლებაზე ეზრუნა.

• 32 “გვყანდეს” სიტყვაში “ყა” მარცვალი ჩამატებულია ზემოდან.

141

62

1617 წ. წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა ბაადურ ციციშვილისადმი პ ი რ ი : სეა, 1450-37/190; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სასამართლო რეგისტრაციაში 1823 წელს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი :L ქორონიკონი ტე (305), რაც უდრის 1617 წელს. [ქ.] ბ{რძ}ა{ნე}ბ{ი}თა ღ(მრ)თ(ისათა) და წყალო(ბი)თა შ ა ჰ - { ა } ბ ა ს ი ს - ი თ ა , მეფე ბ ა გ რ ა ტ გ(ი)ბძ(ანებ)თ. ესე უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი წიგნი და სიგელი გიბ(ო)ძეთ თქვენ, ჩვენთა ერდგულად და თავდადებით ნამსახურთ ც ი ც ი შ ვ ი ლ ს ა პატრონსა ბ ა { ა } დ უ რ ს და მ ა ნ უ ჩ ა რ ს , შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა. ასრე რომე, გამარჯვებული მოხვედით და მამულის წყალობას დაგვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენი სამკვიდრო მამული დ ა ღ ე თ ი და წ ი ნ წ ყ ა რ ო მისის სამართლიანის საქმითა, მთითა, ბარითა, ველითა, ვენაჴითა, წყლითა, წისქვილითა, მთითა, ბარითა, სახმარითა და უხმარითა, ყოველთურთ უნაკლულოდ, ყოვლის კაცისაგან უცილობელი. {გ}ქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენს ერდგულად სამსახურსა ქვეშე, არა მოგეშალოს ჩვენგან და არა შემდგომთა სხვათა მეფეთა მეპატრონეთაგან. აწე, ვინცა მოგიშალოს ეს თქვენი სამკვიდრო მამული, ჩვენგან კიდევე ნაწყალობევი, რისხ{ა}ვსმც{ა} მამა, ძე და სული წმინდა და ყოველი მისნი წმინდანი და ბედნიერი შ ა { ჰ - ა } ბ ა ს { ი } . ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტე. დედანს ჰქონია ბეჭედი: ბაგრატ კომენტარი: ბაადურ ციციშვილი - ყორჩიბაში (ცხენოსან მოისართა, ყურჩების უფროსი). მის მიმხრობას ცდილობდა მეფე თეიმურაზი და დაუდო კიდეც პირობა უვნებლობის შესახებ (Sd-1292). იგი გარეული იყო თავისი განაყოფის ასლამაზის სისხლში, რის გამოც კათალიკოსისგან შეუნდობელი ყოფილა. სვეტიცხოვლისთვის მამულის შეწირვის შემდეგ მას ზაქარია კათალიკოსისაგან მიუღია შენდობა. 5 10 15 142

63

1617 წ. ბრძანების წიგნი მეფე ბაგრატისა მოხელეებისადმი სვეტიცხოვლის ყმების ბაჟისაგან თავისუფლების შესახებ საბუთი დაკარგულია. გადარჩენილია მხოლოდ თ. ჟორდანიას პუბლიკაციით მისი შემოკლებული ვარიანტი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ჟორდანია, 1897: გვ. 442. მეფე ბაგრატ გიბრძანებ... წყალობითა შააბასისათ ა. . . ბაჟს ნუ სთხოვთ (სვეტ ი-ცხოვლის ყმებს) და რაც ბაშმალი აეღოთ, ისიც მიეცით.

64

1618 წ. 26 იანვარი. შეწირულების წიგნი ბაგრატ მეფისა სვეტიცხოვლისადმი დედანი დაკარგულია. არსებობს პ ი რ ი : სეა, 1449-2641. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტვ (306) იანვრის კვ (26), რაც გვაძლევს 1618 წლის 26 იანვარს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: ჟორდანია, 1897: გვ. 442; კაკაბაძე, 1913: გვ. 9-10. ქ. სახელითა არსება-დაუსაბამოსა ღ(მრ)თისა, მამისა და სულისა [წმიდისათა, მეოხებითა]* ყოვლად ბრწყინვალისა ყოვლად ბიწ-შეუხებელისა და ყოვლად შესაძრწუნებელისა [დედისა] ჩუენისა ღ(მრ)თისმშობელისა, მარადის ქალწულისათა მ ა რ ი ა მ ი ს ი თ ა ; ძლიერებითა და შუამდგომელობითა ძელისა ცხორებისათა, რომელსა ზედა განიპყრნა უხრწნელნი მკლავნი თუისნი ქ რ ი ს ტ ე მ ა ნ , ღ(მერ)თმან ჩუენმან, ცხორებისათუის ჩუენისა; წმიდათა ზეცისა ძალთა ანგელოზთა და მთავარანგელოზთათა და ყოელთა წმიდათა ღ(მრ)თისათა, ზეცისა და ქუეყანისათა. ამათითა თავდებობითა, მინდობითა და შუამდგომელობითა ჩუენ, ი ე - ს ი ა ნ - დ ა ვ ი თ ი ა ნ - ს ო ლ ო მ ო ნ ი ა ნ მ ა ნ , მეფეთ-მეფემან პატრონმან ბ ა გ რ ა ტ , ესე შემოწირულებისა წიგნი და სიგელი გკადრეთ და მოგახსენეთ მობაძავსა კათოლიკე ეკლესიასა ს უ ე ტ ს ა ც ხ ო ე ლ ს ა , კუართსა საუფლოსა და მირონსა ღ(მერ)თ-მყოფელსა. შემოგწირე და მოგახსენე სოფელი ა ხ ა ლ ც ი ხ ე მისის მემკუიდრის კაცითა და მამულითა, რაცა დეკანოზს კაცები დაუსახლებია, იმისდა გარდაის, და დეკანოზის დასახლებული კაცები, ისრევე დეკანოზისათუის გუიბოძებია.

• როგორც ჩანს, ეს სიტყვები საბუთის დედანშიც არ იკითხებოდა და საბუთის

გადამწერს კავებიან ფრჩხილებში აქვს ჩასმული. 5 10 15 143 შემოგწირე სოფელი და აგარაკი ესე ა ხ ა ლ ც ი ხ ე მისითა სამართლიანითა მთითა, ბარითა, ველითა, ვენაჴითა, წყლითა, წისქუილითა, საჴნავითა და უჴნავითა, მისის სამართლიანის მამულითა, ყოვლითურთ უკლებლად. შეიწირე შენ, სუეტო ღ(მრ)თივ-აღმართებულო, კუართო საუფლოო და მირონო ღ(მერ)თ-მყოფელო! და წარმართე მეფობა ჩუენი სიმრავლესა შინა ჟამთასა და ყოველნი წინააღმდგომნი და მბრძოლნი ჩუენნი დააკუეთენ და შემუსრენ ქუეშე ფერჴთა ჩუენთა. და შეიწირე მცირე და კნინი შემოსაწირავი აგარაკი და სოფელი ესა ა ხ ა ლ ც ი ხ ე . ესე, ვითარცა შემოწირულობითა შემოგწირეთ, საჩუენო სათხოვარი არა ეთხოებოდეს-რა: არა ღალა, არა კულუხი, არა საბალახე და საჩუენო სათხოვარი არა გეთხოებოდეს-რა, თუინიერ სათათროსა, საურისაგან და ლაშქარ-ნადირობისაგან კიდე. და ვინ გინდა-ვინ კარისა ჩუენისა ვეზირ-ვექილნი იყუნეთ, ანუ მდივანნი და მოსაქმენ{ი} და კარით ჩუენით წარვლენილნი, თქუენცა ესრეთ დაუმტკიცეთ და ნუვინ უშალავთ. და ესრეთ არს შეწირული მტკიცე წიგნი ესე. არა შე{ე}ცვალოს და არცა ვისგან წაერთოს, არა ჩუენგან და არა სხუათა მეპატრონეთა მეფეთა და დედოფალთაგან და კათალიკოზთა და სხუათა მცხეთიონთაგან. აწე, ვინცა და რამანცა გუარმან კაცმან, მეფემან ანუ დედოფალმან, თავადმან, აზნაურმან, დიდებულმან და ანუ სხუამან ჴელისუფალმან ვინმე ესე ჩუენგან შეწირულ{ი}სა სოფელისა წიგნისა და სიგელისა ჴელყოს შლად და ქცევად და შეცუალებად, შე-მცა-იცუალების სჯულისაგან ქრისტიანეთასა; კრულ იყოს ცათა შინა [და ქუეყანასა] ზედა, [შე-მცა-ედების მას კეთრი გ ე ზ ი - ს ი ], მეხის ტეხა დ ი ო ს კ ო რ ე ს ი , დანთქმა ფარაოსი, მატლით შესაჭმელობა ე რ ო დ ე ს { ი } , ნურათამცა იქმნების ჴსნა სულისა მისისა ჯოჯოხეთით, ასდამერვისა ფსალმუნისა წყევა მასზედამცა დაესრულების და ყოველიმცა გაგებული მისი მოიშლების და ამა ზემოწერილთა ღ(მრ)თისა და ყოველთა მისთა წმიდათა რისხუა მასზედამცა სრულ იქმნების. ხოლო დამამტკიცებელნი ამისნი ღ{მერ}თმან აკურთხნეს და წმიდამან სამოციქულომან კათოლიკე ეკლესიამან. დაიწერა მტკიცე და შეუცვალებელი წიგნი და სიგელი ესე ქ(ორონი)კ(ონ) სა ტვ, ინდიკტიონსა მეფობისა ჩუენისა მესამესა, თუესა იანვარსა კვ. ხვეულად: ბაგრატ საბუთის ზედა არშიაზე ფანქრით მიწერილია საბუთის დედნის შემდეგი არქეოგრაფიული მონაცემები: `1618 წ. მცხეთის სიგელი #30, ბოძებული ბაგრატ მეფის მიერ 1618 წ. დაწერილია ქაღალდზე ზომით 18,3/4X27 სანტიმ". 5 10 15 20 25 30 144

65

1618 წ. 4 აპრილი. წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა კავთისხეველ ციხოველ იმნაძისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-252; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 33.2X19,6 სმ.; მხედრული; შავი ფერის მელანი; პირველი და მეორე სტრიქონების დასაწყისი ნაწილი შესრულებულია ყავისფერი მელნით; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: პირველ მეორე სტრიქონს შუა ქაღალდი გადაცრეცილია და გრაფემები ცუდად განირჩევა. ამჟამად საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ი: სეა, 1450-32/288. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტვ (306) აპრილის დ (4), ანუ 1618 წლის 4 აპრილი. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ბერძენიშვილი 1940: #20, გვ. 17. [ქ. ბ(რძანე)ბ(ი)თა ღ(მრ)თ(ისაჲ)თა და წყალო(ბი)თა შ ა ჰ - { ა } ბასისითა! | 2 ქ. ჩუენ, მეფემან ბატონმან ბ ა გ რ ა ტ , ესე წყალო|3 ბისა და სითარხნის წიგნი და ნიშანი შეგიწყა|4 ლეთ და გიბოძეთ თქუენ, კ ა ვ თ ი ს ჴ ე ვ ე ლ ს ი მ - ნაძეს |5

ც ი ხ ო ვ ე ლ ს ა , ი მ ე დ ა ს ა და თქუენთა ძმათა.

მას ჟამსა, ო|6 დეს დაგაყენეთ მეჯინიბეთ, მოგუიდეგით კარსა და სი|7 თარხნის წყალობას დაგუეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და |8 მოხსენება თქუენი, გათარხნეთ და განგათავისუფლეთ, ას|9 რე რომე, არაფერი საჩუენო სათხოვარი არა გეთხო|10ვებოდეს-რა: არა ღალა, არა კულუხი, არა საბალახე, არა |11 მალი, არა ფურის ერბო. ერთის სათათროს საურისაგან |12 კიდე ჩუენი სათხოვარი და გამოსაღები სხუა არა გეთხოვებო|13დეს-რა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ{მერ}თმან ჩუენსა ერდგუ|14ლად სამსახურსა შიგა. კ ა ვ თ ი ს ჴ ე ვ ი ს მოურაო და სხუანო |15 მოსაქმენო! ვინ გინდა-ვინ [იყუნ]ე[ნ], ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, |16 მერმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგა|17ნ ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცარას თქუენ | 18 შეუშლით და შეეცილებით. დაიწერა ნიშანი და ბრძა|19ნება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტვ, აპრილის დ, ჴელითა კარისა ჩუენისა ||20 მ წ ი გ ნ ო ბ რ ი ს ა – თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნასრისითა. verso-ზე ბაგრატ მეფის ხელრთვა: ბაგრატ 145

66

1618 წ. 4 მარტი. წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა გურამიშვილებისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-19/98; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1820 წელს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტვ (306), მარტის დ (4), რაც უდრის 1618 წლის 4 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. ბრძანებითა ღ(მრთისაჲ)თა და წყ(ალო)ბ(ი)თ(ა) შ ა ჰ - { ა } ბ ა ს { ი ს ა } თ ა , ჩუენ, მეფემან პატრონმან ბ ა გ რ ა ტ , ესე წყალობისა წიგნი და სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, გ უ რ ა მ ი შ ვ ი ლ ს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ ს , დ უ რ მ ი შ ხ ა ნ ს , გ ი ვ ს , ი ე ს ე ს , ზ ა ა ლ ს და ზ უ რ ა ბ ს , შვილსა და მამავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე. მას ჟამსა, ოდეს კ ა ხ ნ ი ლ ი ხ თ ი მ ე რ ი თ ღარიბად იყვენით და ვითაც ხელმწიფის ბძანება ასრე იყო, რომე, ვინც იქიდამ ჩამოგენდოსო, მისი მამული მასვე უბოძეო. აწე, თქუენ მოგუენდევით, ჩუენი ყმანი შეიქენით და ხელმწიფის ბძანებითა თქუენი სამკუიდრო მამული, რისაც მქონებელი ყოფილიყუენით, ისრევ უკლებლად თქუენვე გიბოძეთ მთასა და ბარსა. ღ(მერ)თმან ბედნიერად მოგიხდინოს ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, გიბძანებთ კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყუნეთ ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუშლით. დაიწერა ნიშანი და ბძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტვ, მარტის დ, ხელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრის ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. დედანს ჰქონია ხელრთვა: ბაგრატ კომენტარი: გურამიშვილების სათავადო კახეთისა და ქართლის სამეფოების საზღვარზე მდებარეობდა. ისინი კახეთის მეფის სიუზერენობას აღიარებდნენ და შაჰ აბასის ლაშქრობების დროს კახ თავადებთან ერთად მეფე თეიმურაზს გაჰყოლიან იმერეთში. მნიშვნელოვანია შაჰის ბრძანება, რომელიც თავადების მიმხრობას გულისხმობდა და მათ პირდებოდა, რომ უკან დაბრუნების შემთხვევაში, კუთვნილ მამულებს უკლებლად მიიღებდნენ. ცხადია, იმერეთში გადახვეწილი თავადებისთვის ეს მიმზიდველი წინადადება იყო. საინტერესოა, რომ 1620 წელს შაჰ აბასმა პირადად უბოძა ფირმანი ზაალ და გივი გურამიშვილებს, რომლის ძალითაც მათ მამულები უმტკიცდებოდა. იგი ავალდებულებდა გლეხებსაც 5 10 15 146 დაბრუნებოდნენ თავიანთ მამულებს და ძველებური სამსახური გაეწიათ გურამიშვილებისადმი (ფუთურიძე, 1959: გვ. 13-14).

67

1618 წ. 11 სექტემბერი. ყმებისა და სითარხნის წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა ბატონ ანასა და ბატონ თინათინისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-13105; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 28X18,5 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; პირველი სტრიქონი შესრულებულია ყავისფერი მელნით; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: პირველი ორი სტრიქონის გასწვრივ საბუთს მოხეული აქვს მარჯვენა და მარცხენა კიდეები, რაშიც მოყოლილია კიდურა სიტყვები; ამჟამად საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც: Hd-11497; 2. სეა, 1461-3/1. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტვ (306) ენკენისთუის ია, რაც უდრის 1618 წლის 11 სექტემბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: ბერძენიშვილი 1962: #4, გვ. 282. ქ. ჩუენ, მეფემან, პატრონმან ბ ა გ რ [ ა ტ , ესე] |2

წყალობის წიგნი და სიგელი მოგახსენე[თ ჩუენს] |3
ბატონს, ჩუენს რძალს, ბატონს ა ნ ა ს ა და ბატო|4

ნს თ ი ნ ა თ ი ნ ს , მას ჟამსა, ოდეს ქ ა ლ ა ქ ს შ ე რ გ | 5 ი ლ ა შ ვ ი ლ ი ს ა ს ა ტ უ რ ა ს ა და შ ა ჰ - { ა } ს ლ ა ნ ა ს წყალობას |6

დაგუეაჯენით.

ვი[ს]მინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი |7

და მოგახსენეთ ქ ა ლ ა ქ ს

შერგილაშვილი ასატურ| 8 ა და შ ა ჰ - { ა } ს ლ ა ნ ა მათის სამართლიანის მამული|9 თა და სახლ-კარითა. ასრე რომე, საჩუენო სათხოვარი |10 და გამოსაღები არა გეთხოვებოდეს-რა, არა ღალ|11ა და არა კულუხი, არა ფურის ერბო და არა ბაშმ|12ალი, თუინიერ ერთის ლაშქრობისა, ნადირობისა და |13 დიდის ჴელმწიფის საურის მეტი, სხუა საჩუენო არა გ|14თხოვოთ-რა. აგრევე, რაც მათ ბაჟი გამოუვიდო|15დეს, ისიც თქუენთუის მოგუიხსენებია ამ წესითა, |16 რომე ჩუენმან მებაჟემ მათი ბაჟი აიღოს და თქუე|17ნ მოგახსენებდეს. ქ ა ლ ა ქ ი ს ტარუღავ, მელიქო და |18 მამასახლისო, ეს ჩუენი ბრძანება, თქუენცა ასრე |19 გაუთავეთ და ნურას ეცილებით. დაიწერა ბრძ||20ანება ესე, ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტვ, ენკენისთუეს ია, ჴელითა | 21 კარისა ჩუენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი | 22ს შვილის ნასრისითა. verso-ზე ხელრთვა ხვეულად: ბაგრატ 147

68

1618 წ. 19 მაისი. ახალციხის წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა ზაალ და ზურაბ გურამიშვილებისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-19/106; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1820 წელს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტვ (306), მაისის ით (19) რაც უდრის 1618 წლის 19 მაისს. [ქ.] მერმე, მოკითხული ვქენით: სოფელი ა ხ ა ლ ც ი ხ ე სამკუიდროდ გ უ - რ ა მ ი ს შ ვ ი ლ ე ბ ი ს ა ყოფილიყო. შევიწყალეთ და მისის სამართლიანის საქმით ისრევ გ უ რ ა მ ი ს შ ვ ი ლ ს ზ ა ა ლ ს და ზ უ რ ა ბ ს უბოძეთ, ნურაკაცი ნუ შეეცილებით. ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტვ, მაისის ით. დედანს ჰქონია ხელრთვა: ბაგრატ

69

1618 წ. 30 მაისი. წყალობის წიგნი ბაგრატ მეფისა ნასრ თუმანიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-973-ა; ქაღალდი; ზომა: 31,3X16,4 სმ.; 1637 წლის 27 მარტს verso-ზე მოუთავსებიათ კიდევ ერთი საბუთი – როსტომ მეფის წყალობის წიგნი თუმანიშვილებისადმი. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; პირველი და მეორე სტრიქონის დიდი ნაწილი დაწერილია სინგურით; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: პ ი რ ი: 1. სეა, 1450-4/2. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტვ (306), მაისის ლ (30), რაც უდრის 1618 წლის 30 მაისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. წყ(ალო)ბ(ი)თა ღ(მრთისა)თა და ბ(რ)ძ(ანე)ბ(ი)თ(ა) შ ა ჰ { ა } ბ ა ს ი { ს ა } თ ა . |2 ქ. ჩუენ, მეფემან პატრონმან ბ ა გ რ ა ტ , ესე წყალო|3 ბისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბო|4 ძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა ყმასა, კარისა ჩუენ|5 ისა მდივანსა, თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ს ნ ა ს რ ი ს და თქუენთ|6 ა შვილთა: ბ ა ი ნ დ უ რ ს , ყ ო რ ხ მ ა ზ ს და კიდევე თქუენთა |7

შვილთა, მას ჟამსა,

ოდეს მოგუიდეგით კარსა და მამ|8 ულის წყალობას დაგუეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მო|9 ხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო მ ხ - ითს| 10 ნაოჴარი ნასოფლარი ხ { ა } ნ ძ ო რ ი ს ი მისის მართლის |11 სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა, მისის მთითა |12 და საჴნავ-სათიბრითა, 5 148 შესავლითა და გამოსავლითა, – ყოვ|13ლითურ თქუენთუის გუიბოძებია. გქონდეს და გიბედნ|14იეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. | 15 აწე, გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივანნო |16 და ს ო მ ხ ი თ ი ს ტარუღაო და მელიქო, ვინ გინდა-ვინ იყუნეთ |17 და ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, თქუენცა ეს ჩუენი წ|18ყალობა და ბრძანება ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამა |19 სიგელში ეწეროს, ნურ{ა}ს შეეცილებით. დაიწერა ნიშან|20ი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტვ, მაის{ს}ა ლ, ჴელითა კარისა ჩუე|21ნისა მდივან-მწიგნობრის ო ქ რ უ ა ს შ უ ი ლ ი ს შერმაზა|| 22ნისათა. verso-ზე ხვეულად ხელრთვა: ბაგრატ

70

1618 წ. სექტემბერი. მამულის წყალობის წიგნი ქართლის კათალიკოს ქრისტეფორესი გაბრიელისშვილ იესესადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-1630; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 36X15 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთი ადგილ-ადგილ დახვრეტილია, მოხეული აქვს მარცხენა ზედა კიდე, მაგრამ საბუთის ტექსტი გარკვევით იკითხება. ტექსტისათვის დამახასიათებელია ა-მეტობა, რომელიც ძალზე აძნელებს ტექსტის აღქმას, რის გამოც ეს გრაფიკული მოვლენა გამოცემაში შენარჩუნებული არ არის. პ ი რ ი: ხეც, Hd-11497. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტვ (306) სეკდენბერი, რაც უდრის 1618 წლის სექტემბერს. გ ა მ ო ც ე მ ა: დოლიძე 1970: #89, გვ. 395. ქ. ჩვენ, ქრისტეს მიერ კურთხე{უ}ლმა, ქ { ა } რ | 2 თ ლ ი ს ა კათ{ა}ლიკოზმა პატრონმა ქ რ ი ს ტ ე | ფ ო რ ე მ , ესე უკუნის{ა}მდე ჟამთა გას{ა}თ{ა}ვებ{ე} ლ|3 ი წყ{ა}ლობისა წ{ი}გნი და სიგელი გიბოძეთ |4 ბრძანებითა მეფეთ-მეფისა ბ ა გ რ ა ტ ი ს ი თ ა |5 და თანამეცხედრისა მათისა დედოფლისა, |6

პატრონისა

ა ნ ა ს ი თ ა , შენ, გ ა ბ რ ი ე ლ ი ს შ | 7 ვ ი ლ ს ი ე ს ე ს , და შვილთა და მომავ{ა}ლთა სახლისა შენ| 8 ისათა. შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ზ ე რ ტ ი ს{ა}მო|9 ურ{ა}ოდ. პირველად თქვენი იყო ს{ა}მკ{უი}დარო|10დ და წყა{ლ}ო{ბად} დაგიმტკიცეთ, და გიბოძეთ სიგ|11ლითა ამით. {გ}ქონდეს და გიბედნიეროს ღ|12მერთმა ს{ა}ყდრისა და მეფეთა ერდგულად

15 ამ სიტყვის თავში მწიგნობარს ჯერ დაუწერია `ს", შემდეგ გადაუკეთებია `დ"-დ.

149 | 13 ს{ა}მს{ა}ხ{უ}რშია. რამანცა მეპატრონემა და ან|14უ კათალიკოზმა ეს მოგიშალოს, შენ |15 რისხევდი ს ვ ე ტ ო ც ხ { ო } ვ { ე } ლ ო , კუ{ა}რთო ს{ა}უ|16ფლოო და მირონო ღმერთ-მყ{ო}ფელო. |17 და ს{ა}ყდარისამცა კანუნსა ქვეშე არის. და|18მამტკიცებელნი ღმერთმა აკურთხნეს. და|19იწერა წიგნი ესე ქ{ორონი}კ{ონ}სა ტვ, თვესა სეკ|20დენბერსა. საბუთის verso-ზე: ხვეულად ხელრთვა: კათალიკოზი ჯვრის გამოსახულებასთან ერთად. იქვე გვიანდელი სათაური: ზერტის ა.

71

1619 წ. სამამულო დავის გარიგების წიგნი ბაგრატ მეფისა ჭრეშის მელიქ მირიმანას შვილებისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-26/5; საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სარეგისტრაციო დავთარში 1820 წელს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტზ (307), რაც უდრის 1619 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: ავთანდილი. [ქ.] ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, და ბრძანებითა მეფისა ბატონის ბ ა გ რ ა ტ ი ს ა თ ა , და მოწმობითა სახლისუხუცის ბატონის ა ღ ა თ ა ნ გ ი - ს ა თ ა , დავსხედით ჩვენ, ქ ა ნ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი ლ უ ა რ ს ა ბ ა და შუა ბ ო ლ - ნ ი ს ი ს მამასახლისი ბ ე რ უ ა ჭ რ ე შ ი ს მელიქის მ ი რ ი მ ა ნ ა ს ა და მისის შვილის, მ უ რ ა დ ა ს ა , ნ უ რ ა ლ ა ს ა და ყ ა ი ა თ მ ა ზ ა ს მამულის გასაყოფად. სარჩელი და საუბარი ორთავესი გავიგონეთ, რაც მამული იყო ან შენი და ან ოხერი, ყუელა ერთმანერთს შევადარეთ. ერგო ყ ა ი ა თ მ ა ზ ა ს ა ზ ა ქ უ ა და მისი ძმისწული მისის მამულითა, უმამულო მ ი ქ ე ლ ა მისის ცოლისძმითა, მ უ ს ტ ა ფ ა ს შ ვ ი ლ ე ბ ი და ჯ ა ვ ა ხ ი გ ო გ ი ა . ერგო ნ უ რ ა ლ ა ს მ ა რ ტ ი რ ო ზ ა თავის მამულითა, უმამულო ვ ა რ თ ე ვ ა ნ ა მისის ძმისწულითა და თათარი ბიჭი შ ა ე ნ ა და ხ ა რ ე ლ ა . მე, ა ვ თ ა ნ დ ი ლ ს დამიწერია და მოწამეცა ვარ ამისი. ქ(ორონი)კ(ონ) ს ტზ. საბუთს ესვა ბეჭედი.

72

1619 წ. 10 აგვისტო. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა შიოშ სოლოღაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-736-ა; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 43,5X19 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანებები: დოკუმენტი თავნაკლულია; საბუთის შესავალი ნაწილი აღდგენილია ანა დედოფლისა და სვიმონ მეფის სხვა საბუთების მიხედვით. პ ი რ ე ბ ი: 1. პირების კრებული ხეც, Qd-9037-რლდ; 2. სეა: 1450-4/2; 3. 1461-14/27. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტზ (307) მარიამობისთუეს ი (10), რაც უდრის 1619 წლის 10 აგვისტოს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #363, გვ. 406-407. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი ავთანდილ მარტიროზიშვილი. [ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, დედოფალმან პატრონმან ა ნ ა მ ა ნ , და] ძემან ჩუენმან, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ე ო ნ , ესე უკუნისამდის ჟამთ]|2 ა გასათავებელი, მტკი[ცე] და შეუცვალებელი წყალობისა წიგნი და |3

სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენთა ერდგულთა და

| 4

თავდადებით და მრავალფერად ნამსახურთა ყმათა – ს ო ლ ა ღ ა შ ვ ი ლ |5

თ შ ი ო შ ს , ...* შვილთა და მამავალთა ყოველთავე სახლისა თქუენ|6 ისათა, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და კ უ მ ი ს { ს } თქუენს კერძ|7 ს მამულს დაგუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, |8

შეგიწყალეთ და სიგლითა ამითა დაგიმკუიდრეთ და გიბოძეთ, რაც კ უ მ |9

ი ს { ს } თქუენი კერძი მამული ყოფილიყო ანუ შენი და ანუ ოჴერი, ყო|10ვლითურ მისის წყლითა, წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, სახნავ-სათიბ|11რითა და ყოვლის მისის სამართლიანის სამზღურითა და საქმითა; მთ|12ით ბარამდის, რისაც მქონებელი ყოფილიყუნენ, ყოვლითავე სამკუიდროდ |13 სამამულედ, თქუენთვის და თქუენთა შვილთათვის გუიბოძებია. გქონდეს |14 და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულობასა და სამსახურსა ში|15გა. აწე, გ(ი)ბ(რძანე)ბთ კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო, მდივან{ნ}ო და სხვანო მო|16საქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყუნეთ და ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე ბ(რძანე)ბა |17 და ნიშანი ესე ჩუენი თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგაცა ამა ჩ|18უენგან ნაწყალობევსა სიგელსა შიგა ეწ{ე}როს. ნურცა-რას თ|19ქუენ შეუშლით და შეეცილებით, თუინიერ თანადგომისა და შე|20წევნისაგან კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ჩუენი ქ(ორონი)კ(ონ)ს |21 ტზ, მარიამობისთუეს ი, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწ[ი]|22გნობარისა

• ეს ადგილი ამოშლილია. სავარაუდოდ, ამ ადგილას ეწერა სახელი ბიძინა,

რომელიც გვხვდება 1646 წლის როსტომ მეფის განჩინების წიგნში. 151 მარტიროზიშვილის ავთანდილისითა. ხელრთვები: ა ნ ა, სუიმონ კომენტარები: 1. მეფე სვიმონი, ძე ბაგრატ VII-ისა (ბაგრატ-ხანი), თავისი მმართველობის დასაწყისში (1619-1620 წწ.) საბუთებს გასცემს თავის დედასთან - დედოფალ ანასთან ერთად, რაც გვაფიქრებინებს, რომ ანა დედოფალი მისი მეურვე იყო. სვიმონი 1619 წ. ავიდა ქართლის ტახტზე. წყაროების თანახმად იგი მცირეწლოვანი იყო. ისკანდერ მუნში აღნიშნავს, რომ შაჰ აბასმა "...სიმონი, რომელიც ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი ბავშვი იყო, იმ ველაითის მმართველობის ბოძებით აღამაღლა მამის ადგილზე..." (ისკანდერ მუნში, 1969: 115). ბერი ეგნატაშვილიც მას "პატარა სჳმონ-ხანს" უწოდებს (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 404). ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ბაგრატ-ხანის გარდაიცვალებისას: "ცოლი მისი ანნა ძით სიმონით იყოფოდნენ ტფილისს და სომხითს და არცა მას მორჩილებდნენ ქართველნი ეგდენად" (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 428), ანუ ვახუშტი ერთგვარად ადასტურებს მათ ერთობლივ მოღვაწეობას. ო. ჟიჟიაშვილი მიიჩნევს, რომ გამეფებისას სვიმონი შვიდიდან თოთხმეტ წლამდე უნდა ყოფილიყო (ჟიჟიაშვილი 2017: გვ. 14). ცხადია, მცირეწლოვან მეფეს მეურვე დასჭირდებოდა და სავსებით ბუნებრივია, რომ ეს ფუნქცია მის დედას შეესრულებინა. მეფობის პირველ ეტაპზე, ლუარსაბ II-სა და თეიმურაზ I-ს მეურვეობას უწევენ მათი დედები, დედოფლები: თამარი და ქეთევანი. ფაქტია, რომ სვიმონს სჭირდება მეურვე და 1620 წ. შაჰ აბასმა მას ოფიციალურად დაუნიშნა ვექილად გიორგი სააკაძე, ხოლო 1619-1620 წწ-ში ამ ფუნქციას დედოფალი ანა ამილახვარი ასრულებდა (ჟიჟიაშვილი 2017: გვ. 23-29). 2. სოლაღაშვილები მცირე სათავადოს წარმომადგენლები იყვნენ, წარმოშობით სამხრეთ საქართველოდან. ისინი XV ს.-ში გადმოვიდნენ მესხეთიდან და ქართლში დამკვიდრდნენ (ბოშიშვილი, 2012: გვ. 8-18). მათი სათავადო ქვემო ქართლის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. მამულები ჰქონდათ: ალგეთში, ვერეს ხევში, თბილისის გარშემო სოფლებსა და სომხითში. ასევე ყმა-მამული ჰქონდათ შიდა ქართლში, კახეთსა და თბილისში. სათავადოს მთავარი ციხეები იყო კოჯორი, ჭამპალა და ბორბალო. მათი სასახლეები იყო გუდელისში და ტაგნაგეთში; საგვარეულო საძვალე კი კაბენის მონასტერში (ბოშიშვილი, 2012: გვ. 71). შიოშ სოლოღაშვილი პროსპარსული ორიენტაციის და შესაბამისად, სიმონ II-ის ერთგული თავადია. იგი ფლობდა მოლარეთუხუცესის სახელოს. სიმონი მას უხვად აჯილდოებდა სხვადასხვა საბოძვრით. შიოშის დროს, სწორედ მეფისგან მიღებული წყალობის ხარჯზე გაიზარდა მისი ყმა-მამულის რაოდენობა. იგი სარგებლობდა დედოფალ ჯაჰანბანუს (სიმონ II-ის მეუღლე) წყალობითაც. სამეფო კარის კეთილგანწყობით, შიოშმა მისი განაყოფების 152 მამულების შემოერთებაც მოახერხა. ქართლში როსტომის გამეფების შემდეგ შიოშის მდგომარეობა შეიცვალა. სახლიკაცებთან დავაში როსტომმა უპირატესობა ბიძინას მიანიჭა, ხოლო სოლაღაშვილთა სახლის უფროსად ელიზბარი დააყენა.

73

1619 წ. 6 ოქტომბერი. წყალობის წიგნი დედოფალ ანასი და მეფე სვიმონისა იარალ დათუასშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-36/119. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სასამართლო რეგისტრაციაში 1823 წელს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტზ (307) ღვინობისთვის ვ (6), რაც უდრის 1619 წლის 6 ოქტომბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღვთისათა, ჩვენ, დედოფალმან ა ნ ა მ ა ნ და შვილმან ჩვენმან, მეფემან პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, გორელს დ ა თ უ ა ს შ ვ ი ლ ს ი ა რ ა ლ ი ს , თქვენთა ძმათა და შვილთა. მას ჟამსა, ოდეს ბედნიერს ყაენს ს ო მ ხ ი [ თ ] ს სოფელი [ ხ ო ხ მ ე ლ ი ]* თქვენთვის ებოძებინა, მოგვიდეგით კარსა და მისის ფარვანის წყალობას დაგვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო მ ხ ი თ ს სოფელი ხ ო ხ მ ე ლ ი , მისის სამართლიანის სამზღვრითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, სახნავ-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურთ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენს ერთგულად სამსახურსა შიგა. აწე, გიბ(რძანე)ბთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო და ს ო მ ხ ი თ ი ს ტ ა რ უ ღ ა ვ და მელიქო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე, თქვენცა ასე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩვენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს, ნურცა რას თქვენ შეუშლით და შეეცილებით. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორნი)კ(ონ)ს ტზ, ღვინობისთვის ვ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნასრისითა. ყოვლის კაცის უცილებელად შენთვის, შენის ძმის ყ ა ნ დ უ რ ა ლ ი ს ა და გვიბოძებია. დედანს ჰქონია ხელრთვები: ა ნ ა, სუიმონ 5 10 15 20 153 ნაზარალიხანის მიერ 1693 წელს განახლებული დამტკიცება: ქ. ჩვენ, მეფეთ-მეფემან პატრონმან ნაზარალიხან , პირმშომან და სასურველმან ძე(მა)ნ ჩვენმან, პატრონმან იმანყულიმ და კოსტან - ტილემ , დაგიმკვიდრეთ და გიბოძეთ სოფელი ხორხმელ ი, როგორადაც ამა სიგელს შიგან გიწერიათ, თქვენ, დათუაშვილ ს მდივანს, ძმასა შენსა ფირალა ს, შვილსა თქვენსა ფარსადანს და იარალი ს. ქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ, ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტპა (381).

74

1619 წ. წყალობის წიგნი ანა დედოფლისა და მეფე სვიმონისა შიოშ სოლოღაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-28/196. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის სასამართლო რეგისტრაციაში 1823 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტზ (307), რაც უდრის 1619 წელს. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, დ ე დ ო ფ ა ლ მ ა ნ პატრონმან ა ნ ა - მ ა ნ , და შვილმან ჩემმან, მ ე ფ ე მ ა ნ პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერთგულსა და თავდადებით ნამსახურს ყმასა, მოლარეთუხუცეს ს ო ლ ა ღ ა შ ვ ი ლ ს შ ი ო შ ს და თქვენთა შვილთა და მამავალთა სახლისა თქვენისათა. მას ჟამსა, ოდეს ბედნიერს ბატონსა ტ ა ბ ა ხ მ ე ლ ა ს ი ე ს ე ს კერძი საკომლოები და მიწები, და ჯ ი გ რ ა შ ე ნ ს , რაც ი ე ს ე ს კერძი ყოფილიყოს ბ ე ჟ ა ნ ი ს და ნ ა ს რ ი ს ჴელთა თქვენთვის ებოძებინა, მოხვედით, მოგვიდეგით კარსა და ჩვენცა დაგვეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, ჩვენცა შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ტ ა ბ ა ხ მ ე ლ ა ს და ჯ ი გ რ ა შ ე ნ ს , რაც ი ე ს ე ს სამართლიანი მამული და მიწები ყოფილა, სამკვიდროდ და სამამულედ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგა. დაიწერა ნიშანი და ბძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტზ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ა თ ა . დედანს ჰქონია ხელრთვები: ა ნ ა, სვიმონ კომენტარი: 1. შაჰ აბასი ქართული სახელმწიფოებრიობის მოსპობასთან ერთად ცდილობდა ქართული მიწათმფლობელობის გაუქმებასაც. ზემომოტანილი საბუთიდან კარგად ჩანს, რომ მან თავი გამოაცხადა ქართუ5 10 15 154 ლი მიწების უზენაეს მეპატრონედ და ქართველ ფეოდალებს სწორედ მისი ნებართვის შემდეგ უნდა მიეღოთ თავიანთი მკვიდრი მამულები. მან ქართველი მეფის პრეროგატივა შეითავსა და მეფე სიმონს მხოლოდ შაჰის მიერ ნაწყალობევი მამულის დამტკიცების უფლება ეკუთვნოდა. 2. იხ. კომენტარი ხეც, Sd-736.

75

1619 წ. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა მანგლელ ეპისკოპოს ათანასე ტატიშვილისადმი დედან ი: ხეც, Hd-14422; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 32.5X14 სმ. მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანებები: დოკუმენტს ქვედა მარცხენა კუთხე მოხეული აქვს. ნაკლული ტექსტი აღდგენილი გვაქვს გრაფემათა შემორჩენილი ფრაგმენტებისა და კონტექსტის გათვალისწინებით; საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/27. საბუთის თარიღ ი: ქორონიკონი ტზ (307), რაც გვაძლევს 1619 წელს. საბუთის დამწერი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გამოცემა : დოლიძე 1965: გვ. 212-213. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისთა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გუირგუი|2 ნოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , ესე წ|3 ყალობისა წიგნი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, |4

ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახ|5

ურს ყმასა, ტ ა ტ ი შ ვ ი ლ ს მანგლელ მთავარეპისკოპო|6 ზს ა თ ა ნ ა ს ე ს , და ძმასა თქუენსა თ ა მ ა ზ ს , და შვილსა შენ|7 სა ო თ ა რ ს ა , ბ ე ჟ ა ნ ს , ე ლ ი ზ - ბ ა რ ს და ი ო თ ა მ ს და მო|8 მავალთა თქუენთა, ყოველთავე. ასრე რომე, ა წ ყ უ რ ი ს |9

ციხის იარიშში შ ა ლ ი კ ა შ ვ ი ლ ი ს მ ა ს -

ტ ა ნ ა ს შვილი |10 თ ა მ ა ზ მოკლეს და თქუენსა მეტი პატრონი აღარა დარჩა-|11რა. და ვითაც იმ მ ა ს ტ ა ნ ა ს ქალი შენ, ტ ა ტ ი შ ვ ი ლ ს თ ა |12მ ა ზ ს გედგა, მისი საბრალოდ ოჴერი მამა და დედაც |13 თქუენ მოგაბარეთ; და ს ხ ლ ი თ ს , რაც იმათი ბოგანოები |14 იყო ფ ა ლ ა ვ ა ნ დ ი შ ვ ი ლ ი ს ვ ა რ დ ა ნ ი ს მამულში, ავჰყარე|15თ და თქუენ გიბოძეთ სამკუიდროდ და საბოლოოდ, რო|16მე ამასთან ჴელი არავის ჰქონდეს, არც ფ ა ლ ა ვ ა ნ დ ი შ - ვი|17ლ ს ა , არც მ ე ს ხ ს ა , არცა-ვის ქ ა რ თ ვ ე ლ ს ა და არას კაცსა. |18 არა ვინემდისი საწყალი მისი მამა და დედა ცოცხალი იყოს, ამ|19სახურე და სამკუიდროდ და საბოლოოდ თქუენი არის. და |20 ვერავინ გეცილების ამად, ვითაც მოკითხული ვჰქენ|21ით და თქუენს მეტს არავის ეჴელყოდათ იმისი ბოგანოები, |22 და არცა-ვინ პატრონი ჰყვანდათ. ჰქონდეს და გიბედნიერო|23ს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახუ[რსა 155 შიგან. ვი]||24ნცა და რამანცა კაცმან ესე ჩუენგან ნაწყა[ლობევი წიგნი] |25 მოგიშალოს, რისხავსმც ღ(მერ)თი მამა, ძე და სუ[ლი წმიდა და] |26 ყოველნი წმიდანი ღ(მრ)თისანი, ზეცისა და ქვეყანისანი, |27 ჴორციელნი და უჴორცონი. დაიწერა წიგნი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა |28 ტზ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობარისა ო ქ | რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შ ე რ მ ა ზ ა ნ ი ს ა თ ა . ხელრთვა: სუიმონ გვიანდელი დამტკიცება: ქ. რაც ამაში სწერია, ჩუენც ასრე გაგუითავებია, | ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტლ (1642 წ.). ხელრთვები: როსტო მ, მარიამ კომენტარი: ოსმალთაგან სამცხის მიტაცების შემდეგ შალიკაშვილები ქართლის სამეფოში გადავიდნენ. მასტანა შალიკაშვილი თავისი ყმებით ქართლში დასახლებულა, თუმცა მას თავისი მამული არ ჰქონდა და ბოგანოები ვარდან ფალავანდიშვილის მამულში დაუსახლებია. საბუთი მნიშვნელოვანია მემკვიდრეობითი სამართლის თვალსაზრისით – მემკვიდრე ვაჟის გარეშე დარჩენილი ოჯახის ქონება გადადის გათხოვილი ქალიშვილის ოჯახზე, ამ შემთხვევაში სიძეზე. მასტანა შალიკაშვილის ვაჟის გარდაცვალების შემდეგ მასტანასა და მის მეუღლეზე მეურვეობა მეფემ დააკისრა მის სიძეს - თამაზ ტატიშვილს, რომელსაც აძლევს მასტანის ქონებას. ვარდან ფალავანდიშვილის მამულში ჩასახლებულ ბოგანოებს აყრის და თამაზის მამულში ასახლებს იმ პირობით, რომ სანამ მასტანა და მისი მეუღლე ცოცხლები იქნებოდნენ, ყმები მათ უნდა მომსახურებოდნენ, ხოლო მათი გარდაცვალების შემდეგ თამაზ ტატიშვილს დარჩებოდა. 156

76

1619 წ. აგვისტო. ანა დედოფლის წყალობის წიგნი ბოქაულთუხუცეს ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი პ ი რ ი : სეა, 1450-12/110. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1812 წლის 12 აპრილს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტზ (307), მარიამობისთვე, რაც უდრის 1619 წლის აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : ნასრ თუმანიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა :Lგოგოლაძე, 2016/2017, გვ. 104. [ქ]. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, დედოფალმან პატრონმან ა ნ ა მ ა ნ , და შვილმან ჩუენმან, პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩუენს ერდგულსა ყმასა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს ბოქაულთუხუცეს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს , და თქვენსა ძმასა თ ა მ ა ზ ს , თქვენსა შვილსა გ უ გ უ ნ ა ს ა და მამავალთა სახლისა თქვენ{ი} სათა. მას ჟამს{ა}, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულისა წყალობასა დაგუეაჯენით, მოკითხული ვქენით და ბედნიერს ბატონსაცა თქვენთუის წყალობა ექნა. ჩუენც ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ სამკვიდროდ და სამამულედ ქ ვ ე შ ი ს ჴ ე ვ შ ი სოფელი ს ა ვ ა ნ ე თ { ი } და ვ ა რ ხ უ ნ ა ს თქვენივ სამკვიდრო ყმა ა რ ე შ ი ს შ ვ ი ლ ი შ ე რ მ ა ზ ა ნ ა . ესები მათის სამართლიანის სამძღურითა და საქმითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ვენაჴითა, საჴნავ-სათიბარითა და სანადიროთა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლითურ თქვენთვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურს{ა} შიგა{ნ}. აწე, გიბრძანებთ კარისა ჩუენისა ვ ე ქ ი ლ - ვ ა ზ ი რ ნ ო და სხუან{ო} მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, მერმე თქუენც ასრე გაუთავეთ, რარიგადც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს სიგელში ეწეროს. დაიწერა ნიშანი და ბ(რძანე)<ბ>ბა ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტზ, მარიამობის თვესა, ჴელითა კარისა ჩუენისა მწიგნობრის, თ უ მ ა ნ ( ი ) ს შ ვ ი ლ ი ს ნასრისითა. დედანს ჰქონია ხელრთვები: ა ნ ა, სუიმონ . კომენტარები: 1. მეფე სვიმონის საბუთების უმრავლესობა ბარათაშვილთა საგვარეულოსადმია ბოძებული და ეს ბუნებრივიცაა, რადგან მეფის ხელისუფლება ძირითადად, ქვემო ქართლზე, საბარათიანოს ტერიტორიაზე ვრცელდებოდა. სვიმონის დასაყრდენ ძალასაც ბარათაშვილთა სათავადოს წევრები წარმოადგენდნენ, ამიტომ სამეფო ხელისუფლებისადმი გამოჩენილი ერთგულების სანაცვლოდ პრივილეგიების დიდ 5 10 15 20 157 ნაწილს, სწორედ, ისინი იღებდნენ - ფლობდნენ მაღალ სამოხელეო თანამდებობებს. 2. ქაიხოსრო ბარათაშვილი - საბარათიანოს თავკაცი XVII ს.-ის I ნახევარში. იგი უკვე ჩანს მეფე ლუარსაბ II-ის მიერ გაცემულ საბუთებში. ლუარსაბი მას წყალობად აძლევს ვახტანგ ბატონიშვილის ნაქონ სოფ. კრკონს. ქაიხოსროს აღზევება იწყება სვიმონის გამეფების შემდეგ. ზემომოყვანილი დოკუმენტი მოწმობს, რომ ქაიხოსრო ფლობდა ბოქაულთუხუცესის თანამდებობას. ო. ჟიჟიაშვილი ვარაუდობს, რომ ეს სახელო, შესაძლოა, მას სვიმონისგან მიეღო (ჟიჟიაშვილი, 2017: გვ. 66). 1623 წელს ქაიხოსრო გახდა მეწინავე სადროშოს სარდალი და მიიღო მეკობრისმძებლელობა (იხ. საბ. სეა, 1450-12/106). მარტყოფის აჯანყების დროს ქაიხოსროს გიორგი სააკაძისთვის დაუჭერია მხარი, განდგომია სვიმონ მეფეს და დაუკარგავს სარდლობა, თუმცა მოგვიანებით ისევ შერიგებია. მარაბდის ბრძოლაში სპარსელების გამარჯვების შემდეგ, როდესაც ქართლში გავლენის მოსაპოვებლად გიორგი სააკაძე იბრძოდა, ქაიხოსრო აღარ ემხრობოდა მოურავს და, სამაგიეროდ, სარგებლობდა ირანის სამსახურში მყოფი როსტომ სააკაძის მფარველობით. მან ბირთვისის ციხეში 500 მეთოფე ყიზილბაში ჩააყენა. გიორგი სააკაძე დაესხა ტბისში მყოფ ქაიხოსროს და მის ძმა ხოსიას. ქაიხოსროს გამოაყვანინა ყიზილბაშები და ხუთასივე დახოცა, ხოლო ხოსია თავის მამულში წამოიყვანა და კიკანათბერის ციხეში დაატყვევა (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 435). შაჰის ხელისუფლებასთან შერიგებული ქაიხოსრო 1626 წელს თბილისის მოურავად დანიშნეს (იხ. საბ. სეა 1450-32/341). 1626 წელს (სექტემბერ-ოქტომბერში) შაჰ აბასს მისთვის გამოუგზავნია ფირმანი და ქართლის ვექილობა და დედოფლის სახლთუხუცესობა უბოძებია (ხუბუა, 1949: გვ. 2). გ. ჯამბურია თვლის, რომ მოცემულ შემთხვევაში ვექილობა დედოფალ ჯაჰანბანუს (სვიმონის მეუღლე) სახლთუხუცესობას ნიშნავს, რადგანაც მოგვიანო საბუთებში იგი სწორედ დედოფლის სახლთუხუცესად იხსენიება (ჯამბურია, 1955: გვ. 26-27). თუმცა, ფირმანში პირდაპირაა მითითებული, რომ ქაიხოსროს ორი სახელო უბოძეს: 1. ქართლის ვექილობა და 2. დედოფლის სახლთუხუცესობა. ვექილი, ამ პერიოდში, სპარსეთის სახელმწიფო მოხელე იყო, რომელსაც ქართლში ფინანსური საკითხების მოგვარება ევალებოდა (ხუბუა, 1949: გვ. 08). ვინაიდან შაჰ აბასი დიდად იყო დაინტერესებული ვაჭრობის განვითარებით, აღნიშნული თანამდებობა თავის ერთგულ პიროვნებას ჩააბარა. 1635 წელს სურამთან თეიმურაზ I-ის წინააღმდეგ გამართულ ბრძოლაში თავის გამოჩენისთვის ქაიხოსრო შაჰ სეფისგანაც იღებს ფირმანს (ხუბუა, 1949: გვ.4-08). მას არც ქართველი მეფისგან დაკლებია წყალობა. სვიმონისგან მან მიიღო მნიშვნელოვანი ყმა-მამულ: ტბისში ყმა აზნაური შერმაზან სააკაძე, სოფ. მახრაღაჯი, უმემკვიდრეოდ გარდაცვლილი მეშვილდისშვილისეული მამული სოფ. ენაგეთში; მოგვიანებით, იმავე სოფელში სხვა მამულებიც (ის. საბ. ხეც: Hd-10234, Hd-14448; 158 სეა: 1448-598, 1450-12/107, 1450-12/132 ). მეფე სვიმონი მას ისეთ სოფლებსაც აძლევდა, რომელთაც მოშენება-მოძლიერება ესაჭიროებოდა (ჟიჟიაშვილი, 2017: 65-70).

77

[1620 წ.] ბრძანება სვიმონ მეფისა ამილახორ ანდუყაფარისადმი მისივე ძველი მამულების დამტკიცების შესახებ დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2115; სქელი ქაღალდი; ზომა: 19,2X15,2 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. პირი: სეა, 1461-14/26. საბუთი უთარიღოა. მისი გაცემის ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი გამოცემაში განსაზღვრულია გიორგი სააკაძის ირანიდან ქართლში პირველად ჩამოსვლის (1620) წლით, რაზედაც მინიშნება მოცემულია თავად საბუთის ტექსტში – როგოც ჩანს, კონსულტაციების გაწევა ახლად გამეფებული სვიმონისათვის წყალობების გაცემის თაობაზე, შაჰმა სწორედ მოურავს დაავალა. ქ. მეფე ს უ ი მ ო ნ უზეშთესთა მოგახსენებთ და უქ|2 უედესთა გ(ი)ბ(რძანე) ბთ, ვინ გინდა-ვინ ბ(რძანე)ბ(ი)სა ჩუენისა მო|3 რჩილნი იყუნეთ. მერმე, ა მ ი ლ ა ხ ო რ მ ა ა ნ დ უ ყ ა ფ ა რ |4

ბედნიერის ყაენის რაღამი

მოგუიტან{ა}, თავისი სა|5 მკუიდრო მამულები უბოძებია. აწე, ბოქაუ|6 ლთუხუცესი ქ ა ი ხ ო ს რ ო გამოგუიგზავნია და, |7

ვისცა ამისი მამული გქონდეს,

მოურავის მო|8 სულამდის ყუელამ დაანებეთ. და რა მოურავი |9

მობძანდების,

რარიგადაც სჯობს, ისრე ვიქთ |10 და, რაც აწ ქ ა ლ ა ქ ს ან დ ი ღ უ ა მ ს და ან ა ლ ს სა|11ცილობელი არის, ისიც მოურავმა უნდა გარდა|12სწყუიტოს. ხელრთვა ხვეულად: სუიმონ კომენტარი: ანდუყაფარ ამილახორი - ბარძიმ ამილახვარის ვაჟი. ბავშვობაში მამიდამის, დედოფალ ანას (მეფე ბაგრატ VII-ის მეუღლე) გაჰყვა სპარსეთში და შაჰ აბასის კარზე იზრდებოდა (კარბელაშვილი, 1913: გვ. 126). ანდუყაფარის და - თამარი შაჰ აბასს ჰყავდა ცოლად, რომელიც განსაკუთრებულად ჰყვარებია (კაკაბაძე, 1926: გვ. 20). 1614 წელს შაჰ აბასმა ანდუყაფარს უბოძა ამილახორობა და ქართლში გამოგზავნა. იმავე წელს განჯაში დაბანაკებული შაჰ აბასი, როდესაც ქართლ-კახეთში სალაშქროდ ემზადებოდა სხვა თავადებთან ერთად (ნუგზარ და იესე ერისთავები, ფეშანგ ფალავანდიშვილი და აღათანგ ხერხეულიძე) შაჰს ეახლა და ერთგული სამსახური შესთავაზა. მოცემულ პერიოდში 159 ამილახორობას ისევ პაპუნა დაეუფლა. 1619 წელს ქართლის სამეფო ტახტზე სიმონის დამტკიცების შემდეგ, ანდუყაფარმა ამილახორობა დაიბრუნა. შაჰმა მას თავისი შვილიშვილი შერთო ცოლად (ზუბეიდა ბეგუმისა და ისა-ხან-ყორჩიბაშის ასული). ამრიგად, ანდუყაფარი მეფე სიმონის ქვისლი გახდა, თან მისი მამიდაშვილიც იყო. შაჰმა ორივე ქართლში გამოისტუმრა. მათ ქორწილი ქართლში გადაიხადეს, სიმონმა - თბილისში, ხოლო ანდუყაფარმა - სხვილოსში. ანდუყაფარის მცდელობის მიუხედავად, მან ვერ მოახერხა სახლიკაცებისა და ქართლის თავადაზნაურობის შემორიგება, ამიტომ, სხვილოსის რეზიდენციას გაეცალა და სოფ. ჭალაში დასახლდა. ცხადია, სამეფო კართან მჭიდრო კავშირების გამო უდიდესი გავლენით სარგებლობდა. იგი თავის მოწინააღმდეგეებს შაჰთან და მეფესთან აბეზღებდა და ფიზიკურად უსწორებდა ანგარიშს. 1625 წელს მარტყოფის აჯანყების მომზადებისას, მისი, როგორც პროირანული ორიენტაციის მოხელის, განეიტრალება სცადეს ქართლის თავადებმა, ცოლითურთ შეიპყრეს და არშის ციხეში (ხევი, სტეფანწმინდა) გამოკეტეს, სადაც 3 წელი დაჰყო. მარაბდის ბრძოლაში ქართველების დამარცხების შემდეგ, ისა-ხან-ყორჩიბაშმა სცადა თავისი ქალიშვილი და მისი მეუღლე ანდუყაფარი ტყვეობიდან გაეთავისუფლებინა. მან ლაშქარს ხოსრო მირზა (როსტომ-ხანი) უსარდლა და ზურაბ არაგვის ერისთავის დახმარებით შეძლო ანდუყაფარის ოჯახი ციხიდან გამოეყვანა. ანდუყაფარმა ძველებური ძლიერება აღიდგინა. იესე ქსნის ერისთავთან ერთად შური იძია ზახორის ბატონ ღაზნელ ღაზნელიძეზე, რომელსაც თავისი დატყვევება დააბრალა. მისი კარ-მიდამო გადაწვა და ღაზნელიც დაიღუპა. მისი მამულები ანდუყაფარმა და იესემ გაინაწილეს. ანდუყაფარმა სპარსთა ჯარი გორსა და სხვილოსში ჩააყენა. სამცხიდან დაბრუნებულმა გიორგი სააკაძემ გორი აიღო და სპარსთა ჯარი ამოწყვიტა. შეშინებულმა ანდუყაფარმა მეფე სიმონთან თბილისის ციხეს შეაფარა თავი, თუმცა გზად მცხეთაში შეიპყრო სვეტიცხოვლის დეკანოზი, ტაძრის საგანძური მიატანინა და თან აიძულა მუეძინივით ეძახა (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 434). თბილისის ციხეში მყოფი ანდუყაფარი ლანძვს (სარკმელს) დაეცა, გახეთქა და ციხიდან გადავარდა. ე. მამისთვალიშვილის ნაშრომში "ამილახვრები" ვახუშტი ბატონიშვილის ეს ცნობა ანდუყაფარ III-ის გამაჰმადიანებისა და გარდაცვალების შესახებ შეცდომით მოტანილია ანდუყაფარ I-თან დაკავშირებით (მამისთვალიშვილი, 1996: გვ. 14). 160

78

[1619-1630 წწ.] უცნობი პირის წილის ბარათი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-873; სქელი ქაღალდი; 1 ფ.; 15,4X4,5 სმ.; მხედრული; მოშავო-მოყავისფრო მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. ქ. ერთ წილად - ხ უ დ ა ბ ა ხ ჩ ა ვ ა ხ ტ ა ნ გ ა შ უ ი ლ ი მისით მამულითა და |2

სამართლიანითა, დღეს რისიც მქონებელი იყოს.

ხელრთვა: სვიმონ

79

[1619-1631 წწ.] უცნობი პირის წილის ბარათი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-868; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; 1 ფ.; ზომა: 3.6X15 სმ.; მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთის ტექსტი თავიდან ბოლომდე გარკვევით იკითხება; საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქარალდით. საბუთი უთარიღოა. თარიღდება სვიმონ მეფის ხელრთვის საფუძველზე 1619-1631 წლებით. ქ. ერთ წილად მ ა ზ ა ნ ა ი მისით მამულითა და სამართლიანითა დღეს, რისაც მქონებელი იყოს. ხელრთვა: ს(უ ი)მ(ო)ნ

80

[1619-1631 წწ.] უცნობი პირის წილის ბარათი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-928; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; 1 ფ.; ზომა: 4.5X14.7 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთის ტექსტი თავიდან ბოლომდე გარკვევით იკითხება; გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი : საბუთი უთარიღოა. თარიღდება სვიმონ მეფის ხელრთვის საფუძველზე 1619-1631 წლებით. 161 ქ. ერთ წილად ტ ე რ ტ ე რ ა შ უ ი ლ ი მ უ რ ა დ ა ი მისით მამულითა და |2 სამართლიანითა დღეს, რისაც მქონებელი იყოს ხელრთვა: ს(უ ი)მ(ო)ნ

81

1619-1631 წწ. პირობის წიგნი სიმონ მეფისა გოსტაშაბ ბარათაშვილისადმი საბუთი დაკარგულია. გამოცემაში გამეორებულია ე. თაყაიშვილის პუბლიკაცია. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1899: #115, გვ. 117-118. ... ესე ფიცი და პირი გიბოძეთ ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გჳრგჳნოსანმან მეფეთ-მეფემან პატრონმა ს ვ ი მ ო ნ , თქუენ, ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს გ ო ს ტ ა ს ა ბ ს , თქუენთა შვილთა – ყ ა ფ ა რ ბ ე გ { ს } , თ ა მ ა ზ ს და ი ო ვ ა ნ ე ს . ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე ვიყუნეთ დღეს და დღეის უკან თქუენთვის კარგნი და მოპატივენი მართლით სამართლიანითა, რისცა დღეს თქუენის კერძის მამულის მქონებელნი იყუნეთ, იმისაგან არა დაგამცროთ და არცა საძალოდ და საავკაცოდ უსამართლოდ არავის დაგანებოთ. და ვინცა თქუენი თავი შემოგვაბეზღოს, გაუკითხავად არა შეგიბეზღოთ და არცა სა{ა}ჯოს კარი დაგიჭიროთ. და თუ თქუენ ესე პირი და ფიცი გაგვითავოთ, ჩვენცა ეს ასრე გაგითავოთ. ამის{ა}დ გათავებისად თავდებათ ღ(მერ)თი და ყო{ვ}ელნი მისნი წმიდანი მოგვიცემია, ჴორციელნი და უჴორცონი. ვისცა ჩუენსა ყმასა სამართლითა მიეწიოს, მართლითა სამართლითა გავაგონებინოთ, არცა უსამართლოდ დაგამციროთ ხელრთვა: სვიმონ 5 10 162

82

[1619-1631 წწ.] პირობის წიგნი

სვიმონ მეფისა ბარათა ბარათაშვილისადმი

პ ი რ ი: სეა, 1450-32/338. საბუთი უთარიღოა. თარიღდება სიმონ მეფის ზეობის (1619-1631) წლებით. ...[დედოფ]ლისა ჩვენისა ღ(მრ)თისმშობელისა და მარადის ქალწულისა მარიამისითა და ყოველთა წმიდათა ღ(მრ)თისათა, ზეცისა და ქვეყნისათა, ჴორციელთა და უჴორცოთათა. ამათ ყოველთა წმიდათა ღმრთისათა თავსმდებობითა, მინდობითა და შუამდგომელობითა, ესე ფიცი და პირი და წიგნი გიბოძეთ თქვენ, ჩვენთა ყმათა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ თ ა ბ ა რ ა თ ა ს ა , და შვილთა შენთა: ს ა ა მ ს , ი ო ს ა ფ { ა } ტ ს და გ ო გ ი ა ს , ჩვენ, მეფეთ-მეფემან, პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ . ასრე და ამა პირსა ზედა, ვიყუნეთ დღეს და {დ}ღეის იქით თქვენნი მოპატივენი და კარგის მდომნი, არა გავნოთ, არა გაზიანოთ. და, რაც მამათქვენსა გ უ გ უ ნ ა ს ა მისთა ძმათაგან ან საუფროსო ან წილად მამული გამოხდომოდეს, ან აზნაურისშვილი ან გლეხი, მისგან არ დაგამცროთ. თუ შენი ძმა, ქ ა ვ თ ა რ , მოვიდეს და ჩვენად ყმად შეიქნას, იმას თუ შენთანა ყოფა უნდოდეს, შენთანა იყოს, და თუ არადა, მისი სამართლიანი იმას არ დაკლოდეს. თუ თქვენი თავი შემოგვაბეზღონ, გაუკითხავად არა გაგიწყრეთ. ამისად გათავებისა თავსმდებად ღ(მერ)თი და მერმე ყოველნი წმიდანი ღმრთისნი მოგვიცემია. დედანს ჰქონია მეფის ხელრთვა. კომენტარი: ბარათა ბარათაშვილი - გუგუნას ძე, ქვემო ქართლის მეწინავე სარდალი დაახლ. 1599 წ.-დან (ჯამბურია, 1955: გვ. 24). სვიმონის გამეფებისას მან ისარგებლა სამეფო ხელისუფლების სისუსტით და თავისი სახლიკაცები გაანადგურა, რათა სათავადოს ერთპიროვნული მმართველობა მოეპოვებინა. თავის გადასარჩენად მისი ძმიშვილი ყაფლანი სპარსეთში გადაიხვეწა და შაჰ აბასის კარს შეაფარა თავი (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 428). ზემომოყვანილი საბუთიდან ჩანს, რომ ბარათა სვიმონის მომხრე ყოფილა, მაგრამ 1623 წელს იგი ირანის ხელისუფლებას და მასთან ერთად სვიმონ-ხანსაც დაპირისპირებია. რა გახდა ამის მიზეზი, არ ვიცით, თუმცა შედეგი ცნობილია, მას ჩამოართვეს საბარათიანოს სარდლობა და გადასცეს ქაიხოსრო ბარათაშვილს. ბარათა მონაწილეობდა მარაბდის ბრძოლაში და თეიმურაზს უჭერდა მხარს (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 431). საბოლოოდ შაჰ აბასმა იგი დასაჯა "მიეწივნენ ფარავანსა ზედა და მოკლეს იგი" (ვახუშტი ბატონიშვილი 1973: გვ. 428). ბარათას მამულები სვიმონ მეფემ თავის ერთგულ ქაიხოსრო და ყაფლან ბარათაშვილებს უბოძა (ჟიჟიაშვილი, 2017: გვ. 63-65). 5 10 15 163

83

1620 წ. 15 აპრილი. სასამართლო განჩინება სვიმონ II-ისა გიორგი სააკაძისა და ქაიხოსრო ჯავახიშვილის სასისხლო საქმეზე დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-6259; თეთრი ქაღალდი; ზომა: 275,7X22 სმ.; რვა კეფი: I- 34,5X21,8 სმ.; II- 23,3X21,4 სმ.; III- 35,4X21,5 სმ.; IV-37,7X21.3 სმ.; V-34,3X21,5 სმ.; VI-37,5X21,6 სმ.; VII-36,7X22; სმ.; VIII-36,3X22 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის კიდეები ჩამოხეული, ნასერები განაკეც ადგილებში. ალაგ-ალაგ ტექსტიც ცალკეული გრაფემებიც დაკარგულია, თუმცა ტექსტი იკითხება. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. 1821 წელს გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტჱ (308), აპრილს იე, რაც გვაძლევს 1620 წლის 15 აპრილს. გ ა მ ო ც ე მ ა: დოლიძე, 1972: გვ. 55-64. ქ. ზე ადიდნეს ჴელმწიფეობა ბედნიერის შ ა ჰ - [ ა ] ბ ა ს ი ს ა |2

და მეფობა პატრონის ს უ ი მ ე ო ნ ი ს ა .

დავსხედით ბრჭე[ნი] |3

და მოსამართლენი ღ(მრ)თისა შიშსა ქუეშე. ჩუენ,

დივანბეგი |4

პატრონი ბ ე ჟ ა ნ , ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი პატრონი გ ი ( ო რ )

გ ი , მეღუინეთ|5 უხუცესი ღ ა ზ ნ ე ლ ი ძ ე პატრონი ღ ა ზ ნ ე ლ ი , კარის მდივანი |6 თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ნ ა ს რ ი , ბატონის მოურავისა და ჯ ა ვ ა ხ - იშვი| 7 ლ ი ს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა საქმის გარდასაწყუეტლად. ერთმანერთისაგ|8 ან ბევრს რასმე ჩიოდეს. სარჩელი და საჩივარი ორთავესი |9

გავიგონეთ.

სარჩლა პირველად ბატონმან მოურავმან, რომე: ღ(მერ)თმან |10 იცოდესო, მე ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს მოყურად და მოსამართლედ გამოველოდიო; |11 შუილურად ბ ე რ უ კ ა გავზარდეო, ის ჴელიდამა გაუშუიო და ქ ა | 12იხოს - რ ო ს ჴელი მოვკიდეო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუხებდა, რომე: |13 ღ(მერ)თმან უწყოდესო, ბატონს მოურავს მოყურადაც გამოველოდიო |14 და მოსამართლედაცაო. პირველად მოყურობის თავზედა ბევრი რამ ი|15უბნეს. სარჩელი და საჩივარი ორთავესი გავიგონეთ. პირველ |16 ნალაპარაკევი ერთმანერთს შეუდარეთ და ჩავარონინეთ. კიდევე სარ|17ჩლა ბატონმან მ[ო]ურავმან, რომე: ქ ა ი ხ ო ს რ ო მოყუარეც იყო, |18 ქალიც მთხოვაო და კიდეც დავმოყურდითო; და ჩემის საქმითა და მო|19ყრობით სამს წელიწადს ასრე შევინახეო, არცა ვის წასაჴდენლად და |20 გასაგდებლად დავანებეო. რა მე წამაჴდინესო, ქ ა ი ხ ო ს რ ო აქ დარჩა|21ო, და მე რას მემართლებოდაო, რომე ან ისეთნი უკაცრაული მკადრაო | 22 და ან მესისხლედ ამიჩნდაო. თუ რამ ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე მ აწყინაო, ცალქალა |23მ ნ ი ძ ე ს მამულიცა ჰქონდაო, საქონელიც ჰქონდაო, ცხენი და პირუტყუიცა |24 ჰყუანდაო, ისრევ იმას გარდავაჴდევინებდიო; ც ა ლ ქ ა - ლ ა მ ნ ი ძ ი ს გულისა|25თუის რას ისთენს სიკუდილსა და უკაცრაულს 164 მემართლებოდაო. ახ|26ლა კიდევე ამ ბრჭობაზედა ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ი ასთენიერთა სათნო დავი|27ჭირეო და მოყურადაც გამოველოდიო, რომე ა რ ა გ უ - ის ერისთავი, მუხ| 28რ ა ნ ი ს ბატონები, ქ ს ნ ი ს ე რ ი ს თ ა ვ ი , ფ ა ლ ა ვ ა ნ დ ი ს შ ვ ი ლ ი , ც ი ც ი ს შ ვ ი ლ | 29ი , ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი და სრულად ქ ა რ თ უ ე ლ ნ ი ჩემი მოყუარენი და მო|30სამართლენი იყუნესო, დღეს ამისთანას საქმეში ყუელანი უ|31ნდოდა მამდგომოდესო. კიდევე ქ ა ი ხ - ო ს რ ო ს სათნოს გულისათუის არც |32 ერთი მოვიყენეო და მარტ[ო] ჩემის ყმით გავებრჭევო და ჩემი მო|33ყუარე და მოსამართლე არც ერთი ვინდომე ამ საქმეზედაო. ქაიხო| 34ს რ ო ამას უპასუხებდა: მე ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე ვერას დამაკლებდაო, |35 მაგრა ბატონის მოურავის სახლი გამიწყრომაო, მისი ყმანი გ|36უერც მოიყენაო და რაც დამემართა, ყუელაკა ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ი ს ქ[მ]ნილ|37ობით დამემართაო. ჯალაბით ბატონის მოურავის კოშკშიგა და სა|38სახლეში იდგაო და ჩემგან იქ უკაცრაული არ იკადრებოდა რაო. | 39კიდევე სარჩლა ბატონმა მოურავმან: ქ ა ი ხ ო ს რ ო მაგას შენგან |40 არ მოველოდიო, რომე ეს ყუელა უკაცრაული მიყავო; რაც დამემარ|41თა, ყუელა შენის ქმნილობით დამემართაო. ბ ე რ უ კ ა შვილსავით გავ|42ზარდეო და ორჯელ-სამჯერ დაკარგული მოვიყუანეო, შუილურებ უ|43ყურებდიო. რა ეს შეიტყო ბ ე რ უ კ ა მ ა ო , რომე ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ მოურა|44ვს მოყურად დაუჭირავსო, გარდამიბრუნდა და ბატონს ლ უ ა რ ს ა | 45ბ თ ა ნ ბეზღობა დამიწყო ამის გულისათუის, რომე ქ ა ი ხ ო ს რ ო | 46ს დამოყრებიხარო; თუ არ[ა] და, ბ ე - რ უ კ ა ზ ე დ ა ბევრის კარგის მეტ|47ი არა მიმიძღოდა-რაო. და ესე თქო ბ ე - რ უ კ ა მ ა , რომე ქ ა ი ხ ო ს რ ო | 48ს გულისათუის დამკარგა და წამაჴდინაო. ამაზედ ჩამამეკიდა ბ ე რ უ | 49კ ა და ჩემი მწყალობელი ბატონი გამიწყრომა და ამ ალაგიდამა ცო|50ლითა და შვილით დამკარგა, სასაფლავო და მონასტერი დამაკარგუინა |51 და რჯულიდამ შემცუალა. სახლი, კარი და საქონელი, რაც პაპა-მამა|52თაგან და ან ჩუენი მოგებული იყო, ყუელა წამიჴდა. და დამიფორაქეს |53და ამაოჴრეს. თუ მე ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს არ მივდგომოდი, ეს არცერთი |54 არ დამემართებოდა. ბატონს დედაჩემს ყოვლი კაცი იცნობთ, ფეჴში|55შველა, შვილითა, მუახლე[ე]ბითა, მოსამსახურე[ე]ბითა ლეხთ-იმერით |56 გარდამიგდეს და დამიკარგეს. ბ ე რ უ კ ა , შვილსავით გაზრდილი, ჴელიდამ |57 გაუშუი და ქ ა ი ხ ო ს რ ო მოყურად დავიჭირე, მერმე გამწირა და ბ ე | 58რ უ კ ა ს ა მიუდგა. და ეს ყუელა უკაცრაული და სიკუდილი და ამოწყუეტა, |59 ყუელაკა ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა გ ა ნ დამემართა. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუხებდა: |60 აშოროს ღ(მერ)თმან, ჩემის გულისათუის არცა-რა დაგმარცხებია, ა|61რც ჩემის საქმობით წამჴდარხარ, არც ჩემს თავზედ ავი რამ დაგმ|62ართებია, არც ბ ე რ უ კ ა ს ჩემის თავისათუის უგმიხარ, რაც შენი მ|63ამული არ უქადეს და მისთუის არ გიყუეს. ჩუენ ამისი ასრე გავა|64ჩინეთ: წადგეს ქ ა ი ხ ო ს რ ო თუითან თავის თავითა, სამის შესახელებუ|65ლის უმტეროს მოურავის ყადარის კაცითა და ოთხის შეუსახელებელის კაცითა |66 და ასრე შეჰფიცოს: `ბატონო მოურაო, ამისმან <მადლმან> მადლმა | 67ნ, ამისმან ძალმან და ამისმან

66-67 მადლმან

165 განმაცხოვლებელმან ქრისტემან |68 ღ(მერ)თმან, არც წამჴდარ[ხარ] ჩემის მოყურობის გულისათუის, არცა-რა ჩემ|69ს თავზედ შენ რამ ავი დაგმართებია და არცა-რა დაგმარცხებია და |70 ჩემის საქმითა და ქ[მ]ნილობით კურთხეულს ბატონს, თქუენს ძმასა, სი|71კუდილით არა დამარცხებია-რა". თუ დაიფიცოს, არა ზედა-აც. და თუ ვე|72რ დაიფიცოს, ან დაუდვას რვა კუამლი გლეხი და ან მიართოს ო|73თხმოცი თუმანი თეთრი. კიდევე თავს იდვა ქ ა ი ხ ო ს რ ო , რომე: |74 დასტურად მინდორიდამა ნოსტური, ახალშნური და ს ო მ ე ხ თ ნახირი ჩემ|75ის ქ[მ]ნილობით წამოვასხიო. ჩუენ მოკითხული ვქენით; და არც ნ ო ს ტ ი | 76ს სასახლეს მიჰჴდომოდა და არც სოფლიდამ წამოესხა, მინდორიდამ ი|77ყო წამოსხმული. მესამეს დღეს წაზდგომოდეს ბატონის მოურავი|78ს ყმანი, რაც ამათი პირუტყუი ქ ა ი ხ ო ს - რ ო ს წამოესხა და ხ ო ვ ლ ე ს მ|79იესხა, ბატონის მოურავის ყმათა თავისიც წამოასხეს და ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ყ|80მისაც თან გამოუტანებია. ჩუენ ამისი ასრე გავაჩინეთ: პირველად |81 ქ ა ი ხ ო ს რ ო მიჰჴდომოდა და მინდორიდამ სამის სოფლის ნახირი წამოესხა, რა|82ც მაშინ ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ყმის პირუტყუი ამათ პირუტყუს გამოჰყოლოდე|83ს, ჩაგუირონინებია; ამისთუის, რომე პირველ ქ ა ი ხ ო ს რ ო მიჰჴდომოდა და |84 თავის ჭკუას აბრალოს. კიდევე ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას ჩიოდა: საქონლისა წ|85აჴდომასა და პირუტყუის წამოსხმას არა ვჩივიო; მამიჴდეს სასახლეშიაო, |86 ცოლი და შვილი დამითრივესო, სასახლე თავს დამიქცივესო; თუ რამ ჩემი საბ|87ადულობა იყო, ყუელაკა ჩემის სახლიდამ გამოიტანეს და დამიფორაქესო, |88 ძლივ ცოლი და შვილი ფეჴშიშველა და დაცურცილნი გარდავახუეწეო. წამ|89ამიდგა ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე სასიკუდილოდ; და ღ(მერ)თმან და თქუენმავე ბედნიერობა|90მ მამარჩინა და ცოლი და შვილიც ძლივ გარდვახუეწეო და ფეჴშიშველა |91 დაცურცილნი მესამეს დღეს ვ ე რ ე ს ვიპოეთო. ამისთანა უკაცრული გამო|92თრევა და სიკუდილი ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე მ მიყო{ო}. ჩუენ ამისი ასრე გავაჩინეთ, |93 რომე: ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს დიდი სირცხუილი და უკაცრაული დამართებოდა ასეთის კაცი|94ს ჴელითა, რომე იმ ჴელის კაცის სახლსა ისეთნი უკაცრაული არ უნდოდა ჰკადრე|95ბოდა. და ბატონმან მოურავმან საუკაცრაოდ ორმოცდაათი თუმანი მიართო|96ს; და რაც ქ ა ი ხ - ო ს რ ო ს სახლიდამ საქონელი გამოსულიყოს, რაც ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ო|97რმა შესახელებულმა მსახურმან გამოიფიცოს, მისი საქონელიც მისცენ და არ|98ას ემართლებიან. სარჩლა კიდევე ბატონმან მოურავმან, რომე: სასაფლაოზედ მამიჴ|99დესო, ესტაწმიდური ნახირი წა[ა]სხესო და ეს ყუელა უპატიობა და უკაცრაული ჩემ|100ს სასაფლავოსა და ჩემს მამულს უყუესო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ე ს ტ ა წ მ ი დ [ ა ] ს მიჴდომისასა და |101 ნახირის წამოსხმისასა ამას უპასუხებდა: ბედნიერი ყაენიც აქ, ქ ა რ თ ლ ს იყო, |102 ბ ე რ უ კ - ა ც აქ იყო და მისავ აქ ყოფაში ნახირი წაასხესო და არცა-რას მის საქმ|103ეს შუა ვარო და ნახირიც ისრევ უკლებლად შეაქცივესო. ჩუენ ამისი ასრევ გავ|104აჩინეთ: ბ ე რ უ კ ა ს დანაშავები სხუა ქ ა ი ხ ო ს - რ ო ს ა თ უ ი ს არა გუიკითხავს-რა და არც ეს |105 გუიკითხავს. ბ ე რ უ კ ა ს ნაქმარი იყო და იმასვე ეკითხუის. კიდევე თ ე ძ მ ი ს პირადამა ქ ა |106ი ხ ო ს რ ო ს შეკითხულობით 166 მ ა ნ ა გ ა ძ ე ს ა ორი პირი ცხუარი ბატონის თ ა მ ა რ ი ს ა წა|107მოესხა, რაც იმ ცხუარს დაჰკლებოდეს, ქ ა ი ხ ო ს რ ო ისრევ შეაქცივოს. ბატონ|108ის თ ა მ ა რ ი ს უკაცრაული სხუაც არის და მისის უკაცრაულის პასუხსა |109 ერთპირად მოვახსენებთ. კიდევე ბატონი მოურავი ფ ე ლ ი ს დარბევას ჩიოდა, რომე: |110 ჩემი ციხე და სიმაგრე ის იყო და ქ ა ი ხ ო ს რ ო გამიტეხა და დამირბივაო. ქაიხო| 111ს რ ო ამას უ[პ]ასუხებდა: გ ო რ გ ა ძ ე ბ ე რ უ კ ა ს ყმა იყო, ფელელთ იმისი ცხენი ე|112მართაო, წავიდა გ ო რ გ ა ძ ე და მისი ცხენი წამოიყუანაო. სხუა არა შემიცოდებია-რა|113ო. ბ ე რ უ კ ა ს საქმე არცარა სხუა გუიკითხავს, მისის ყმის ნაქმარი იყო და მანვე ი|114ჴადოს. სარჩლა კიდევე ბატონმა მოურავმან, რომე: სხუას ნაწყენს არ დამაჯ|115ერა ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ , ხუთი ჩემი მსახური და აზნაურისშვილი და{ა} ბეზღა ბატ|116ონს თ ე ი მ უ რ ა ზ თ ა ნ ა : ერთი ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე , მეორე ჩ ი ვ ა ძ ე მ ა ხ ა რ ე ბ ე ლ ი , მესამე ხ ო ს ი | 117ტ ა , მეოთხე ა დ ო ლ ა და მეხუთე ქ უ ლ ი ვ ი ძ ე მ ა თ ი ა . და{ა}ჭირვინა ცოლითა და შვილი|118თა და და[ა]ტყოებინა და რაც ებადა წა[ა]რთმევინა. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუხებდა: ა|119შოროს ღ(მერ)თმანო, არც ჩემის საქმობითა და არც ჩემის სიტყუის მომსმინოს კაც|120ის პირითა ამ ხუთს მსახურსა და აზნაურისშვილსა არცარა დამარცხებია |121 და არც მე დამიბეზღებია, და არც ჩემის საქმობით ისინი დაჭირულან, რაც ა რ | 122დაშელისშვ - ი ლ მ ა ნ არ დაიჭირაო, და მისის საქმობითაც იქნაო. ავად ვიყავო, ა რ |- 123დ ა შ ე ლ ი ს შ ვ ი ლ ს დავეთხოვეო, შინ გამამიშო და კავთისჴევამდის თან გამამატ|124ანაო, კავთისჴევს მოვასხიო. იმ ღამეს ყუელანი თავის სახლში მივიდესო. |125 დილას ჩ ი ვ ა ძ ე მ კარგი სადილი მაჭამაო, მე შინ წაველო, ისინი ჯ უ | 126ლ ფ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ს მივაბარეო და იმან ბატონთან წა[ა]სხაო. სხუას ამათ საქ|127მეში მე არასფერს შუას არა ვარო. ჩუენ ამის ასრე გავაჩინეთ: მოკითხუ|128ლი ვქენით და იმ მსახურებსა არცარა სიკუდილითა სჭირდა და არცარა |129 გახეიბრებითა. წა[ა]ყენოს ქ ა ი ხ - ო ს რ ო ექუსი მისი შესახელებული მსახურ|130ი – ორი ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი - ძ ი ს ა თ უ ი ს და ოთხი იმ ოთხისათუის და შეაფიცოს, |131 რომ არაფერს შუა არ ყოფილიყოს. თუ დაიფიცეს, არა ზედა-აც. და თუ |132 ვერ დაიფიცეს, ასი მარჩილი თარჯიმანად მიართოს. სარჩლა კიდევე ბატო|133ნმან მ ო უ რ ა ვ მ ა ნ , რომე: შუილსავით ბ ე რ უ - კ ა გავზარდეო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო [ მ ] ბ ე რ უ |134კ ა ს მოყრობიდამ გამყარაო, ქალი მთხოვა და მივეცო. აწე ქ ა ი ხ ო ს რ ო |135ს თავის შუილისათუის ცოლი უთხოვნიაო. სხუას სიკუდილს არ დამაჯერაო |136 და დღეს ქალიც დამიგდოო. ბევრი საბატიოს კაცის შუილი სხუაც წა|137ვიდა ბედნიერს ყაენთანაო, დღესცა სრულ საბატიოს ქ ა რ თ უ ე ლ თ კაცის შვი|138ლებიც იქ არიანო. თუ ყაენთან წასულის გულისათუის დამიგდო, ვისაც აქ |139 ცოლი და დანიშნული ჰყუანდაო, ისიც იქ გაუგზავნესო. ყაენთან წასულის გ|140ულისათუის ქალი რატომ დამიგდო, ან ჩემი სისხლი რატომ შეიდვაო. დღეს[ა]ც ი|141სრევ

111უფასუხებდა ნსხ.

167 უქმროდ არისო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ ქალის დაგდებისას ამას უპასუხებდ|142ა, რომე: ღ(მერ) თმან ჩემმან გამიგონოსო, რომ კ ა ხ ი ს ბატონისა, ქ ა რ თ უ ე ლ ი ს ბატო|143ნისა და ი მ ე რ ლ ი ს ბატონის ქალიც ჩემის შვილისათუის ვისმე მიეცაო, მაშინ[ა]ც |144 ბატონის მოურავისა ქალი მერჩივნაო და მისის მოყრობის მონატრეც |145 ვიყავო. ერთხელ ბატონი ა ღ ა თ ა ნ გ ი მიუგზავნეო და ქალი ვთხოვეო; |146 და ასრე ებრძანა, რომე: ბატონს დედაჩემსა და შინ ვჰკითხავო და მის პასუხს მო|147გახსენებო. გამოვიდა ხანიო და არა პასუხი მამივიდაო. მერე კიდევე ბატო|148ნი ა ღ ა თ ა ნ გ ი ბატონს თ ა მ ა რ ს მიუგზავნეო და მართალი პასუხი ვერცარა |149 იქიდაღმა გამოვიღეო. მერმე ე რ ი ს თ ა ვ თ ა ნ წაველ და იმას შევეხუეწეო, რომე, |150 მოურავს ქალსა ვთხოვო და ამას გეხუეწები, ჩემის შვილისათუის ქალი |151 მოაცემინო. ე რ ი ს თ ა ვ მ ა ნ ასრე მიპასუხა: ჩემს სიძეს შევეყრებიო და თ|152უ ის მოგცემსო, არც მე დაუშლიო და კიდეც მოვიჭირვებ, რომ მო|153გცესო. იმ უფროსის ქალისა გარდასწყდა და გა[ა] თხოვეს. ერთი-ორი წე|154ლიწადი გამოვიდა და ჩემს შვილს ქალი უთხოვე და ჩ ი ვ ა ძ ე ს მ ა ხ ა რ ე ბ ე ლ ს |155 შევეხუეწე და უთხარი: ო რ ჩ ი ა ვ , ის უფროსი ქალი არ იქნა და თუ სხუა |156 უმცროსი ქალი ჰყავს, მეც უმცროსი შვილი მყავსო და იმას მოსცესო, |157 დიდად წყალობად დავიჩენო. ჩ ი ვ ა ძ ე მ აღარც პასუხი მამიტანა და აღარც-რა, მე მო|158ვახსენე: ეგების ჩემი მოყრობა აღარ ეპრიანებოდესო. მას უკან თუ ან ჩემთ|159უის მოეგზავნოს ვინმე და ან ებრძანოს რამე, მიბრძანოს და პასუხს მოვახსენებო. | 160 ბატონი მოურავი ამას უპასუხებდა: ჩუენ შუა მოციქული ბატონი ა ღ ა თ ა ნ გ ი იყო, |161 იმას ჰკითხეთო, თუ ქალიც არ მიმეცესო და კიდეც არ დავმოყურებოდეო და მარ|162თლად მისი მოყრობაც არა მდომოდესო, მაშინ კიდევე მევე გამამტყუვნეთო. |163 მას უკან კიდევე ჩ ი ვ ა ძ ე მ ა ხ ა რ ე მოეგზავნაო, რომე თქუენი ქალი ჩემის შუილისათუის |164 მამეცო; და ჩემის ყმის პირითაც ასრე შეუთვალეო, რომე ქალი მამიცემიაო |165 და არც დაგიჭირავო. მე ასრე შემითულია და თუ ჩემს ყმას არ უთქომსო, პ|166ასუხი იმან გასცესო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუხებდა: თუ მართალი პასუხი შემ|167ეტყო, ნეტარ ღ(მრ)თისაგან. მის უკეთესი რა დამემართებოდაო, რომე ბატონს მო|168ურავს თავისი ქალი ჩემის შუილისათუის მოეცაო. ამაზედ ა ღ ა თ ა ნ გ ი გავიკითხეთ და |169 ა ღ ა თ ა ნ გ ი მ ც ასრე მოახსენა, რომე: უპირული ქართული ბატონს მოურავს ჩემთუის [ა]|170რა უბრძანებია-რაო, და არც მიუცემლობა უთქომსო, და არც ეს დაუბარებიაო, რო|171მ მადლი გარდა[ა]ჴდევინეო. მერმე ჩ ი ვ ა ძ ე გავიკითხეთ და ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ასრე უთხრა, რო|172მ: შენს სახლში მოველო და ბატონის ჩემისა ეს პასუხი მოგიტანეო, თუ: ბატონს | 173 ჩემს შენს უკეთესი ერთი მოყუარე არა ჰყავსო და არც შენსა მოყუარე ურჩევნიაო და |174 გულმართლად ქალსაც მოგცემსო და ერთი ურემი პურიც მაჩუქეო. კიდევე ქ ა ი ხ ო ს რ |175ო ამას უპასუხებდა: პურიც მის ბარობაზედ მოგეცო, რომე მისი თავი და მოყრობა |176 მინდოდაო, მაგრა ვერც წინათ და ვერც უკანით მართალი პასუხი ვერა შევიტყე|177ვით რაო. და ამისი აშორო თქუა. 168 ჩუენ მოკითხული ვქენით. და ქ ა ი ხ ო ს რ ო ბევრგან ცდი|178ლიყო და მართალი პასუხი ვერ ეშოვნა. არც იყო მადლგარდაჴდილი და არც ნიშან|179შებმული; და ვერც ასეთი კაცი ვიშოვეთ, რომ დასტური დაეცა. ჩუენ ამისი ასრე გავა|180ჩინეთ: წადგეს ქ ა ი ხ ო ს რ ო თავის თავითა და ასრე შეჰფიცოს, თუ: `ამისმან მადლმან, ამი|181სმან ძალმან და ამისმან განმაცხოვლებელმან ქრისტემან ღ(მერ)თმან, ბატონო მოურავო, არ|182ც მოგიცემია ჩემის შუილისათუის ქალი და არც დამიგდია". თუ დაიფიცოს, არა ზედა-ა|183ც. და თუ ვერ დაიფიცოს, რაც მოურავის სახლის ქალის სისხლი ყოფილიყოს, ის ქ ა ი ხ ო ს რ ო [ მ ] |184 გარდიჴადოს. კიდევე სარჩლა ბატონმან მოურავმან, რომე: ქ ა ი ხ ო ს რ ო ჩემს წაჴდ|185ენასა და მესისხლეობას ძალი მისცაო და არაოდეს არ მამისუენაო, მე მისის მოყრო|186ბისათუის წამაჴდინაო და ის ჩემის მტერობის გულისათუის წაჴდაო. ზ უ რ ა ბ ჩემი მოყ|187უარე იყო, შეუდგა ზ უ რ ა ბ ს ქუეშეო და მოყრობიდამ გამყარაო, იმისი ქალი ითხოვა|188ო და ჩემი ქალი დამიგდო. ეს ყუელა უკაცრაული და მტერობა მისგან მჭირსო. რა |189 მე ბედნიერის ყაენიდამა მოველო და ეს ყუელა ავი ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა გ ა ნ მჭირდაო, |190 იმას ასრე ეგონაო, რომე წაუჴდენელს არ გაუშუებდიო, აიყარა და ს უ რ ა მ ი ს - აკე| 191ნ წავიდაო; მივსწივე ბ ი ძ ი ნ ა უკანო და ისრევე დავაბრუნვე და ცოლითა და შვილ|192ით მოვიყუანე და სრულ ს ა ც ი ც ი ს შ ვ ი ლ ო ჴელთ ჩაუგდე. და მისი მამული განაღა|193მც დაიჭირა, მისის ავკაცობისა და მტერობის სანაც[ვ]ლოდ კიდევ ასთენი მოყრო|194ბა და კარ[გ]კაცობა [ვ]უყავ. აწ ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს თქუენ ჰკითხეთ, თუ მე მაზედ რა დამიშ|195ავებია, რომ ჩემზედ ეს ყუელა მტერობა გამოიჩინაო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუხ|196ებდა: აშოროს ღ(მერ)თმანო, ვერც მართლად ბატონის მოურავის ქალის მოცემა |197 შემეტყოსო და არც ბატონს მოურავს ქალს დაუგდებდიო და არც დამეგდ|198ოსო; და თუ მართლად შემეტყო, რომ ქალი მოეცა, არც მოურავის უკეთეს|199ი სხუა მოყუარე მნდომოდა. ამ ორს აშოროზედ ფიცი გაუჩნდა. ეს ორი აშო|200რო ერთი იყო. თუ დაიფიცოს, არა ზედა-აც. და თუ ვერ დაიფიცოს, რა რიგადაც გაგუ|201ეჩინოს, სისხლი მისცეს. კიდევე სარჩლა ბატონმან მოურავმან: ბატონი თ ე ი მ უ რ ა |202ზ რომ ქართლს ჩამოვიდაო და სურამს იდგაო, მე ბედნიერის ყაენიდაღმან წამოვე|203ლო და ჩემს მამულში მოველო. ჯერ ეს არამ კაცმან არ იცოდაო, თუ ქ ა - რთუე|204ლ ი ს ბატონის საყმოდ მოსულ ვიყავო თუ ბედნიერის ყაენის საყმოდო. ჩემს ||205 მამულში ვიყავო და არავისთუის რა შემეცოდაო. წავიდა ქ ა ი ხ ო ს რ ო და ფ ა რ ს ა დ ა ნ თ |206ა ნ მივიდაო, რომე მოურავი თავის მამულში ნ ო ს ტ ე ს მოსულაო, ლაშქარი მამეცო. |207 წავალ, თავს დავესხმიო და მოუკლავს არ გაუშვებო. ფ ა რ ს ა დ ა ნ სამასი კაცი |208 გამოატანა და ჩემად სასიკუდილოდ წამოვიდა. ღ(მერ)თიმც შეეწევის ერთს ჩემს მოკეთე|209ს კაცსა, მოვიდა და შემატყობინა, რომე ამაღამ გულმართლად ქ ა ი ხ ო ს რ ო |210 თავს დაგესხმისო და მოგკლავსო. ავდეგ, გავეცალე

209 ამაზღამ

169 და ხ ა ნ დ ა კ ს ჩამოველ. და ღ(მერ)თმან |211 და ყაენის ბედნიერობამ მამარჩინა, და იმ ხანად ვეღარ მამკლა. ისთენიერთა ავი და უ|212კაცრაული ქ ა ი ხ - ო ს რ ო ს ა გ ა ნ მჭირდა, და ახლა სიკუდილს რაღას მემართლებო|213და; და ან ჩემს მამულში მოსულისათუის რატომ მამკლევდა? ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამას უპასუ|214ხებდა: აშოროს ღ(მერ)თმანო, რასაც დროსა და ჟამსო ფ ა რ ს ა დ ა ნ თ ა ნ ლაშქრისთუის მის|215ულვიყო ან ბატონის მოურავის თავს დასხმა და სიკუდილი გამამერჩიოსო, და ან მისა|216დ სასიკუდილოდ წამოსულვიყო, თავადამც ღ(მრ)თის შემცოდე ვიქნებიო და მერმე | 217 სრულად ქ ა რ თ უ ე ლ თ ა ო ; რაც ამაზედ არ წამოველო, რომე თუ რამ ჩემი დარჩო|218მილიყო, ზოგი დამემალა და ზოგი წამამეღო. ქ ა ი ხ ო ს - რ ო [ მ ] ამაზედ ჴმალი გა[ა]გდ|219ო, რომე: მაგისი მოპირე კაცი მოვიდესო, რომ მაგ საქმის მქნელი ვიყო და მა[ს] |220 სამართალზედა ერთმანერთს ჴმალი ვჰკრათო. თუ ჴმალი გაგუეჩინა, შუაზედ |221 სისხლი იქნებოდა: ან ერთი მოკუდებოდა და ან მეორე. გავსინჯეთ და აშლილ|222ი ქუეყანა იყო და შუაზედ არცა-რა ქნილიყო. ჩუენ ამისი ასრე გავაჩინე|223თ: წადგეს ქ ა ი ხ ო ს რ ო თუითან თავის თავითა, ორის შესახელებულის უმტერო|224ს კაცითა და ორის შეუსახელებელის კაცითა, ასრე შეჰფიცოს: `ბატონო მოურაო, ამი|225სმან მადლმან, ამისმან ძალმან, ამისმან განმა[ც]ხოველებელმან ქრისტემან ღ(მერ) თმ|226ან, არც წამოსულვარ შენად სასიკუდილოდ, არც ფ ა რ ს ა დ ა ნ ი ს ა თ - უ ი ს შენად თავს |227 დასასხმელად ლაშქარი მითხოვნია". თუ დაიფიცოს, არა ზედ-აც. და თუ ვერ დაიფიცო|228ს, ან დაუდვას ხუთი კუამლი გლეხი და ან მიართოს ორმოცდაათი თუ|229მანი თქმისათუის. ამის მეტი ვერა გავაჩინეთ-რა. კიდევე სარჩლა ბატონმა მოუ|230რავმან, რომე: მე გაგდებული და დაკარგული ვიყავო. ერთი შვილი მყუანდ|231აო და ლ ე ხ თ - ი მ ე რ ი თ ტყუედ იყო; აზნაურისშვილნი, ყმანი და მსახურნი |232 დაცურცილნი, გაუკაცრავებულნი და დატყოვებულნი მყუანდეს. ადგა ქ ა ი ხ ო |233ს რ ო და ბატონს თ ე ი მ უ რ ა ზ ს კაცი მიუგზავნა, რომე: მოურავისაგან ბევრი ძ|234ალი მჭირსო, ამას გეხვეწებიო, რომე ბატონის მოურავის დედა გამაბრჭო. |235 ბატონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ ბატონს დედაჩემს მ ა ნ უ ჩ ა რ მიუგზავნა, რომე ქაიხ|236ოსრო თქუენის შვილისაგან ბევრსა ჩივისო და გაებრჭევო. ბატონმან დედაჩ|237ემ[მ] ან ასრე მოახსენა: დასტურად ბევრსა ჩივისო, მაგრა ასრე გასული და |238 ასრე გამჴდარი ჩემგან მაგისი ბრჭობა როგორ იქნებისო; და ან თქუენი |239 რა საკადრისი საქმე არისო, რომე ამ დროთ დედაკაცი ლაშქარში |240 საბრჭოდ ვიარებოდეო. ადგეს და ჩემ[მ]ან ქიშპმან კაცებმან გამოურჩი|241ვეს, რომე თუ არ გაებრჭოსო, ჴელთ მივსცეთო. და როგორა|242ც ერჩივნოს, მისი საქმე იმრიგად გარდუწყუიტოსო. ღ(მერ)თიმც შე[ე]წე|243ვის ბატონს მიტრაპოლიტსა, შ ე რ მ ა ზ ა ნ ს და ნ ო დ ა რ ს , აღარ და[ა]ნებეს, რომე |244 ეგ როგორ იქნებისო, ახლა ერთი საბატიო დედაკაცი დაგუეჭიროსო და |245 სატყ[ვე]ოდ ჴელთ მიგუეცესო. ამაზედ დიშალეს და აღარ მისცეს. ეს ყუელა |246 უკაცრაული და სიკუდილი მჭირდა ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა გ ა ნ . იმას არ დამაჯერა და |247 კიდევე ეს საქმე მიყო. ღ(მერ)თმან იცოდეს, არც ახლა გავებრჭობოდი და არც |248 მოვიგონებდი, მაგრა თუ ბატონს დედაჩემზედ ტაროსი იპოვა, ვინ იცის, საბო|249ლო[ო]დ 170 საქმე რა რიგად მოჰჴდების და ახლა მისთუის გავებრჭეო, რომე საბო|250ლო[ო] დ ჩემთ შვილთ საყარყაშო საქმე აღარა დარჩომოდაო. ქ ა ი ხ ო ს რ ო ამ|251ას უპასუხებდა: აშოროს ღმერთმანო, არც ბატონის თ ე ი მ უ რ ა ზ ი ს ა თ უ ი ს კა|252ცი მიმიგზავნიაო, რომე ბატონი თ ა მ ა რ გამაბრჭეო და არც მაშინ მაგ სა|253ქმეში გარეულვარო. ჩუენ ამისი ასრე გავაჩინეთ: წა[ა]ყენოს ქ ა ი ხ ო ს რ | 254ო თავისი უფროსი შვილი და ასრე შეაფიცოს: `ბატონო მ[ო]ურაო, ამი|255სმან მადლმან, ამისმან ძალმან და ამისმან გამაცხოვლებელმან ქრისტემა|256 ღ(მერ)თმან, არც მამიხსენებია ბატონის თ ე ი მ უ რ ა ზ ი ს ა თ უ ი ს ბატონის დედის თ|257ქუენის გაბრჭობა და არც მიმიგზავნია კაცი". თუ დაიფიცოს, არა ზედა-|258აც. და თუ ვერ დაიფიცოს, ბატონის თ ა მ ა რ ი ს ცხუარიც წამოესხმევინა და |259 იქიც უკაცრაული ეკადრებინა. და იმისთუის და ამისთუის ან დაუდვას |260 ერთი კუამლი გლეხი და ან მიართოს ორასი მარჩილი, რომ |261 უკაცრაული უკადრებია. კიდევე, რაც ბატონის მოურავის ყმათ გამოფიცო|262ნ, რომ ქ ა ი ხ ო ს - რ ო ს და მის ყმათ ჴელთ იყოს, ბ ე რ უ კ ა ს ყმას გარდაისად, |263 ის საქონელი და პირუტყვი მისცენ. კიდევე ც ა ლ ქ ა ლ ა მ ნ ი ძ ე და ოთხი მოურავის |264 მსახური ამას სარჩლობდეს: რომე დაგუაბეზღა და მისის ენით წაგუაჴდინა და |265 ასთენი საქონელი წაგუიჴდა{ო}. ამაზედ ფიცი გაგუიჩენია: თუ ქ ა ი ხ ო ს რ ო თავისი ყმა|266ნი შეაფიცოს, არა ზედა-აც. და თუ ვერ დაფიცონ, რაც წაჰჴდომოდეს მოურავი|267ს აზნაურისშუილსა და მსახურსა და გამოიფიცოს, ნახევარი უზღოს და ნახე|268ვარი ჩაგუირონინებია, ამისთუის რომე მის ჴელთ არა არის-რა. ღმერთმან უწყოდეს, |269რაც ჩუენის ჴელიდამ და გონებიდამ იქნებოდა, და მოვიჭირვეთ და ვე|280ცადენით და ამის მეტი ვერა გავაჩინეთ-რა. დაიწერა გან|281აჩენი ესე ქორონიკონსა ტჱ, აპრილის იე. ხელრთვა: სუიმონ გვიანდელი მინაწერი recto-ზე: სვიმონ მეფის განაჩენი მოურავისა და ჯავახიშვილი ს ქაიხო ს[როს ი]. კომენტარი: გიორგი სააკაძესა და ქართლის თავადებს შორის დაპირისპირება დაიწყო გიორგის გაძლიერებასთან ერთად. მოურავი ეტაპობრივად აფართოვებდა ყმა-მამულს მეზობელი სათავადოების ხარჯზე. იხვეჭდა ძალაუფლებას და გავლენას სამეფო კარზე, რამაც ზენიტს მიაღწია მისი დის გადედოფლებით. მოწინააღმდეგე თავადთა ჯგუფში იყო ქაიხოსრო ჯავახიშვილი. დიდმა თავადებმა: შადიმან ბარათაშვილმა და ფარსადან ციციშვილმა მეფე ლუარსაბი დაარწმუნეს, რომ გიორგი სააკაძეს მისი ღალატი ჰქონდა განზრახული, ამიტომ ლუარსაბი გაეყარა ცოლს და გიორგის მოკვლა განიზრახეს. სააკაძის მოწინააღმდეგეთა ბანაკში აღმოჩნდა ბერუკა ჯავახიშვილი, რომელიც "შვილივით გაზრდილი" ჰყავდა მოურავს, 171 ამასთან, ბერუკას მანამდე დაპირისპირება ჰქონია ქაიხსოროსთან. 1612 წელს გიორგი სააკაძე ცოლშვილიანად აიყარა და სპარსეთს შეაფარა თავი, სადაც შაჰ აბასის სამსახურში ჩადგა და დიდი წარმატებებიც მოუტანა მას. გ. ჯამბურია ვარაუდობს, რომ, შესაძლოა, შაჰ აბასის პროვოცირებული იყო გიორგის წინააღმდეგ მოწყობილი შეთქმულება და ამ ინტრიგებში მისი ხელიც ერია, ვინაიდან შაჰმა ქართლიდან და კახეთიდან მრავალი სახელმწიფო და სამხედრო მოღვაწე წაიყვანა სპარსეთის სახელმწიფოს სამსახურში (ჯამბურია, 1964: გვ. 84). გიორგი სააკაძის სპარსეთში გადახვეწის შემდეგ მისი მამულები თავადებმა დაიტაცეს. როდესაც მოურავი შაჰ აბასს ჩამოჰყვა 1615 წლის ლაშქრობის დროს, გიორგის შურისძიებით შეშინებული ქაიხოსრო ჯავახიშვილი აიყარა და სურამისკენ გასწია, ჩანს, იმერეთში გადასვლას ფიქრობდა, თუმცა გიორგის წერილის საფუძველზე უკან დაბრუნებულა. შაჰ აბასმა 1620 წელს გიორგი სააკაძე დანიშნა ქართლის მეფის სიმონ-ხანის პირველ მრჩევლად და ქართლის გამგებლად. ფაქტიურად, გიორგი ქართლის მმართველი გახდა. 1620 წლის 15 აპრილს სააკაძის მოთხოვნით სასამართლო გაიმართა მასსა და ქაიხსორო ჯავახიშვილს შორის. სასამართლომ გარკვეულ საკითხებში დამნაშავედ სცნო ქაიხსორო და ჯარიმა დააკისრა, ზოგში კი გაამართლა. მცირე ჯარიმა დაეკისრა გიორგისაც. 1620 წლის 15 ივლისს მოდავე მხარეები მორიგდნენ "გარდაწყვეტილების წიგნის" საფუძველზე (ხეც, Hd-14424).

84

[1622 წ. ახლო ხანები]. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ნოდარ ჯორჯაძისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-618; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 28,3X14,4 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: განაკეცი ადგილები რამდენიმე ადგილას ამოხეული, რაშიც მოყოლილია რამდენიმე გრაფემა, ტექსტი გარკვევით იკითხება. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. საბუთი უთარიღოა. იგი დათარიღებულია თეიმურაზის სტამბულში ყოფნის სავარაუდო წლის (1622) მიხედვით. ქ. ღ(მრ)თისა და ყოველთა მისთა წმიდათა თავდებობითა ეს წყა|2 ლობისა წიგნი ამისად ნიშნა[დ] გიბოძეთ ჩუენ, მეფემან |3

პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ

დ[ა თანა]მეცხედრემან ჩუენმან, |4

დედოფალმან პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ ,

თქუენ, ჩუენსა ერდგ|5 ულსა და თავდადებულს [ყმა]სა ნ ო დ ა რ { ს } . ასრე და ამა პირ|6 სა ზედა, რომე ჩუენ ხუანთქართან კარზედ წავედით და | 7

თქუენ ჩუენი ცოლი და შვილი მოგაბარეთ და დედოფლის ს|8

ახლისხუცობა 172 გიბოძეთ. აწე, იპრიანოს ღ(მერთმა)ნ და იქიდაღმა მ|9 შუიდობით მოვიდეთ,* ასრე გაგირიგოთ, რომ, რა|10ც ღ(მერთმა)ნ მოგუცეს, თუ ჩუენი და დედოფლისა საერთოდ |11 იყოს. და სადედოფლო არ გაურიგოთ ცალკე. რაც გამოსავა|12ლი სარგო იყოს, რარიგადაც ჩუენს სახლისუხუცეს|13ს სასახლის უხუცო ერგებოდეს, იმრიგად სამართლით |14 ნახევარი შენ გერგებოდეს. და თუ არა, ც[ა]ლკე გა|15ურიგდეს სადედოფლო, რარიგადაც კ ა ხ ე თ შ ი დედოფლის |16 სახლისუხუცესს ჰქონებოდეს, იმრიგად სადედოფლო შე|17ნთვის გვიბოძებია, ჴელშეუვალად. აგრევე, იპრიანოს ღ(მერთმა)ნ |18 და ჩუენი საბატონო გუიბოძოს, იქიც ასრე გაგითავდეს. ამის|19ა გათავებისა თავდებად ღ(მერ)თი და ყოველნი მისნი წმიდან|20ი მოგუიცემიან. ხელრთვა: თეიმურა ზ, ხვარა შ[ა]ნ, მარიამ მინაწერები verso-ზე: ეს წიგნი ხუცობის არის. კომენტარები: 1. საბუთში მოსენიებული ნოდარ ჯორჯაძე იგივე პირია, რომელიც თეიმურაზმა 1614 წელს თან გააყოლა შაჰ აბასთან თავის დედასა და უმცროს ძეს ალექსანდრეს. შემდგომში, როდესაც თეიმურაზ და ლუარსაბ მეფეებმა შაჰ აბასთან ბრძოლას თავი აარიდეს, შაჰმა ნოდარ ჯორჯაძე და დავით ასლანისშვილი კახეთის გამგებლებად დატოვა. ამ ამბებიდან სამი თვი შემდეგ ნოდარ ჯორჯაძემ და დავით ასლანიშვილმა თეიმურაზს შეუთვალეს თხოვნა კახეთში დაბრუნების შესახებ (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 487, 686). 2. საბუთის ცნობა, რომ თეიმურაზი “ხუანთქართან” იყო წასული, ეხმიანება თეიმურაზის სტუმრობის ფაქტს სტამბულში, სადაც იგი ცდილობდა დაეთანხმებინა სულთანი მუსტაფა (1617-1618; 1622-1623), დახმარება აღმოეჩინა მისთვის ირანის წინააღმდეგ ბრძოლაში. სტამბოლში წასვლის წინ თეიმურაზს თავისი ოჯახი დაუტოვებია ოლთისში და მეურვედ დაუტოვებია ნოდარ ჯორჯაძე (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 402-403). თეიმურაზის ეს ვიზიტი სტამბულში უნდა შემდგარიყო 1622 წელს, მას შემდეგ, რაც მისი ელჩი იღუმენი ხარიტონი რუსეთიდან ხელმოცარული დაბრუნდა (სვანიძე, 1971: გვ. 278- 279). სტამბულიდან დაბრუნების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში მყოფი თეიმურაზი უბოძებს დედოფლის სახლთუხუცეს ნოდარ ჯორჯაძეს საბუთს, საიდანაც ირკვევა, რომ ადრესატს მეფის სტამბულში ყოფნის დროს ჩაბარებული ჰქონია მის ოჯახზე მეურვეობა. მეფე ერთგული სამსახურისათვის ჰპირდება მას, რომ როცა (“თუ ღმერთმან ჩვენი საბატონო გუიბოძოს”) კახეთში დაბრუნდებოდა, ისევ ნოდარ ჯორჯაძეს უბოძებდა დედოფლის სახლთუხუცესობას.

9 სიტყვა “მოვიდეთ” მეორდება, ნსხ.

173

85

1622 წ. ნასყიდობის წიგნი იორამ ფავლენიშვილისა თეიმურაზ მუხრანბატონისადმი სიმონ მეფის ნებართვით თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტი (310), რა უდრის 1622 წელს. გ ა მ ო ც ე მ ა : ჟორდანია, 1897: გვ. 444. `... ე რ ი ს თ ა ვ ს ... ბედნიერის ყაენის ბრძანება მოუვიდა და იქ წავიდა, ვეღარ იყიდა და აწე, თქუენ მოგყიდეთ... დაიწერა ბრძანებითა მეფე ს ვ ი - მ ო ნ ი ს ი თ ა . . . არიან ამის მოწამენი... ქ ს ნ ი ს ე რ ი ს თ ა ვ ი შ ა ნ შ ე . . (და სხ.) დაიწერა ... ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტი.

86

1622 წ. 20 ივნისი. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა სალაროს ქილიფთარ ბახუტასადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-548; მოთეთრო-მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 53,5X27,7; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: რამდენიმე ადგილას მცირე ნახევები ცალკეულ გრაფემათა ფრაგმენტებით. დაზიანებული ადგილები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთს ერთვის ცისფერი ქაღალდი ზომით: 27,5X32,4; რომელზეც გადმოტანილია დამტკიცებები ხელრთვებითა და ბეჭდებით. თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტი (310), ივნისის ოცი, რაც გვაძლევს 1622 წლის 20 ივნისს. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან, მეფემან ჴელ|2 მწიფემან პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , და თანამეცხედრემან ჩუენმან დედ|3 ოფალმან პატრონმან ხ [ უ ა რ ა ] შ ა ნ , და პირმშომან ძემან ჩუენმან პა|4 ტრონმან ლ ე ო ნ , პატრონმან [ ა ] ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე და პატრონმან დ ა ვ ი თ , ესე უ|5 კუნისამდე ჟამთა გასათავებელი სამკუიდრო და საბოლოვო წყალობისა |6

წიგნი და სიგელი გიბოძეთ შენ, ჩუენსა ერთგულსა და

თავდადებით ნამს|7 ახურსა ყმასა, აზნაურ{ი}ს შვილსა, ჩუენის სალაროს ქილითდარსა ბ ა ხ უ | 8 ტ ა ს , შვილსა შენსა გ ა ბ რ ი ე ლ ს და მომავალთა ყოველთავე, სახლისა თქუენი|9 სათა. მას ჟამსა, ოდესცა ყეენი გვებრძოდა და ჩუენი საბატონო დაგვაგდებ|10ინა და ლიხთ-იმერს ჩავედით, და ქ უ თ ა თ ი ს ს ყეენმან მოღალატე ყიზილბაშებ|11ი შემოგუიჩინა, ღამით შემოგვეპარნეს, შენ შეუტყევ და დაიჭირენ და სიკუდ|12ილს მოგვარჩინე. ამა სამსახურისა და ვალდადებულობისა სამუქფოდ 174 წყ|13ალობად გიბოძეთ კ ი ს ი ს ჴ ე ვ ს რ ა ი ნ დ ა შ ვ ი ლ ე ბ ი ს მამულები და ყმები თ ა მ ა ზ მ ა |14ნ ო ვ ე ლ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ა , ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა და გ უ რ ა ს პ ი ს ა მათისა სასახლითა, სასაფლაოთა, |15 საყდრებით, ზვარებითა, ჭურ-მარნებით, მთითა, ტყითა, ველითა, მინდვ|16რითა, ქორ-მიმინოთა, სანადიროთა და უნადიროთა, საჴნავითა და უჴნავითა და |17 წყალ-წისქვილებითა, საჴმრითა და უჴმრითა, ყოვლითავე. უკლებლად და ყოვ|18ლის კაცისაგან ჴელშეუვალად და უცილებლად თქუენთვის სამკუიდროდ და საბო|19ლოვოდ გვიბოძებია. ამავე ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ი ა ლ { ა } ზ ა ნ შ ი რაც ყმა და მამული |20 ჰქონებოდესთ, მათითა ალაგითა და ბაღჩებითა, თქუენთუისვე გვიბოძებია. აგრევე ამ|21ავე კ ი ს ი ს ჴ ე ვ ს გიბოძეთ ჯ ი ღ უ რ ა ს შ ვ ი ლ ი ს ა ა ლ ი ს ბ ა რ - ა ს შ ვ ი ლ ი ს ა , შ ა ლ ვ ა შ ვ ი ლ ი ს ა , |22 ყ ა ფ ლ ი ა შ ვ ი ლ ი ს ა და ჭ ი კ ჭ ი კ ა შ ვ ი ლ ი ს ე უ ლ ი ნაოხარი მამულები უკლებლად, რისაც |23 მამულებისა და ალაგების მქონებელნი ყოფილიყუნენ. და კ ი ს ი ს ჴ ე ვ ი ს მოურაო|24ბაც შენთუის გუიბოძებია. ამას გარეთად, ბ უ ღ ა ლ უ რ შ ი ა შ - რ ა პ ა ს ე უ ლ ი მ|25ამული, სასახლე მისითა და მის ყმისა და მენახევრეების მამულებითა, სახლ-კარითა, |26 ჭურ-მარანითა, ვენაჴითა და ბაღჩებითა, მთითა, ბარითა, ველითა, მინდვრითა, ტყით|27ა, წყალ-წისქუილითა, საჴნავითა და უჴნავითა, საჴმრითა და უჴმრითა, მისით ყოვ|28ლისფერითა, შესავალ-გამოსავალითა, უკლებლად. და ყოვლის კაცისაგან უ|29ცილებლად და ჴელშეუვალად თქუენთვის გვიბოძებია ასრე და ამა პირსა ზ|30ედა, რომე, არაოდეს არა მოგეშალოსთ და არცა გამოგერთვასთ არცა ჩუე|31ნგან და არცა შემდგომად ჩუენსა სხვათა მეპატრონეთა მეფე-დედოფა|32ლთა და უფლისწულთაგან. გქონდესთ და გიბედნიეროსთ ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერთ|33გულად სამსახურსა შიგან, ამინ. დამამტკიცებელნი ამისნი ღ(მერ)თ(მა)ნ მტკიცე|34დ ყოს და ყოველი გა[ნ]გებული მათი დაუმტკიცოს. დაიწერა სიგელი ესე |35 ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივანთა[უ]ხუცესისა ლ ა ზ ა რ ე ს ი თ ა . ივნისსა ო||36ცსა და ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტი. ხელრთვები: თეიმურაზ ვამტკიცებ, ნებითა ღმრთისათა, ამინ. ხვარაშა ნ, გვიანდელი ხელრთვა: კათალიკოზი ანტონ ბეჭდები: ერეკლე მეორის რვაკუთხა ბეჭედი გარშემო მხედრული, შუაში ასომთავრული ლეგენდით: მე ფეხთ განბანილთა მიერ ეკლესია ვადიდე, ერეკლე ". დარეჯან დედოფლის რვაკუთხა ბეჭედი მხედრული ლეგენდით: დედოფალი დარეჯა ნ. გიორგი ბატონიშვილის ოთხკუთხა ბეჭედი მხედრული ლეგენდით: სიმდაბლით ჩემთვის გარდამოსრულსა, იესოს გმონებ ღმერთკაცსა სრულსა, გიორგ ი. იულონ ბატონიშვილის რვაკუთხა ბეჭედი მხედრული ლეგენდით: 175 ქ. ღთსმშობლის სასოიანი, იულო ნ დავითიან ი. ვახტან გ ბატონიშვილის რვაკუთხა ბეჭედი მხედრული ლეგენდით: ლომად იუდა ს ბაკეთად, ვახტან გ ირაკლი ს ნაკვეთად. ალექსანდრე ბატონიშვილის ოთხკუთხა ბეჭედი მხედრული ლეგენდით: ალექსანდრე დამტკიცებები: ქ. ჩვენ, მეფე ქართლისა და კახეთისა და სხვათა, ირაკლი მეორე ვამტკიცებთ წყალობის სი|გელსა ამას. მაისის იზ, ქ(ორონი)კ(ონ)ს უოვ. ქ. ჩვენ, ქართლისა და კახეთისა და სხვათა, დედოფალი, დად - იანის ასული პატრონი | დარეჯა ნ, ვამტკიცებთ სიგელსა ამას. მაისის იზ, ქ(ორონი)კ(ონ)ს უოვ. ქ. ჩვენ, საქართვ ე|2 ლ ო ს უფლისწული, მეფის ძე გიორგ ი, ვამ|3 ტკიცებთ წყალობის სიგელსა ამას. მაისის ით, ქ(ორონი)კ(ონ)ს |4 უოვ. ქ. ჩვენ, ყოვ[ლისა] საქართველოს კ(ათალიკო)ზ-პატრია|2 რხი, მეფის ირაკლის ძე ანტონ ი, ვამტკიც|3 [ე]ბ სიგელსა ამას. მაის[ს] ე ქ(ორონი) კ(ონ)ს უპბ. ქ. ჩვენ, საქართველოს უფლისწული, მეფის ძე იულონ ვა|2 მ[ტკიცებ]თ სიგელს [ამას]. მარტის იბ, ქ(ორონი)კ(ონ)ს უპბ. ქ. ჩვენ, სრულიად საქართველოს |2

უფლისწული, მეფის ძე ვ ა ხ|- 3

ტან გ ვამტკიცებთ სიგელსა ამას |4

მაისის კ, ქ(ორონი)კ(ონ)ს უოვ.

ქ. ჩვენ საქართველოს მეფის ძე |2

ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე ვამტკიცებთ სიგელსა

| 3

ამას მაისის კა, ქ(ორონი)კ(ონ)ს უოვ.

კომენტარები: 1. საბუთში მოთხრობილია უცნობი ეპიზოდი თეიმურაზის ცხოვრებიდან –შაჰ-აბასს მისთვის ქუთაისში ყიზილბაში მკვლელები მიუგზავნია. 2. დავით ბატონიშვილი, რომელიც თეიმურაზისა და ხვარაშან დედოფლის პირმშო იყო, აქ პირველად იხსენიება. მაშასადამე, დავითი დაბადებულა 1621/1622 წელს. 3. სალაროს მოლარე და ქილიფთარი – (ქილიფთარი მომდინარეობს არაბ-სპარსული ტერმინიდან “კოლოფტ” – მსახური). ეს ორი თანამდებობა გვიანდელი შუასაუკუნეების საქართველოს ცენტრალურ სამოხელეო აპარატში შერწყმული ჩანს. ამ თანამდებობებზე, ჩვეულებრივ, ინიშნებოდნენ სამეფო აზნაურიშვილები. 4. დასავლეთ საქართველოში ყოფნისას თეიმურაზ მეფე წყალობის სიგელებს ურიგებდა თავის მოხელეებს, რომლებიც მას თან ახლდნენ ექსორიობაში. იმერეთში თეიმურაზის მიერ გაცემულ თეიმურაზის წყალობის წიგნებს რომ რეალური იურიდიული ძალა ჰქონდა, ამას ადასტურებს მოცემულ საბუთზე გვიან დართული მრავალრიცხოვანი მტკიცებულებები. 176

87

1623 წ. 15 მარტი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა შუა ბოლნისის მამასახლის ბერუასადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-588; ზედა კუთხეებშემოჭრილი ეტრატი; 42X17,3 სმ.; საბუთის ტექსტი მთლიანად მოთავსებულია ფურცლის რექტო-ზე; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც: Hd-10134; 2. Hd-10135; 3. Hd-10136; 4. Hd-10293; 3. Hd-10137; 4. სეა, 1450-5/36. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტია (311), მარტის იე (15), რაც გვაძლევს 1623 წლის 15 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1909: #172, გვ.206. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი |2 მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და სიგელი გიბოძეთ |3

თქუენ, შ უ ა ბ ო ლ ნ ი ს ი ს მამასახლის ბ ე რ უ ა ს ა და შენ|4

თა შვილსა ს ა მ ე ბ ი ს ა ს ა , ტ ე რ - ღ უ კ ა ზ ა - ს ა და ი ო თ ა მ ს , |5

ფ { ი } ნ ე ზ ს და ზ უ რ ა ბ ს .

ოდეს მოგუიდეგით კარსა, მამულისა წყალობასა და|6 გუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქ|7 უენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ო მ ხ ი თ ს ნასოფლ|8 არი ჰ ა ც უ ტ ი , მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილი|9 თა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავითა, უჴნავითა, ჭალით|10ა, სათიბითა, ტყითა და მისის ყოვლის სამართლიან|11ის საქმითა და სამზღუარითა. გქონდეს და გიბედნი|12ეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შ|13იგან. აწე, მოგახსენებთ, ს ო მ ხ ი თ ი ს ა ტარუღავ, მელი|14ქო და სხუანო მოსაქმენო, თქუენცა ასრე გაუთავეთ |15 და დაუმტკიცეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობ|16ევს ფარვანაშია ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუ|17შლით, თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაი|18წერა ბ{რ}ძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტია, მარტ|19ს იე, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრ|20ისა ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხელრთვა: სუიმონ ელიფსური ფორმის ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. verso-ზე, განივად მიწერილია საბუთის დამტკიცების ფორმულა: ქ. ესე ბრძანება ასრე | უნდა გათავდეს. ზემოთ წაწვეტებული წრიული ფორმის ბეჭედი სპარსული ლეგენდით.

5 ფ{ი}ნეზს და ზურაბს ჩაწერილია სტრიქონს ზემოთ, ტექსტის ხელით.

177

88

1623 წ. 20 ივნისი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-12/106, საბუთი რეგისტრირებულია რუსული მმართველობის სისტემაში 1812 წლის 12 აპრილს. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტია (311), თიბათვის კ (20), რას უდრის 1623 წლის 20 ივნისს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი : ჯამბურია, 1955: გვ. 25; გოგოლაძე, 2016/2017: გვ. 104-105. [ქ]. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი - მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ბოქაულთუხუცეს ბარათაშვილს ქაიხოსროს. მას ჟამ<ა>სა, ოდეს ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი ბ ა რ ა თ ა ბედნიერს ყ ა ე ნ ს ა და ჩუენ ყმობიდან წაგუივიდა და ბედნიერის ყ ა ე ნ ი ს [ო]რგული შეიქნა, მოგიყვანეთ ჩუენს კარზედა და სრულად ს ა ბ ა რ ა თ ი შ ვ ი ლ ო ს სარდრობა და მეკობრისმძებნელობა გიბოძეთ. და ქ უ ე მ ო ბ ო ლ ნ ი ს { ს } ბ ა რ ა - თ ა ს ზუარიც თქვენთუის გვიბოძებია და სრულ ს ა ბ ა რ ა თ ი შ ვ ი ლ ო ს ავი და კარგი თქვენ გეკითხოდეს, და ჩუენს ერდგულობაზედ თქვენი მორჩილნი იყვნენ. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ბედნიერის ყ ა ე ნ ი ს და ჩვენს ერდგულად სამსახურს შიგან. აწე, უზეშთესთა მოგახსენებთ, ერთობილნო ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო და ს ა - ბ ა რ ა თ ი შ ვ ი ლ ნ ო , დიდნო და მცირენო, მერმე, თქვენად სარდრად და უფროსად ბოქაულთუხუცესი ქ ა ი ხ ო ს რ ო ვ დაგვიყენებია ჩუენს ერდგულობაზედ, ამისნი მორჩილნი იყვენით და გუერდც მიუდეგით და ჩუენს სამსახურს მალი მიეცით. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტია, თიბათვეს კ. გადმოღებულია სვიმონის ხელრთვის მინაბაძი. ქ. ეს ბრძანება ასრე უნდა გათავდეს. დედანს ჰქონია სვიმონის ბეჭედი. კომენტარი იხ. საბუთთან: სეა 1450-32-338. 6 ერგული ნსხ. ორგული – ჯამბურიას ჩასწორება (ჯამბურია, 1955: გვ. 25). 5 10 15 178

89

1623 წ. 7 სექტემბერი. სითარხნის წიგნი სვიმონ მეფისა პაპუნა ქობულაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Qd-7062-ა; კუთხეებშემოჭრილი ეტრატი; 39,8X22,3 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთის verso-ზე მოთავსებულია კიდევ ერთი დოკუმენტი: წყალობის წიგნი კათოლიკოს ქრისტეფორესი პაპუნა ქობულაშვილისადმი. პ ი რ ე ბ ი: ხეც: 1. Hd-14628; 2. Hd-7062-ა. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტია (311), ენკენისთვის ზ (7), რაც უდრის 1623 წლის 7 სექტემბერს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე |2 წყალობისა, სითარხნისა წიგნი გიბოძეთ თქუენ, ქ ო ბ უ ლ ა შ |3 ვილს პა - პ უ ნ ა ს ა , შენსა ძმასა ი ო ვ ა ნ ე ს და გ ი ო რ გ ი ს , თქუენთა |4

შვილთა და

მამავალთა სახლისა თქუენისათა, ყოველთავე, მას |5

ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და სითარხნისა წყალობ|6

ასა დაგუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, |7

მოკითხული ვქენით და ა ლ ე -

ქ ს ა ნ დ რ ე მ ე ფ ი ს მეაღაპე ყოფილიყუენით |8

და ამაზედ თარხნად ყოფილიყუენით. ჩუენცა, რაც გდებოდა, ის აღა|9

პი დაგიდევით და გათარხნეთ. ასრე რომე, არაფერი საჩუენო სათ|10ხოვარი არ გეთხოებოდეს: არა მალი, არა ღალა, არა კულუხ|11ი არა ფურ{ი}ს ერბო, არა საბალახე, არა მუშაობა და სხუა. |12 არაფერი საჩუენო სათხოარი არ გეთხოებოდეს: არა ულაყი, არა ტიკი, |13 არა ტომარა, არა საბელი, ერთის სათათროსა საურისა და |14 ლაშქრობისა და ნადირობის მეტი. და ასრე უნდა, რომე ყო|15ელს ამაღლებას დღეს ს უ ე ტ ი ს ც ხ ო ვ ე ლ ს წინა* აღაპს გარდაიხდიდეთ, |16 ერთს მღრდელს ჟამი უნდა აწირვინოთ და სააღაპოდ უნდა და|17ჰკლათ ცხუარი ერთი. უნდა მიიტანოთ: თორმეტიანის კოკითა ღუი|18ნო, კოკა ორი; პური კოდი ორი, გამამცხუარი. აწე, გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, დ ი ღ მ ი ს ა მო|19ურაო, მამასახლისო და კარისა ჩუენისა წარვნელილნო მოსაქმენო, [თქუენ]|20ცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს |21 ფარვანაშია ეწეროს. და ნურაოდეს ნუ შეუშლით, თანად|22გომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბ(რ)ძ(ანე)ბა ესე ქ(ო)რ(ონი)კ(ონ)სა ტია, |23 ენკენისთუეს ზ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწი|24გნობრისა ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხელრთვა: სუიმონ verso-ზე განივად მიწერილია საბუთის დამტკიცების ფორმულა:

• ეს სიტყვა ჩამატებულია სტრიქონს ზემოთ ტექსტის ხელით.

179 ქ. ესე ბრძანება ასრე უნ|და გათავდეს. ბოლოს დასმულია მსხლისებური ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. კომენტარი: ქობულაშვილი პაპუნა და მისი ძმები ყოფილან კახთა მეფე ალექსანდრე II-ის მეაღაპენი. მათ ევალებოდათ მეფისთვის აღაპის გადახდა სვეტიცხოველში, რის გამოც ისინი გათარხნებულები იყვნენ სხვა გადასახადებისაგან. ზემომოყვანილი საბუთით სწორედ ამ თარხნობის განახლება მოხდა. ზოგადად, ქობულაშვილების ეს შტო მცხეთის საყდრის ყმები ყოფილა, ვინაიდან 1696 წლის საბუთით ნიკოლოზ მაღალაძემ ერთ-ერთი ქობულაშვილი მცხეთის საყდრის ყმობიდან გამოიხსნა, თავის მამულზე დაასახლა და თავის მეაღაპედ გაამწესა (სურგულაძე, 2007: გვ. 377). ამ საგვარეულოს ფუნქცია საუკუნის მანძილზე, ჩანს, აღაპის გადახდა ყოფილა.

90

1623 წ. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა შულავრის მამასახლის ყარახანასადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-20/87. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტია (311), რაც გვაძლევს 1623 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ნასრ თუმანიშვილი. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, მეფემან პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენსა ერთგულსა ყმასა, შ უ ლ ა ვ რ ი ს მამას{ა}ხლის ყ ა რ { ა } ხ ა ნ ს და შვილთა და მამავალთა ს{ა}ხლისა თქვენისათა, მას ჟამსა, რომე შ ა დ ი კ ა ს სოფელის ახალს წიგნსა და წყალობას დაგვეაჯენით. მოკითხული ვქენით და პირველადცა ბატონებისაგან შ ა დ ი კ ა ს სოფელი თქვენთვის ნაბოძები ყოფილიყო და წიგნებიცა გქონდა. ჩვენცა ამა სიგლითა შეგიწყალეთ და შ ა დ ი კ ა ს სოფელი სამკვიდროდ და მოუშლელად თქვენ გიბოძეთ მისის სამართლიანის სამძღვრითა და საქმითა, მთით{ა}, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა და ვენახითა, ჭალითა და სასაძოვროთა, სახნავ-სათიბრითა, შესავლითა და გამოსავლითა, ყოვლის კაცის უცილებლად. სამკვიდროდ და სამამულოდ თქვენთვის და თქვენთ{ა} შვილთათვის გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგა. აწე, მოგახსენებთ ს ო მ ხ ი თ ი ს მოურავო, მელ{ი}ქო} და კარისა ჩვენისა ვაზირ-ვექილნო, ვინადგან იყვნეთ და ანუ ვინ გინდავინ იქნებოდეთ, ეს ჩვენი წყალობის სიგელი თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩვენგან 5 10 15 180 წყალობის წიგნში ეწეროს, ნურცა-რ{ა}ს თქვენ შეუშლით და შეეცილებით. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტია, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრისა, თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ნ ა ს რ ი ს ი თ ა . დედანს ჰქონია ოთხკუთხა ბეჭედი წარწერით: ს ვ (ი)მონ

91

1624 წ. 13 იანვარი. ბრძანება სვიმონ მეფისა

მოხელეებისადმი ქრისტეს საფლავის ეკლესიისადმი

პ ი რ ი: სეა, 1450-51/171. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქ(ორონი)კ(ონ)ი ტიბ (312), იანვრის იგ (13), რაც უდრის 1624 წლის 13 იანვარს. ჩვენ, მეფე ს ვ ი მ ო ნ , უზეშთაესთა მოგახსენებთ და უქ{ვე}დ{ა}ესთა გიბძანებთ. ვინ გინდა-ვინ ბრძანებისა ჩვენისა მორჩილნი იყვნეთ, მერმე, წყალობისაგან ქ რ ი ს ტ ე ს საფლავისათვის რ ხ უ ი თ ი ს ბოლოს მიწები აქვს შეწირული და იმის წიგნები დეკანოზს ი ო ვ ა ნ ე ს აქვს. რაც იმ წიგნებში მიწები ეწეროს, ჩვენც შეგვიწირავს და ნურა კაცი ნუ ეცილებით და ნურცა შეეცილებით, თუ არადა, ჩვენად შეცოდებად მოგკითხავთ, იცოდ{ე}თ. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიბ, იანვრის იგ. ამას წინათაც შეფიცული და გარდაწყვეტილი ყოფილიყო და ჩუ{ე}ნად სადღეგრძელოდ, ახლა ჩვენცა შევსწირეთ და დაუმტკიცეთ. დედანს ჰქონია სვიმონის ხელრთვა და ბეჭედი. იქვე მტკიცებულების ფორმულა: ეს ბრძანება ასრე უნდა განთავდეს [მეფე სვიმო ნ]. კომენტარი: სვიმონ მეფე ქრისტეს საფლავს უახლებს ნიქოზთან ახლო მდებარე სოფ. რხუითის (იგივე ხვითი) შეწირულებას. ეს სოფელი XIV-XV სს-ში შეუწირავს ადგილობრივ ფეოდალურ სახლს, დოღლაძეებს (ვარ. დოღლიძე/ დაღლაძე). ზეპირი გადმოცემის თანახმად, დოღლაძეები ძლიერი აზნაურები ყოფილან. XIV-XV სს-ში მათ მამულები ჰქონდათ დვანის წყლის ხეობაში (ღვერთეთი, ტახტისძირი, დირბი), დიდი ლიახვის მარჯვენა სანაპიროზე (რხვითის მახლობლად) და ფრონეს ხეობის სამხრეთით მდებარე სოფ. დოღლაურა და დოღლაურის ჭალა (ხუციშვილი, 2006: გვ. 30-32). 5 181

92

1624 წ. 16 ივნისი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ლიპარიტისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Hd-3056; ქაღალდი; ზომა: 24,7X15,1 სმ. საბუთის ტექსტი მოთვსებულია ფურცლის recto-ზე; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანებები: საბუთის ზედა მარცხენა კუთხიდან და მარჯვენა კიდის ზედა ნაწილიდან მოხეულია ქაღალდის საკმაოდ დიდი ზომის ფრაგმენტები; რის გამოც II და III სტრიქონების ბოლოს დაზიანებულია ტექსტი. ნაკლული ადგილები აღდგენილი გვაქვს გრაფემათა შემორჩენილი ფრაგმენტებისა და შესაბამისი კონტექსტის გათვალისწინებით. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/27. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიბ (312), თიბათვის ივ, რაც უდრის 1624 წლის 16 ივნისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივანი ნასრ თუმანიშვილი. წყალობითა ღ(მრ)თისათა, ბ<ი>(რძანე)ბ(ი)თ შ ა ბ ა ზ ი ს ა თ ა , |2 ქ. ჩუენ, მ ე ფ ე მ ა ნ პატრონმან ს [ უ ი მ ო ნ ] , [ესე] |3

წყალობისა წიგნი

და ნიშანი შე[გიწყალეთ] |4

და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერ{თ}გულსა და

თავ|5 დადებით ნამსახურსა ყმასა ლ ი პ ა რ ი ტ ს , შ|6 უილსა შენსა ი ო თ ა მ ს , ზ ა { ა } ლ ს და დ ა ვ ი თ ს , შუი|7 ლთა და მამავალთა სახლისა შენისათა, ყოველთა|8 ვე. მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდექითა კარსა და მა|9 მულისა წყალობასა დაგუეაჯენით, ვისმინეთ |10 აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ |11 და გიბოძეთ ს ა ბ ა რ ა თ ა შ უ ი ლ ო შ ი სოფელი ა გ უ |12დ ა ნ ე თ ი , რაც თ ე დ ი ა ა გ უ დ ა ნ ე თ შ ი მქონებელი ყო|13ფილიყოს, მისის მთითა და ბარითა, წყლითა და |14 წისქუილითა, ველითა, სათიბარითა და საჴნავითა, |15 ყოვლითურ მისის შესავლითა და გამოსავლითა, |16 მისის სამართლიანის სამძღურითა და საქმი|17თა. {გ}ქონდეს და გიბედნიაროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერ|18დგულად სამსახურშია. აწე, გიბ(რძანე)ბთ, კარისა ჩუენი|19სა ვეზირნო და ვექილნო, მდივანო, ვინ გინდა ვინ იყ|20უნეთ და ანუ დღეის წაღმა იქნებოდეთ, მე|21რმე თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა |22 ამა ჩუენგან ნაბრძანებს სიგელში სწერია, თუი|23ნიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან. დაიწე|24რა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიბ, თ|25იბათუესა ივ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდ|26ივნისა თ უ მ ა ნ ი ს შ უ ი ლ ი ს ნასრისათა. ხელრთვა ხვეულად: |სუიმონ რვაკუთხა სპარსული ბეჭედი წარწერით: سمیون | حق شاه بنده - ჭეშმარიტების მეუფის მონა სიმონ 182

93

1624 წ. 15 სექტემბერი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა მოლარეთუხუცეს შიოშისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-739-ა; ეტრატის გრაგნილი, ზომა: 50,1X18 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: დოკუმენტის მარცხენა კიდიდან მოხეულია ეტრატის ფრაგმენტები, რის გამოც მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული რამდენიმე გრაფემა; მოხეულია საბუთის ქვედა მარცხენა კუთხე, რის გამოც საბუთის დამტკიცების ფორმულას აკლია ბოლო გრაფემა. დაკლებული გრაფემები გამოცემაში აღდგენილია მათი შემორჩენილი ფრაგმენტებისა და საერთო კონტექსტის გათვალისწინებით. საბუთის verso-ზე მიწებებულია ქაღალდზე დაწერილი სვიმონ მეფის სხვა საბუთი – 1626 წლის 16 დეკემბრის წყალობის წიგნი სოლაღაშვილებისადმი (Sd-739 ბ). პირ ი: სეა, ფ. 1450-28/220. საბუთის დამწერი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. საბუთის თარიღი : ქორონიკონი ტიბ (312), ენკენისთვის იე (15), რაც უდრის 1624 წლის 15 სექტემბერს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1909: #365, გვ. 408-409. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პა|2 ტრონმან ს უ ი - მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი |3

გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა და მრავალფერად თავ|4

[დად]ებით ნამსახურსა მოლარეთუხუცეს შ ი ო შ ს , თქუენ|5 [ს]ა შვილსა დ ა ვ ი თ ს , თქუენსა ძმისწულს ა ს ლ ა ნ ს და ზაზუ|6 ტ ა ს ა , და შვილთა და მამავალთა სახლისა თქუენისათა, ყოველ|7 თავე, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და მამულისა |8

წყალობასა დაგუეაჯენით.

ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენ|9 ება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ კ უ - მ ი ს { ს } , რაც თქუე|10ნს განაყოფს ზ უ რ ა ბ ს და მის ძმას ჰქონებოდეს ან |11 გლეხი და ან სხუა მამული მთითა, ბარითა, წყლითა, |12 წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავითა და უჴნავითა, შენი|13თა და ოჴრ{ი}თა, და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმ|14[ით]ა და სამზღურითა, თქუენთუის სამკუიდროთ და სამამულე|15დ გუიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუ|16ენსა ერთგულად სამსახურსა შიგან, ყოვლის კაცისაგან მ|17ოუდევრად და შემოუსარჩლელად. აწე, უზეშთ{ა}ესთა მოგა|18ხსენებთ და უქუედ{ა}ესთა გიბრძანებთ, კარისა ჩუენისა ვე|19ქილ-ვაზირნო და სხუანო მოსაქმენო, თქუენცა ასრე გაუთავე|20თ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაში |21 ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუშლით, თანადგომი|22[ს]ა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშ|23[ან]ი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიბ, ენკენისთუეს იე, ჴელითა კარისა |24 [ჩუ]ენისა მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერ|25მაზანისათა. ხელრთვა: სუიმონ 183

94

1625 წ. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ნათანაელისა და ნონესადმი პ ი რ ი : სეა, 1449-1239. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიგ (313) უდრის 1625 წელს. საბუთი დ ა მ წ ე რ ი : მდივანთუხუცესი ლაზარე. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღვთისათა. ჩვენ, ღვთივ-გვიგვინოსანმან მეფემან, ჴელმწიფემან პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , და თანამეცხედრემან ჩვენმან, დედოფალმან პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , და პირმშომან ძემან ჩვენმან, პატრონმან ლ ე ო ნ , პატრონმან ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე და პატრონმან დ ა ვ ი თ , ესე უკუნისამდე ჟამთა გასათავებელი, სამკვიდრო და საბოლოო წყალობისა წიგნი და სიგელი გიბოძეთ შენ, ჩვენს ერთგულს თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ნ ა თ ა ნ ა ე ლ ს და ნ ო ნ ე ს , შვილთა და მომავალთა სახლისა შენისათა. მას ჟამსა, ოდესცა ყაენი გვებძოდა და ჩვენი საბატონო დაგვაგდებინა და ლ ი ხ თ - ი მ ე რ ე თ ს ხიზნათ ჩავედით, და თან გვიახ{ე}ლით და გვემსახურეთ, მამულისა და წყალობისა საქმესა გვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენისავე ნამსახურისა {ს}ამუქფო წყალობა პ ა ნ კ ი ს { ს } და ბ ა ხ ტ რ ი ო ნ ს , პ ა ნ კ ი ს ი ს მოურავის თ ა მ ა ზ ი ს ე უ ლ ი მამულები და ყმები. ა რ გ ო ხ ი ამას წინათაც თქვენი ყოფილიყო და ახლადცა ისრევე თქვენ გიბოძეთ ბ ა ღ ა თ ა რ ი ს შ ვ ი ლ ი - ს ე უ ლ ი მამული ბიძის თქვენის თ ა დ უ ა ს ე უ ლ ი , სადაც რამ ყმა და მამული ყოფილიყოს. მ ა ღ რ ა ნ ს ხ ო ხ { ლ } ი ა ს შ ვ ი ლ { ი } ს დ ა თ უ კ ა ს და ნ უ მ ე რ ჩ ა თ ი ს ე უ ლ ი ყმა და მამულები მათისა სასახლითა, სასაფლაოთა, საყდრითა, ზვარებითა, ჭურ-მარნითა, მთითა, ბარითა, ტყითა, ველითა, მინდვრითა და წყალ-წისქვილითა, სახმარითა, ქორ-მიმინოთა, სანადიროთა და უნადიროთა, სახნავითა და უხნავითა და წყალ-წისქვილითა, სახმარითა და უხმარითა. ყოვლითავე უკლებლად და ყოვლისა კაცისაგან ჴელ-შეუალად და უცილებლად თქვენთვის სამკვიდროდ და საბოლოოდ გვიბოძებია. აგრევე პ ა ნ კ ი ს { ს } დ უ მ ა ს უ რ ს და ქ ი ა ძ ე [ ნ ი ] ი გიბოძეთ ბიძისშენისეული ნაყმევი რ უ შ თ ა ს შ ვ ი ლ ი პ ა პ ი ა , თ უ რ ქ ი ა ს და ს უ ლ ა ს ა , ქუვზირშვილებისა, ნაომისშვილისა, მირასშვილებ - ი ს ა და შ ა ვ ე რ დ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ა – ნაოხარი მამულები. უკლებლად, რისაც მამულებისა და ალაგების მქონებელნი ყოფილიყვნენ: სახლ-კარითა, ჭურ-მარნითა, ვენახითა, მთითა, ბარითა, ველითა, მინდვრითა, ტყითა, წყალ-წისქვილითა, სახნავითა და უხნავითა, სახმარითა და უხმარითა, მისითა ყოვლისფერითა უკლებლად და ყოვლის კაცისაგან უცილებლად, და ხელშეუალად. თქვენთვის გვიბოძებია ასრე და ამა პირს ზედა, რომე არაოდეს არ

4 ლეონი ნსხ. 12-13 მამუქფო ნსხ.

5 10 15 20 25 30 184 მოგეშალოსთ და არც გამოგერთვათ არც ჩვენგან და არც შემდგომად სხვათა მეპატრონეთა მეფე-დედოფალთა და უფლისწულთაგან. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩვენსა ერთგულათ სამსახურსა შ[იგან], ამინ. დამამტკიცებელნი ამისნი ღმერთმან მტკიცე-ყოს და ყოველი გაგებული მათი დაუმტკიცოს. დაიწერა სიგელი ესე ჴელითა კარისა ჩვენისა მდივან[თ]უხუცესისა ლ ა - ზ ა რ ე ს ი თ ა , ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიგ. ხელრთვები: მეფე თეიმურაზ ვამტკიცებ დედოფალი ხვარაშან , ლეონ . 1772 წლის დამტკიცება: ქ. ჩვენ, საქართველოს მეფედ ცხებულის, მეფის თეიმურაზის ძე, მეფე ქართლისა და მეფე კახეთის ა, ირაკლ ი მეორე, ვამტკიცებთ ღირსად დიდებით მოხსენებულის პატრონის პაპის პაპისა ჩვენისა ბრძანებასა. ივნისის თვეს ით, ქ(რისტ)ეს აქეთ ჩღობ-ს, ქართულსა ქ(ორონი)კ(ონ)სა ხუთასიანსა რიცხვსა უჲ [მეფე ირაკლი ]. დედანს ჰქონია მეფე ირაკლის ბეჭედი. XIX საუკუნის მინაწერი: ამის ნამდვილი ვნახე და იქიდამ გარდმოვწერე უმეტნაკლობით და თან დამოწმებით ამის ნამდვილისა. მე, ტფილისი ს ბლაღოჩინმან, ანჩისხ - ატი ს სობორის კანდელაკმა და პროთაპაპმა გაბრიე ლ მესხიევმან ." კომენტარი: 1. გაუგებრობას იწვევს საბუთში ალექსანდრეს და ლეონის მოხსენიება, რადგან ისინი 1620 წელს ირანში აწამეს. 2. თეიმურაზ მეფე თავის ერთგულ მსახურებს, ნათანაელსა და ნონეს (ნათანაელის ბიძაშვილი), უწყალობებს “ნაოხარ” მამულებს, როგორც ჩანს, შაჰ აბასის ლაშქრობათა შედეგად უპატრონოდ დარჩენილებს პანკისში, ბახტრიონსა და არგოხში. 1641 წელს ნათანაელს კვლავ აძლევს თეიმურაზი ახალ წყალობას, საიდანც ირკვევა, რომ ნათანაელი თეიმურაზის მდივანი ყოფილა, ხოლო ნონე ამ დროისათვის უკვე გარდაცვლილა. ამიტომ ნათანაელი მეფისაგან ძველი წყალობის განახლებას და მათ შორის, ნონეს წილ არგოხის მამულსაც ითხოვს (იხ. აქვე, სეა, 1449-1238). 5 185

95

[1625-1630 წწ.] ბრძანება თეიმურაზ მეფისა ზურაბ [ერისთავისადმი] პ ი რ ი : სეა, 1449-1761; თავნაკლული. თარიღი: საბუთი უთარიღოა. თარიღდება თეიმურაზის ქართლ-კახეთში მეფობისა და ზურაბ ერისთავის გარდაცვალების (1630) წლებით. [მესტუმრეო, ჩუენსა კეთილად სახსე]ნებელსა ე რ ი ს თ ა ვ ს , სიძეს, ბატონს ზ უ რ ა ბ ს მრავალი მოკითხვა მოახსენეთ. მერმე, ს ვ ე ტ { ი } ს ც ხ - ო ვ ლ ი ს გუჯარი ვნახეთ, ს ა ფ უ რ ც ლ ე და მ ი ს ა ქ ც ი ე ლ ი ს ვ ე - ტ ი ს ც ხ ო ვ ლ ი ს ა არის, მაგაზედ ჴელს ნუ დაიდებთ, კ(ათალიკო)ზს მიაბარეთ. ს ვ ე ტ ი ც ხ ო ვ ლ ი ს მამულთან არას კაცს ჴელი არა აქუს, კ(ათალიკო)ზის მოხელეებს მიაბარეთ. ჩუენც ვიცით, რომ იმისი არის, თქუენ იმაზედ ნურაფერს ჴელს ნუ დაიდებთ. ხვეულად: თეიმურაზ კომენტარი: საბუთი შეეხება სვეტიცხოვლისა და ზურაბ არაგვის ერისთავის სამამულე დავას. როგორც ირკვევა, ზურაბ ერისთავს მიუტაცებია სვეტიცხოვლის კუთვნილი სოფელი საფურცლე, ხოლო მეფეს უბრძანებია მისთვის დაბრუნება. საფურცლე ხშირად გამხდარა დავის საგანი კათალიკოსებისა და სვეტიცხოვლის ეპარქიალური მიწების მოსაზღვრე წილკნელთან თუ არაგვის ერისთავებთან. 5 186

96

[1625-1633 წწ.] განჩინება თეიმურაზ მეფისა შანშე ერისთავისა და იოთამ ამილახვრის სამამულე დავაზე დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14669; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 42.5X19.5 სმ.; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი და სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანებულია გადაკეცვის ადგილებში, მოხეულია ზედა მარცხენა კიდე, ტექსტიც დაზიანებულია თუმცა იკითხება. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1824 წელს. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/39. გ ა მ ო ც ე მ ა : დოლიძე, 1972: #18, გვ. 66-68. ქ. ზე ადიდნეს ღ(მერ)თ(მა)ნ მეფეთ-მეფ[ობ]ა [პ]ატრონისა თ ე ი მ უ რ ა ზ ი ს ა . დავსხედი|2 თ ბრჭენი და მეშუალენი, თვითან მეფეთ-მეფე პატრონი თ ე ი მ უ რ ა |3 ზ , არაგვის ე რ ი ს თ ა ვ ი პატრონი ზ უ რ ა ბ , სახლისუხუცესი პატრონი |4 რ ე ვ ა ზ , სუფრაჩი პატრონი ბ ი ძ ი ნ ა , კიდევე სუფრაჩი პატრონი ზ ა [ ა ] ლ , |5 ბოქაულთუხუცესი ჯ ა ზ დ ა ნ , ჯ ო რ - ჯაძე მერაბ, ციციშვილი |6

მ ა ნ უ ჩ ა რ , ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ი

რ ო ი ნ , მდივანი ლ ა ზ ა რ ე , და მდივა|7 ნი ა ვ თ ა ნ დ ი ლ , ე რ ი ს თ [ ა ] ვ ი ს შ ა ნ შ ე ს ა დ ა ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი ს ი ო თ ა მ ი ს საქმისა |8

და საჩივრის გასაჩენლად.

მეზობლობაში ერთმანერთთან ბევრ|9 ი რამ სადაო საქმე ჰქონდა[თ]. სარჩელი და საჩივარი ორთავე|10სი გავიგონეთ. ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი ე რ ი ს თ ა ვ ს უ გ ა ნ ა ძ ე ს ესარჩლ|11ოდა, რომე უ გ ა ნ [ ა ] ძ ე მიზდღეჩი ჩემი და ჩემის სახლის სამკუი|12დრო ყოფილაო. ე რ ი ს თ ა ვ ი ამას უპასუხებდა: უ გ ა ნ [ ა ] ძ ე , რარიგაცა |13 გარეყ - ა ნ ი ძ ე ფ უ რ ც ე ლ ა ძ ე დ ა უ თ ნ ე ვ ა რ ი შ ვ ი ლ ი , ჩვენის სახლის|14ა ყოფილა, ისრევე უ გ ა ნ ა ძ ე ჩვენი არისო. ჩვენ ამისი ას|15რე გავაჩინეთ: ე რ ი ს თ ა ვ მ ა ნ შ ა ნ შ ე ორი შესახელებული |16 თავისი აზნ[ა]ურიშვილი და ორი შეუსახელებელი აზნ[ა] ურიშ|17ვილი ასრე შეაფიცოს, რომე ე რ ი ს თ [ ა ] ვ ი ს სახლისაც ყოფილიყ|18ოს და არც უჴელმწიფოს კაცისაგან წართმეოდეს. |19 თუ შეაფიცოს და ფიცმა ამართლოს, დარჩეს ე რ ი ს თ ა ვ ს |20ა და ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი ნუღარას ეცილების. და თუ ვერა შეაფი|21ცოს და ან ფიცმა აბრალოს, დარჩეს ა მ ი - ლ ა ხ ო რ ს ა |22 და ე რ ი ს თ ა ვ ი ნუღარ[ა]ს ეცილების. აგრევე მ ა ხ ი ს უ რ ს მიწ|23ებსა და ჭალასა ე რ ი ს თ ა ვ ი ა მ ი ლ ა ხ - ო რ ს ეცილებოდა. მოკით|24ხული ვქენით, წიგნებშიაც ამილახორს ეწერა და ერ|25ი ს თ ა ვ ი ტყუილად ეცილებოდა. და[ა]ნებოს ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს ა და მ|26ახისურს ნუღარ[ა]ს ეცილების. კიდევე ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი ამას |27 ჩიოდა, რომე ჩემის სახლის საქონელი ომიანობაში სულა |28 ჩუენს გამდელსა ჰქონდა და ბოლოს ხიზნად იყო, შეუყენა ე რ ი |29ს თ ა ვ მ ა ნ ქურდები და გამდელი გაგვიც[ა]რცვევინა. მერმე 187 იმ ქურ|30დებს ჩვენის სახლის საქონელი სულა თვითან გამოარ|31თვა. ე რ ი ს თ ა ვ ი შ ა ნ შ ე ამას უპასუხებდა: აშოროს |32 ღ(მერ)თ(მა)ნ, არც ჩვენის საქმით ქურდები შეგვიყენებია და ||33 არცა-რა იმისი საქონელი ჩუენ გუნდომია. და ვინცა |34 ქურდები არის, ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს ჴელთ მივსცემო. თ|35უ ქურდები მისცეს ე რ ი ს თ ა ვ მ ა ნ ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს ა და ქურდებ[ი] |36 ა მ ი ლ ა ხ ო რ მ ა ამაზედ გატეხოს, რომე იმ საქონლისაგან |37 ე რ ი ს თ ა ვ ს დარჩომოდეს რამე, რაც დარჩომოდეს მიართვა|38ს ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს ა . თვარადა, რაც ქურდებისათვის გამოერთ|39მევინოს და ისრევე ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი ს სახლში გაეგზავნოს. ა მ ი ლ ა | 40ხ ო რ ი აღარ[ა]ს ემართლება. თუ ე რ ი - სთავმან ამილა|41ხ ო რ ს ქურდები ვერ მისცეს, ერთი შესახელებული | 42 თავისი აზნ[ა]ურიშვილი ასრე შეაფიცოს, რომე, არცა |43 შ ა ნ შ ე ს თავის საქმით თავის საქმით ქურდები შეეყენებინოს, არცა-|44რა იმ საქონილისაგან დარჩომოდეს. და ა მ ი ლ ა ხ ო რ ი |45 აღარას ემართლება. აგრევე ყ ა ნ ჩ ა ე ლ ი ო თ ა რ ა თა|46ვის დარბევასა და გაც[ა]რცვასა ჩიოდა. რაც ე რ ი ს თ ა ვ ს |47 ი ე ს ე ს წაერთმევინა, იმისას შ ა ნ შ ე არას შუა არ|48ს და რაც შ ა ნ შ ე ს თვითან წაერთმევინოს, თუ ო |49თ ა რ ა მ ასრე დაიფიცოს, რომე არც ბატონისა და |50 არცა ვის უფროსის კაცის ბძანება არა ჰქონო|51და, შ ა ნ შ ე ს თავისის საქმით გაეცარცოს, რაც თვი|52თან წაერთვას, ისრევე ო თ ა რ ა ს შეაქციოს |53 შანშემან. ხელრთვა: თეიმურაზ გვიანდელი მინაწერები verso-ზე: ერისთავის და ამილახორის განაჩენი დიდის მეფის თეიმურაზის ა. თეიმურაზისა განაჩენი ერისთვი ს. კომენტარები: 1. საბუთში ასახულია სასამართლო სხდომა, რომელიც, ჩვეულებრივ, მეფის მეთაურობით და დიდმოხელეთა მონაწილეობით იმართებოდა. ამ შემთხვევაში საინტერესოა, რომ თეიმურაზის ქართლ-კახეთში მეფობის პერიოდში სხდომაზე დამსწრე სამეფო კარის მოხელეებისა და დარბაისლების ნაწილი ქართლის დიდგვაროვან თავადებს მიეკუთვნება, ნაწილი – კახეთისას. 2. დავის შინაარსი კარგად ასახავს იმდროინდელი ფეოდალური საზოგადოების სოციალურ კატეგორიებს, სამართლებრივი თვითშეგნების დონეს, დანაშაულების ხასიათსა და ქონებრივ შემადგენელს, აგრეთვე მართლმსაჯულების გავრცელებულ პრაქტიკას. 188

97

[1625-1632 წწ.] მამულის წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა იოთამ ამილახორისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც Hd-9429; სქელი ქაღალდი; ზომა: 41X18 სმ.; მხედრული; მოშავო-მოყავისფრო მელანი; განკვეთილობის ნიშნები: წერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: recto-ს მარჯვენა კიდის ზედა ნაწილიდან ოთხ ადგილას მოძენძილია ქაღალდის პატარა ფრაგმენტი; ამავე recto-ს ქვედა კიდედან ჩამოჭრილია ერთი ან, შესაძლოა, მეტი სტრიქონი. ამჟამად განირჩევა მხოლოდ ჩამოჭრილი სტრიქონის გრაფემათა უმნიშვნელო ზედა ფრაგმენტები. შენიშვნები: recto-ზე, მე-14 სტრიქონის ბოლო ორი სიტყვა ამოშლილია, მათ ნაცვლად საბუთის დამწერს ჩაუწერია ორი სიტყვა: `თქვენ, ამილახორს”. verso-ს მე-18 სტრიქონის ბოლო ორი გრაფემა: ს,ა, და მე-19-20 სტრიქონები მთლიანად დაწერილია ძირითადი ტექსტისაგან განსხვავებული, თუმცა კი ამ უკანასკნელისათვის მიმსგავსებული ხელით. თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. მისი დათარიღება ემყარება თეიმურაზის ქართლ-კახეთში მეფობის წლებს (1625-1633), როდესაც იოთამ ამილახორი მის ბანაკში იმყოფებოდა. ქ. სახელითა არსება-დაუსაბამოსა, ღმრთისა მამისა, ძ|2 ისა და სულისა წმიდისათა; თავდებობითა, მინდობით|3 ა და შუამდგომელობითა წმიდათა ზეცისა ძალთა, |4

ანგელოზთა და მთავარანგელოზთა, მიქაილ და გა|5

ბრიელისითა; თავდებობითა, მინდობითა და |6

შუამდგომელობითა ყოვლადწმიდისა დედოფლ|7

ისა ჩუენისა ღმრთისმშობელისა და მარად|8 ის ქალწულისა მარიამისითა; ძლიერებითა პატ|9 იოსნისა და ცხოველსმყოფელისა ჯვარისათა, წ|10მიდისა, დიდებულისა, წინამორბედისა და ნათ|11ლისმცემელისა იოვანესითა; თავდებობით|12ა, მინდობითა და შუამდგომელობითა წმი|13დათა წინასწარმეტყუელთა, მოციქულთა, მღ|14დელთმოძღვართა და წმიდისა მთავარმოწა|15მისა გიორგისითა; და ყოველთა მოწამეთათა, |16 ქალწულთა და ყოველთა წმიდათა ღმრთისა|17თა, ზეცისა და ქუეყანისათა, ჴორციელთა და უ|18ჴორცოთა თავდებობითა, მინდობითა და |19 შუამდგომელობითა. ესე საფიცარი წიგნ|20ი გიბოძეთ ჩუენ, ჴელმწიფემან, მეფემან, |21 პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ და თანამეცხედრემან ჩ|22უენმან, ქართველთა მეფისა ასულმან, დედოფა|23ლმან, პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , და ძემან ჩუე|24ნმან, პატრონმან დ ა ვ ი თ თქვენ, ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს [...] ||25 ი ო თ ა მ ს და შვილსა შენსა ა ნ დ უ ყ ა მ { ფ } ა რ ს , გ ი ვ ს ა დ ა დ ე მ | 26ეტრეს. ასრე რომე, თქუენ ქ ა რ თ ლ ი ს დაჭირვაში |27 ბევრი ვალი დაგვდევ, გვ{ე} მსახურე და ერდგულ|28ად მოგვიდეგ. ჩუენ თქუენის სამსახურის პას|29უხად და სამუქფოდ გიბოძეთ თქუენის განაყოფის, |30 თ ა მ ა ზ ა ს , კერძი მამული - კ ა ს პ ს , გ ე რ ი თ ე ბ ს ა ს ა დ |31უ რ ი ა ნ ა დ , ძ ე ვ ე რ ა ს , ფ ხ ვ ე ნ ი ს ს , რასაც მქონებ|32ელი ყოფილიყოს, უკლებლად თქუენთვის გ|33ვიბოძებია. კ ა რ ბ ი ს სანაცვლო, როდესაც შე|34მოგვივარდეს და ვიშოვოთ, გიბოძოთ. კორი{ნ}| 35თ ე ლ ი , ს ა კ ო რ ი ნ თ ლ ო თ { ი } გვიბოძებია. ამისად გ|36ათავებისა თავდებად ღმერთი და ყოველნი |37 მისნი წმიდან{ნი} მოგვიცემია. და რაც ამ წი|38გნში ჩაგვეწეროს და წყალობა გვებო|39ძოს, 189 მტკიცედ გაგითაოთ და არ მოგიშალო|40თ. თუ შენ ჩუენზედ არა სტყუვო რა და |41 ერდგულად მოგვიდგე, ჩუენ ეს არაო|42დეს არ მოგიშალოთ და დაგიმტკიცოთ. სა| 43კ ო რ ი ნ თ ლ ო , რაც ა რ ა გ ვ ი ს ე რ ი ს თ ვ ი ს ა თ ვ ი ს არ |44 მიგვეცა, იმას გარეთ გვიბოძებია. ხელრთვები: თეიმურაზ ხვარაშან დავით კომენტარი: იოთამ ამილახვარი - პაპუნა ამილახვრისა და თამარ ბატონიშვილის (პ. კარბელაშვილის ცნობით თამარი იყო სიმონ I-ის ქალიშვილი, ხოლო ფარსადან გორგიჯანიძის თანახმად, მეფე როსტომის ბიძის - ვახტანგის ასული) ვაჟი. 1625 წელს ანდუყაფარ ამილახვარმა იესე ქსნის ერისთავის საშუალებით მოაკვლევინა პაპუნა. შეშინებულმა თამარმა შვილების გადარჩენის მიზნით ისინი (იოთამი, პაატა, ბეჟანი) შაჰის კარზე გაგზავნა. 1626 წელს ანდუყაფარ ამილახვარი მოულოდნელად გარდაიცვალა. დედის რჩევით იოთამი სპარსეთიდან წამოვიდა. ქართლში დაბრუნებისთანავე მეფე თეიმურაზმა მას ამილახორობა უბოძა და ფიცის წიგნიც მისცა. იოთამი თეიმურაზს უჭერდა მხარს გიორგი სააკაძის წინააღმდეგ ბრძოლისას (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 411-412). თეიმურაზ I-სა და სიმონ II-ს შორის დაპირისპირებისას თითოეული მათგანი ცდილობდა ამილახვრისა და ქართლის სხვა თავადების მიმხრობას, ამიტომ თავის მხრივ მეფე სიმონმაც უბოძა ფიცის წიგნი იოთამს. თეიმურაზსა და სიმონს შორის, ქართლში გაბატონებისთვის ბრძოლა, სიმონის მოკვლით დასრულდა. იოთამიც თეიმურაზის მხარეს დარჩა, თუმცა შაჰ სეფიმ, ქართლის ტახტზე თეიმურაზს ხოსრო მირზა, იგივე როსტომ-ხანი დაუპირისპირა. ქართლში მომავალ როსტომთან მეფე თეიმურაზი შებრძოლებას აპირებდა, მაგრამ იოთამ ამილახვრის გარდა არავინ დაუჭირა მხარი (კაკაბაძე, 1926: გვ. 32; ალასანია, 1980: გვ. 93). ამ მიზეზით, ქართლში ფეხმოკიდებულმა როსტომმა, 1633 წლის 26 მარტს ამილახვრობა იოთამის ძმას, სპარსეთიდან მასთან ერთად წამოსულ ბეჟანს მისცა. როსტომისა და იოთამის შერიგება სცადა დედამისმა თამარმა, როსტომის მეუღლის - დედოფალ მარიამის დახმარებით. როსტომმა ფიცის წიგნი და მამულები უწყალობა იოთამს, თუმცა იოთამი მაინც ვერ შეეგუა როსტომის მმართველობას და ქართლის სხვა თავადებთან ერთად 1636 წელს აუჯანყდა მეფეს. აჯანყებულებმა ქართლში თეიმურაზი მოიწვიეს. თეიმურაზმა განუახლა ფიცის წიგნი იოთამს. აჯანყებულები დამარცხდნენ. იოთამი გვემეს და სხვილოსის ციხე დაუნგრიეს. იოთამმა თავისი ცოლ-შვილი გორის ციხეში შეიყვანა, ხოლო თავად კახეთში გადავიდა თეიმურაზთან. როსტომსა და იოთამს შორის ურთიერთობა ისევ მისმა დედამ მოაგვარა. თამარ ბატონიშვილი ძვირფასი საჩუქრებით ეახლა როსტომს და შვილის 190 შერიგება სთხოვა. როსტომმა იგი შეიწყალა და 1645 წელს ამილახვრობა დაუბრუნა. იოთამი 1649 წელს გარდაიცვალა. როსტომმა ამილახვრობა მის ვაჟს, ანდუყაფარს უბოძა (კარბელაშვილი, 1913: გვ. 132; მამისთვალიშვილი, 1996: გვ. 15-16). "იოთამ ჟამთა მჭურეტი ჟამ იყვის ბატონის თეიმურაზის თანა, ჟამ როსტომის წინაშე" (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 442). "იოთამ ამილახორი ხან მოუდგებოდა როსტომ მეფესა და ხან ბატონ თეიმურაზს და, სითკენაც დრო დააჴელის, იქითკენ იყვის" (ბერი ეგნატაშვილი, 1959: გვ. 423). ფარსადან გორგიჯანიძე იოთამ ამილახვარს და პაპუნა ამილახვრის ძე იოთამს სხვადასხვა პიროვნებებად მიიჩნევს. მისი ცნობით, პაპუნას ვაჟები: იოთამი და პაატა შაჰის კარზე ცხოვრობდნენ. მათ გამოასალმეს სიცოცხლეს შაჰთან ჩასული მათი მამის მკვლელი იესე ქსნის ერსთავი (კაკაბაძე, 1926: გვ. 37-38).

98

[1625-1632 წწ.] მფარველობის პირობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა გორის მოურავ იოთამ ამილახორისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Hd-2128, თეთრი ქაღალდი; ზომა: 41,0X15,4; ხელი მხედრული; ყავისფერი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთის მარჯვენა ზედა კიდე მოფლეთილია, მაგრამ სიტყვების ამოკითხვა მაინც შესაძლებელია. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. საბუთი დათარიღებულია თეიმურაზის ქართლში მეფობის (1625-1633) წლებით. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/30. ქ. ნებითა არსება-დაუსრულებელისა, [მამისა, და]|2

ძისა და სულისა

წმიდისათა, თავსმდ[ებობი]|3 თა და შუამდგომლობითა ყ(ოვლა)დწმიდისა ....|4 დედოფლისა ჩუენის ღ(მრ)თისმშობელისა, მ[ა]რ[ა]დის|5

ქ[ა]ლწულისა მარიამისათა, და ჯვარისა პატიოსნისა და ც|6

ხოველსმყოფელისათა. მოწმობითა და შუამდგომლო|7 ბითა წმიდათა ზეცისა ძალთა, ანგელოზთა და მთა|8 ვარანგელოზთ{ა} მ ი ქ ე ლ და გ ა ბ რ ი ე ლ ი ს ა თ ა , და წმი|9 დათა თავთა მოციქულთა, პ ე ტ რ ე ს ი თ ა და პ ა ვ ლ ე ს ი | 10თ ა , წმიდის ი ო ა ნ ე ნათლისმც[ე]მელისა და ი ო ა ნ ე | 11 ქალწულ-მახარებ[ე]ლისათა. და ამა ყოველთა წმიდათ|12ა ღ(მრ)თისათა ზეცისათა და ქუეყანისათა, ჴორციელთა|13 და უჴორცოთა, თავსმდებობითა, მინდობითა და შუამ|14დგომლობითა, ესე ყოვლისა ჴერ{ხ}ისა და ილათისაგან გა|15მოსულ[ი], მტკიცე და უცვალებელი, უკუნისამდე ჟამ|16თა გასათავებელი პირი, ფიცი და წიგნი გიბოძეთ ჩუე|17ნ, მეფემან პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , და ძეთა ჩუენთა პატ|18რონმან დ ა ვ ი თ , თქუენ, გ ო რ ი ს მოურავსა და ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს |19 191 პატრონს ი ო თ ა მ ს , ძმასა თქუენსა პატრონს ბ ე ჟ ა ნ ს , და ძმ|20ისწულთა თქუენთა, პატრონს ფ ა რ ე მ უ ზ ს და ი ა ს ე ს . ასრე|21 და ამა პირსა ზედან, ვიყვნეთ თქუენთვის კარგნი და კარგის|22მდომნი და მწყალობელნი. რაც კაცისაგან კაცს ეზიან|23ებოდეს, არა გავნოთ<ა>, არა გაზიანოთ. თუ ვინმე თქუენი თავი|24 შამოგვაბეზღოს, გაუკითხავად არ გაგიწყრეთ. და თუ მართა|25ლნი გამოხვიდეთ, არც დამბეზღებლი კაცი დაგიმალოთ* და, რა|26ც კურთხეული თქუენი ძმა, რომე ქ ა რ თ - ვ ე ლ თ და{ა}ტყოვეს|27 ბატონი ა ნ დ უ ყ ა ფ ა რ , მაშინ ან ს ო მ ხ ი თ ს და ან ქ ა რ თ ლ ი ს|28 მამულისა და საჴელოს მქონებელი ყოფილიყოს, და აწ ახლა|29 ქ ა რ თ ვ ე ლ თ რომ ნასისხლად ა რ ა დ ე თ ი მისცეს,** ამებისაგ|30ან, ზ ე - რ ტ ს გარდაისად, არ დაგამცროთ. და აწ, რაც კ ა ხ ე თ ს ჴ|31ელმწიფის პაპისა და მამის ჩუენისაგან წყალობა მამულ|32ი ჰქონდეს პაპასა და მამა თქუენსა, და ან კურთხეულს|33 ა ნ დ უ ყ - ა ფ ა რ ს , ჩუენ რაც მამულისა წყალობა [ვ]უყავით მ ა ღ რ | 34ა ნ ს გარდაისად, არც იმიზგან დაგამცროთ. და მ ა ღ რ ა ნ ი ს ა ც ასეთ|35ი სანაცლო ასეთი მოგცეთ, რომე თქუენი გული შევიჯერ|36ოთ. ამისის გათავებისა თავსმდებად ღ(მერ)თი და ყოველნი მისნ|37ი წმიდანი და ამაზე წერილნი წმიდანი მოგვიცემიან და ჴელიცა||38 ასრე ჩაგირთოთ. ამისი გასატეხი გულში არა აღვიაროთ|39რა. და ა რ ა დ ე თ ი ს სანაცლოც ასეთი მოგცეთ, რომე*** |40 თქუენი გული შევიჯეროთ. ხვეული ხელრთვა: თეიმურაზ გვიანდელი მინაწერები: verso-ზე: 1. კდ (პირშექცევით) 2. თაიმურაზისა არის. (საბუთის თანადროული ხელით) 3. დიდის ბატონის მეფის თეიმურაზ ... (სხვა ხელით) 4. 1630 წ. გადაწერილია. (გვიანდელი ხელით) იოთამ ამილახვარზე იხ. კომენტარი საბუთთან: Hd-9429

• უკანასკნელი რვა სიტყვა გადახაზულია თუმცა ტექსტი მაინც იკითხება.
  • უკანასკნელი ხუთი სიტყვა გადახაზულია თუმცა ტექსტი მაინც იკითხება.
    • გადახაზულია რამდენიმე სიტყვა.

192

99

[1625-1633 წწ.] ფიცის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ანდუყაფარ ამილახორისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2112; სქელი ქაღალდი; 1 ფ.; ზომა: 22,5X21,5 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორი ან სამი წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: კიდეები მოფლეთილია ტექსტის დაუზიანებლად. ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა ე.წ. “წმინდა” სიტყვების შემთხვევაში. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/29. თარიღი: საბუთი უთარიღოა. თარიღდება თეიმურაზ მეფის ქართლსა და კახეთში მეფობის (1625-1633) წლებით. ქ. სახელითა არსება დაუსაბამოსა ღ(მრ)თისა მამისა, ღ(მრ)თისა ძისა, და ღ(მრ)თისა ს|2 ულისა წმიდისა, თავდებობითა და შუამდგომლობითა ყოვლადწმიდისა|3

უხრწნელისა, უფროსად კურთხეულისა დედოფლისა ჩუენისა ღ(მრ)

თისმშობელისა, მარად|4 ის ქალწულისა მარიამისათა[ა], თავდებობითა, მინდობითა და შუამდგომელობითა, წ<ა>მიდა|5 თა და ყოვლადქებულთა თავთა მოციქულთა პეტრესითა და პავლესი|თა. თავდებობითა, მინდო|6 ბითა და შუამდგომელობითა ყოველთა წ<ა>მიდათა ღ<ა>(მრ)თისათა, ესე ფიცი, პირი და წიგნი მო|7 გახსენეთ ჩუენ, ჴემწიფემან მეფემან პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ და თანამეცხედრემან ჩ|8 უენმან დედოფალმან ხ უ ა რ ა შ ა ნ და პირმშომან ძემან ჩუენმან პატრონმან დ ა ვ ი |9 თ , თ<ა>ქუენ ამილახორსა პატრონს ა ნ - დ უ ყ ა ფ ა რ ს , ი ო თ ა მ ს , ბ ე ჟ ა ნ ს და შვილსა შენსა პ ა < ტ > |10ატა - ს ა და მომავლათა სახლისა თქუენისათა ყოველთავე, ასრე და ამა პირსა ზედა რომე|11 ვიყუნეთ თქუენთვის კარგნი და კარგის მდომნი, უვნონი, უზიანონი, თუ ვინმე თქუენი|12 თავი შემოგუაბეზღოს გაუკითხავად არ შეგიბეზღოთ და არც საძალოდ და |13 საა[ვ]ოდ სხუას კაცს დაგანებოთ და რაც ჴელიდაღმან გამოგვივიდეს გუერც მო|14გიდგე და მწყალობელი ვიყო თქუენი, და ესე ასრე გაგითაოთ, ამისად გასათავებელა|15დ და თავდებად მომიცემია თავად ღ(მერ)თი და მერმე ყოველნი წმიდანი ღ(მრ)თი|16სანი, ზეცისა[ნი] და ქუეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორცონი. დამამტკიცებელნი ა|17მისნი ღ(მერ) თ(მა)ნ აკურთხნეს და წმიდამან ღ(მრ)თისმშობელმან. ხელრთვა: თეიმურაზ გვიანდელი მინაწერები: verso-ზე: 1. თაიმურაზისა არის. 2. და საფიცარი იხ. კომენტარი ანდუყაფარ ამილახორზე საბუთთან: Hd-2115 193

100

1626 წ. 15 ივნისი. სვიმონ მეფის წყალობის წიგნი ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი ქალაქის მოურავის სახელოს ბოძების შესახებ პ ი რ ი: სეა, 1450-32/341. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტიდ (314), თიბათუვეს თხუთმეტი, რაც გვაძლევს 1626 წლის 15 ივნისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მუშრიბი ბაატა ყორღანაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი :Lჯამბურია, 1955: გვ. 23; გოგოლაძე, 2016/2017, გვ. 105. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა და შ ა ჰ - { ა } ბ ა ზ ყეენისათა, ჩვენ, მეფემან პატრონმა ს { ვ ი } მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი და სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ასრე და ამა პირსა ზედა, რომე მ ო უ რ ა ვ { ი } ბედნიერს ყ { ა } ე ნ ს წამოუვიდა და უღალატა, და თქვენი თავი და ქ ა რ - თ ლ ი უკუყენა. და მერმე, თქვენ კიდევ ბედნიერს ყ { ა } ე ნ ი ს ა და ჩვენი ირჩივეთ და შ{აჰ}ისევანი შეიქენით. ამისადა ჯილდოდ გიბოძეთ ქალაქის მოურავობა თქვენ, ბოქაულთუხუცეს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს და თქვენს ძმას, თ ა მ ა ზ ს . გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერდგ{უ}ლად სამსახურსა შიგა{ნ}. [აწე], გიბრძანებთ კარისა ჩვენისა ვეზირ-ვექილნო და ქ ა ლ ა ქ ი ს უფროსნო და კარისა ჩვენისა მდგომელნო, რარიგადაც ამა ჩვენს ნაწყალობევს ფარვანაჩიგა ეწეროს, თქვენც ასრე გაუთავეთ. დაიწერა წიგნი ესე თუ{ი}ნიერ თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, თიბათუვეს თხუთმეტს, კარის ჩვენის მუშრიბის ყ ო რ - ღ ა ნ ა შ ვ ი ლ { ი } ს ბ ა { ა } ტ ა ს ჴელითა. გადამწერის ცნობით, საბუთს ჰქონია ხელრთვა და ბეჭედი. კომენტარი: საბუთი მნიშვნელოვან ცნობებს გვაძლევს ქაიხოსორო ბარათაშვილის ბიოგრაფიისათვის. მას პროირანული პოზიცია შეუცვლია და ჩართული ყოფილა გიორგი სააკაძის მიერ მოწყობილ მარტყოფის აჯანყებაში (1625 წ. 25 მარტი). მარაბდის ბრძოლის შემდეგ უკვე ირანელთა მხარეს ჩანს. მას შაჰის მხარეზე გადასვლა დაუფასეს და გიორგი სააკაძისთვის ჩამორთმეული თბილისის მოურავობა უბოძეს. იგი შაჰსევანი გამხდარა. ასე უწოდებდნენ შაჰ აბას I-ის მიერ შექმნილ სამხედრო ორგანიზაციის წევრებს. შაჰსევანი სიტვასიტყვით "შაჰის მოსიყვარულეს" ნიშნავს (ფუთურიძე: 1961, გვ. 93). ყურადღებას იქცევს ის ფაქტი, რომ აღნიშნულ და შემდეგი დროის დოკუმენტებში ქაიხოსრო სომხით-საბარათიანოს სარდლად აღარ იხსენიება. გ. ჯამბურია თვლის, რომ მეფე სვიმონისგან მიიღო სარდლობა ქაიხოსროს შემდეგ ზურაბ ბარათაშვილმა, თუმცა რა მიზეზით ჩამოართვეს ქაიხოსროს ეს თანამდებობა არ განმარტავს. 5 10 15 194 თ. გოგოლაძის აზრით, ქაიხოსროსთვის სარდლობის ჩამორთმევა უნდა მომხდარიყო გიორგი სააკაძის მხარდაჭერის პერიოდში. ცხადია, შაჰისა და მეფის მოწინააღმდეგე პოზიციაზე დადგომით მას სტრატეგიულად მნიშვნელოვან თანამდებობას ვეღარ დაუტოვობედნენ. მართალია, ისევ მათ მხარეზე გადასვლით ქაიხოსრო დააჯილდოვეს, მაგრამ, ჩანს, ახალი მფლობელისთვის სარდლობის ჩამორთმევა და ქაიხოსროსთვის მისი დაბრუნება მიზანშეწონილად აღარ მიიჩნიეს. 101 1626 წ. 15 ივნისი. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა მახარებელ კოტორაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-12/108, თავნაკლული. ორენოვანი, ქართულ-სპარსული, სპარსული ტექსტი მოთავსებულია ექვს სტრიქონზე. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: დოკუმენტს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტიდ (317) თიბათვის თხუთმეტი, რაც უდრის 1626 წლის 15 ივნისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მუშრიბი პ ა ა ტ ა ყ ო რ ღ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ფუთურიძე, 1955, გვ. 51-53. ...[ასე] და ამა პირსა ზედა, რომ მოხუელ ბედნიერს ყე{ე}ნის ერდგულობაზედ და ჩვენ გუმსახურე. იმისად წყალობად ხ ა ნ ძ უ რ კ { ე რ } ტ ი ს სოფელის წყალობას დაგვეაჯენით. და ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, გიბოძეთ ხ ა ნ ძ უ რ კ { ე რ } ტ ი , უზბაშ გ ი ო რ გ ი ს ნაქონი, მისის წყალითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, მართლის სამართლიანის სამძღვრით და საქმით, კ ო ტ ო რ ა შ ვ { ი } ლ ს მ ა ხ ა რ ე ბ ე ლ ს ა და მისის ძმისათვინ გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ჩვენს სამსახურსა შიგა. გიბრძანებთ, ს ო მ ხ ი თ ი ს ტარუღავ და მელიქო, და კარისა ჩვენისა ვეზირ-ვექილნო და სხვანო მოსაქმენო, რარიგადაც ამა ჩვენს ნაწყალობევს ფარვანაჩიგა ეწეროს, თქვენც ასრე გაუთავეთ. დაიწერა სიგელი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, თიბათვეს თხუთმეტს, კარის ჩვენის მუშრიბის ყ ო რ ღ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი ს ბ ა ტ ა ს ა თ ა . ხელრთვა: ს ვ(ი მ ო)ნ სპარსული ტექსტი: امر عالی شد آنکه چون مردم گرجستان کارتیل باغوای موراو مردود نمک حرام مدت از در گاه عرش اشتباه| رو کردان شدند و بتاریخی که توادان و ازناوران براتلو شاهی سیون شده کمر اطاعت و بندگی در میان بستند| خجسته ء سه ماهه پارس ئیل سنه قریه | خنمورکود من کودور اغلی در ما بین آمد و شد نموده حق خدمت داشته بنابران از ابتدا اعمال سمخوت که تیول گیرگی ولد ایلیا مقرر ۱۰۳۵ بوده تیول او شفقت فرموده ارزانی داشتیم کدخدایان و رعایای| 5 10 195 قریه مذکور مشارالیه تیولدار خود دانسته مالوجهات خود را موافق دستور العمل گرجستان واصل و عاید سازند | تحریرا ]فی[ شهر شوال ختم بالخیر و االقبال (ადგილი ბეჭდის აბასის შაჰ (محل مهر شاه عباس გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ როდესაც ქ ა რ თ ლ ი ს გ უ რ - ჯ ი ს ტ ა ნ ი ს ხალხმა დაწყევლილი და უმადური მოურავის* წაქეზებით ერთ დროს პირი იბრუნა მეცხრე ცის მსგავსი სასახლისაგან** და იმ დროს, როცა ს ა ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო ს თავადები და აზნაურები შაჰსევანები (`შაჰის მეგობრები”) გახდნენ და მორჩილებისა და მონობის სარტყელი შემოირტყეს - ბედნიერი ქ უ დ უ რ - ო ღ ლ ი [ჩვენთან] მოვიდა და გვემსახურა. ამიტომ 1035 წელს ჯიქის წლის სამთვეობის დასაწყისიდან ს ო მ ხ ი თ ს დამოკიდებული სოფელი ხ ა ნ მ უ რ კ უ დ ი , რომელიც ი ლ ი ა ს შვილის - გ ი ო რ გ ი ს თიულად იყო დამტკიცებული, მას (ქუდურ-ოღლის) ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ თიულად. ხსენებული სოფლის ქეთხუდებმა და გლეხებმა მოხსენიებული პირი თავიანთ თიულდარად უნდა ცნონ და ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ს დასტურლამალის თანახმად თავიანთი მალუჯათი მათ უნდა გადასცენ და ჩააბარონ. დაიწერა [საქმის] კეთილად და ბედნიერად დასრულების შავვალის თვეს. შაჰ აბასის ბეჭდის ადგილი*** კომენტარი: საბუთი გაცემულია 1626 წელს, როცა ახალი მომხდარია ანტისპარსული აჯანყება (მარტყოფის ბრძოლა, 1625), რის შემდეგაც ქართლში ძალაუფლება მეფე თეიმურაზმა მოიპოვა. ასეთ დროს სიმონ მეფისთვის თავად-აზნაურებისგან მხარდაჭერას არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. მის მიერ გაცემული საბუთების მთელი ჯგუფი სწორედ ამ ფეოდალებს მიემართება. ასეთთაგანია ზემომოტანილი დოკუმენტიც. ნიშანდობლივია, რომ ამათ წყალობა არა კონკრეტულად სიმონის, არამედ შაჰის ერთგულებისთვის ენიჭებათ. საბუთის ადრესატი მახარებელ კოტორაშვილი ქვემო ქართლის მკვიდრია, რაც კიდევ ერთხელ აზუსტებს სიმონის გავლენის ქვეშ მყოფი ტერიტორიების გეოგრაფიას.

• იგულისხმება გიორგი სააკაძე
  • ირანის შაჰისაგან
    • გადამწერს შეცდომით აქვს მიწერილი.

5 10 196 102 1626 წ. 1 ივლისი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა თაყა თუმანიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-530; ქაღალდი; 35,4X20,4 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც, Hd-3494, გადაწერილი დედნიდან XIX საუკუნეში ლურჯ ქაღალდზე, მოღნინის ეკლესიის მღვდლის, ტერ-სვიმონ ტერ-ოსეფოვის მიერ. პირის გადამწერის მოწმობით, დოკუმენტის დედანს ახლდა დამტკიცების ტექსტი სპარსულად (`თათრულად") და ესვა ბეჭედი. 2. ხეც, Hd-3911; 3. სეა, 1449-1704. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი პაატა ყორღანაშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიდ (314), მკათათვის ა (1), რაც უდრის 1626 წლის 1 ივლისს.. გ ა მ ო ც ე მ ა : თაყაიშვილი 1909: #102, გვ. 128-129. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ბრძანებითა შ ა ჰ { ა } ბ ა ზ ყე{ე}ნის|2 ა თ ა , ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი |3

და ნიშ{ა}ნი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ შენ, ჩუენსა ერდგულსა |4
ყმასა,

თ უ მ { ა } ნ ი ს შ ვ ი ლ ს ა თ ა ყ ა ს ა და ბ ი რ თ ვ ე ლ ს ა და მ ა ნ უ ჩ ა რ ს | 5

და დ ა ვ ი თ ს და შვილთა თქუენთა, ბ ა ი ნ დ უ რ ს და გ ო რ ჯ { ა } ს პ ი ს .

მას |6

ჟამსა, როდეს ქ ა რ თ ვ ე ლ თ ბედნიერს ყე{ე}ნს უორგულეს და |7

წ{ა}უვიდეს, და ჩუენ ქალაქს ციხეშიგ გვეახლნენით და არა ჩუე|8 ნმა ყმამ არ გუიყურა. მ ა ნ უ ჩ ა რ , შენ ციხეშიგ შემოგუყევ და |9 გუიერდგულე და ჩუენის სამსახურის გაუყრელი იყავ და მისა|10დ ჯილდოდ დ ა რ ბ ა ზ ი ს წყალობას გუეაჯეთ. ვისმინეთ აჯა და |11 მოხსენება და გიბოძეთ დ ა რ ბ ა ზ ი სამკუიდროდ და საბოლო{ო}დ და მისის |12 შესავ{ალ}-გასავლითა, მთითა და ბარითა და წყალითა და წისქუილითა, |13 და ველითა და ვენაჴითა, საჴნავითა და ს{ა} თიბითა, ყოვლის სამართლიან|14ის საქმითა და სამძღურითა და ყოვლის კაცისა უცილობ{ლ}ად. და |15 გიბედნ{ი}ეროს ღ(მერ)თმა ჩუენსა ერთგულ{ა}დ სამს{ა}ხურსა შიგ{ა}ნ. და |16 გიბრძ{ა}ნებთ კარისა ჩუენისა ვაზირ-ვექილნო და სხუანო მოსაქმე|17ნო, რარიგად{ა}ც ამ ჩუენსა ნაწყალობევსა სიგელშიგა ეწ{ე}როს, |18 თქუენცა ისრე გაუთ{ა}ვეთ* და ნურა კაცი ნუ შე{ე}ცილებით. და არა|19ოდეს არა მოგეშალოს და არც ჩუენგან და არ{ა}ს ჩუენის მამავალ|20ის კაცისაგ{ა}ნ, თუინიერ თანადგომისა, შეწევნისაგ{ა}ნ კიდე. დაიწე|21რა სიგელი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, მკათათვეს ა, კარის ||22 მწიგნობრის ყ ო რ ღ ა ნ ა შ ვ ი ლ { ი } ს პ ა { ა } ტ ა ს ა თ ა .

• “გაუთავევა” ტექსტის ხელითვე გადასწორებულია ფორმით: გაუთავეთ.

7 არმა ნსხ. სიტყვაში Gეახლნენით Gგ გრაფემა ჩამატებულია ტექსტის ხელით.

197 ხელრთვა: სუიმონ verso-ზე მოთავსებულია დამტკიცების ფორმულა სპარსულად და ელიფსური ფორმის ბეჭედი სპარსული ლეგენდით. კომენტარები: 1. თუმანიშვილები სამეფო კარზე ფლობდნენ მდივან-მწიგნობრის თანამდებობას. გამოირჩეოდნენ სიმონ მეფის ერთგულებით. 1607 წელს თაყა დედოფალ ნესტან-დარეჯანის მწიგნობარია, თუმცა მომდევნო საბუთებში ყოველთვის ადრესატის ამპლუაში გხვდება და არასდროს დოკუმენტის დამწერად. საბუთში მოხსენიებული ბაინდური და გორჯასპი თაყას შვილები არიან. ბირთველი სამეფო კარის მდივანია 1630 წ-დან 1681 წ-მდე. 1640 წელს იგი მდივანთუხუცესად იხსენიება. (ბაქრაძე, 1963: გვ. 165, 169-170). მანუჩარ თუმანიშვილი (იხ. კომენტარი საბუთთან: ხეც, Hd-3164). 2. მარტყოფისა და მარაბდის აჯანყებების შემდეგ სვიმონი რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. 1626 წელს სამცხიდან დაბრუნებულმა სააკაძემ დაიკავა გორის ციხე, ქვემო ქართლში ბირთვისის ციხე და გააძევა ყიზილბაშები. დაარბია განჯის ციხეც, რომ სიმონის დასახმარებლად ჯარი არ წამოსულიყო. მეფეს მხოლოდ თბილისის ციხე რჩებოდა. ასეთ დროს უერთგულეს თუმანიშვილებმა და საფიქრებელია, რომ სწორედ თბილისის ციხეში ეახლნენ, რისთვისაც მეფემ ზემომოტანილი წყალობით დააჯილდოვა. 103 1626 წ. 12 აგვისტო. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა იესე ჯავახიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Hd-14431; ქაღალდი; 39,4X16,5 სმ. საბუთის ტექსტს უჭირავს ფურცლის recto მთლიანად და verso-ს ნაწილი. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანებები: დოკუმენტის ზედა კიდე მოხეულია, რის გამოც მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული ტექსტის პირველი რამდენიმე სტრიქონი; საბუთის მარცხენა და მარჯვენა კიდეებიდან მოხეულია ქაღალდის სხვადასხვა ზომის ფრაგმენტები, რის გამოც I, II, IV, V, VI, VIII და IX სტრიქონების დასაწყისსა და ბოლოში მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული მთელი რიგი გრაფემები და ზოგჯერ სიტყვებიც; საბუთი დანაწევრებული ყოფილა სამ ნაწილად, რომლებიც საკმაოდ დაუდევრად არის გადაწებებული ერთიმეორეზე. ჩამოთვლილი დაზიანებების გამო დაკლებული ტექსტი აღდგენილი გვაქვს საბუთების ენისა და საერთო კონტექსტის გათვალისწინებით. ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა. გვიანდელი პ ი რ ე ბ ი: 1. Qd-9622ა; 2. Qd-9622ბ; 3. H-2830 (79). 198 საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიდ (314), მარიამობისთვის იბ, რაც უდრის 1626 წლის 12 აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მუშრიბი პაატა. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1909: II, #22, გვ. 29-30. [...] [შეგ]|იწყალ]ეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენს ერდგულსა, |2

თავდადებით

ნამსახურს ყმას ჯ ა ვ ა ხ ი შ ვ ი ლ ს ი ე [ ს ე ს ]. | 3 მ{ა}ს<ა> ჟამს, როდესაც მოგუიდეგით კარსა და წ ო დ ო |4 რ ე თ ს , თქუენს სამკუდროს გუეაჯენით. ვისმ[ი]ნე[თ] [აჯა] |5

და მოხსენება თქუენი,

გიბოძეთ წ ო დ ო რ ე თ ს შე[ნი] |6

სამკუდრო ყმები და შენის ბიძაშუილის

შ ა ნ შ ე [ ს ] [კე]|7 რძი მართლის, სამართლ{ი}ანის სამძღვრითა და საქმით, მ|8 თითა და ბარით, წყლით და წისქულით, ველით [და] |9

ვენახით, და ჭურმარნით და შესავლით და გამოს[ა]ვლ|10ით.

გქონდეს და გიბედნიეროს |11 ღ(მერ)თმ(ა)ნ ჩუ{ე}ნს ე|რდგულად სამსახურს შიგან. გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარ{ი}ს ჩუ{ე}ნის ვა|12ქილ-ვ{ა}ზირნო და სხუანო მოსაქმენო, რარიგად{ა}ც ამა |13 ჩუ{ე}ნს ნაწყალობევს ფარვანჩ[ი]გა ეწეროს, თქუენც |14 ასრე გა{უ}თავეთ, თუინიერ თან{ა}დგომის და შეწევნის|15გ{ა}ნ კიდე. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ჴელით კა||16რ{ი}ს ჩუ{ე}ნის მ უ შ რ ა ბ ი ს პ ა { ა } ტ { ა } ს ა თ { ა } , ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, მარიამობ|17ისთუეს იბ. ხელრთვა ხვეულად: სუიმონ კომენტარი: იესე ჯავახიშვილი - იოთამ ჯავახიშვილის ვაჟი. XVII ს.-ის დასაწყისიდან სათავადოს უფროსი. 1608 წელს მას განუახლა წყალობა მეფე ლუარსაბ II-მ (იხ. ხეც, Hd-14700), რომლითაც ზემომოყვანილ საბუთში დასახელებული მამული წოდორეთი დაუმტკიცა. მისი მინაწერია "რკონის დაწერილზე", რომლის ძალითაც თავისი სულის საოხად მონასტრისთვის შეწირულ დეკანოზიშვილებს გადასახადი გაუჩინა. იესეს და მის ძმა ზაქარიას მემკვიდრე არ ჰყავდათ. მათ თავიანთი სახლი შეუერთეს მოურავ გიორგი სააკაძის სახლს და 1624 წელს პირობის საბუთი მისცეს (ხეც, Hd-14693). თავიანთი ყმა-მამული, ასევე, მათთან "შემოყრილ" შერმაზან ჯავახიშვილ-შალვაშვილისგან მიღებული მამულები გიორგი სააკაძეს დაუმტკიცეს (ოთხმეზური, 1999: გვ. 71-72). გიორგი სააკაძესთან დაკავშირება განპირობებული უნდა ყოფილიყო მათი სახლიკაცი ქაიხოსრო ჯავახიშვილის მტაცებლური პოლიტიკის წყალობით, რომელიც ცდილობდა როგორც განაყოფი ჯავახიშვილების, ასევე სხვა თავადების მამულების დაპატრონებას. ქაიხოსროს ყველაზე დიდი მოწინააღმდეგე სწორედ გიორგი სააკაძე იყო (იხ. ხეც, Hd-6259). ამასთან, გავლენიანი და სპარსეთის შაჰის მოხელე მოურავი საიმედო გარანტი იქნებოდა იესე და ზაქარია ჯავახიშვილებისთვის. “პირთა ანოტირებულ ლექსიკონში” იესე ჯავახიშვილის მოხსენიების 199 უკანასკნელ თარიღად მითითებულია 1641 წელი, თუმცა ამ თარიღით საბუთი არ ჩანს (სურგულაძე, 2015: გვ. 451). გ. ოთხმეზური თვლის, რომ 1624 წლის შემდეგ იესეზე ცნობები წყდება. 1641 წელს მოხსენიებული იესე კი სხვა პიროვნებაა, მით უმეტეს, რომ 1641 წლის საბუთით მეფე როსტომი იესესა და როინს უახლებს მამულებს, მაშინ როცა 1624 წელს იესემ თავისი მამულები გიორგი სააკაძეს დაუმტკიცა (ოთხმეზური, 1999: გვ. 72). ზემომოყვანილი საბუთი (ხეც, Hd-14431) გვიდასტურებს, რომ იესე 1626 წელს ცოცხალია და მას მეფე სვიმონი უმტკიცებს წოდორეთის მამულს, რომელიც თავის დროზე მეფე ლუარსაბმა განუახლა. იესე მეფე სვიმონის პოლიტიკური დასის წევრია. ამასთან, 1626 წელს გიორგი სააკაძის ქართლიდან განდევნის შემდეგ, სავსებით ბუნებრივია, რომ უპატრონოდ დარჩენილი მისი მამულები ძველ მფლობელებს დაესაკუთრებინათ. 200 104 1626 წ. 16 აგვისტო. წყალობის განახლების წიგნი სვიმონ მეფისა ყაფარბეგ ბარათაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2160; ქაღალდი; ზომა: 36X19,3 სმ. საბუთის ტექსტი მოთავსებულია ფურცლის recto-ზე. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამი წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანებები: საბუთის ზედა ნაწილი მთლიანად მოხეულია, რის გამოც ტექსტის I სტრიქონი სანახევროდ დაკარგულია; მარცხენა კიდის ზედა ნაწილიდან მოხეულია ქაღალდის საკმაოდ დიდი ზომის ფრაგმენტი, რის გამოც I-V სტრიქონების დასაწყისში მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული მთელი რიგი გრაფემები და სიტყვები; დოკუმენტის ზედა ნაწილი (I-V სტრიქონები) შესამჩნევად არის დაცილებული (მოხეული) ქვედას, რის გამოც შუაში ნაწილობრივ დაკარგული ტექსტი აღდგენილი გვაქვს გრაფემათა შემორჩენილი ფრაგმენტებისა და შესაბამისი კონტექსტის გათვალისწინებით. ზედა კიდეზე მიწებებული აქვს ქაღალდის მცირე ზომის ოთკუთხა ფრაგმენტი, რომლის ორივე მხარეს შემორჩენილია XVIII-XIX საუკუნეების კერძო ხასიათის წერილების ფრაგმენტები. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. სპარსული ტექსტი განთავსებულია საბუთის verso-ზე. ქართულ ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც, Hd-8771; 2. სეა, 1450-34/43. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიდ (314), მარიამობისთვის ივ, რაც უდრის 1626 წლის 16 აგვისტოს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მუშრიბი პაატა ყორღანაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ფუთურიძე, 1955: გვ. 55-58. [ქ.] [ნებითა] დ[ა] [შ]ეწევნითა ღ(მრ)თისა(ჲ)თა, [ჩუენ], [ მეფემან] [პატრონმ]|2 [ან] [ ს ] უ [ ი ] მ ო ნ , [ესე] წყალობისა წიგნი და სიგელი |3

[შეგიწყალ]ეთ

და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულს |4

[და] [თავდადები]თ ნამსახურსა ყმასა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს , ა მ ი ლ |5

[ ღ ა მ ბ ა რ ი ს ] შ[ვილ]ს ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ს , და შვილთა და მამავალთა |6

სახლისა თქუენის{ა}თა, ყო[ვე]ლთავე, მას ჟამს{ა},

როდეს მო|7 გუიდეგით და შენის [ს]ამკუდროს ა გ უ დ ა ნ ე თ ი ს წყალ|8 ობასა დაგუეაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თ|9 ქუენი, და მოკითხული ვქენით და პირველადაც თქუენთ{ა} |10 მამა-პაპათა ყოფილიყო და ახლაც სიგელი გაგიახლ|11ეთ. გიბოძეთ თქუენივ ნაქონი ა გ უ დ ა ნ ე თ { ი } მისით სა|მართლიანის სამძღვრითა და სა[ქმი]თა, მთ[ი]თა და ბ{ა}რ|12ით, წყ<ა>ლით და წისქუ{ი}ლით, ველითა და ვენახით, სახ|13ნავითა და სათიბით. გქონდეს და გიბედნიეროს |14 ღ(მერ)თმ(ა)ნ ჩუენს ერდგულსა სამსახურსა შიგა. გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, |15 კარ{ი}სა ჩუენის ვაქილ-ვაზირნო და სხუანო მოსაქმენო, | 16 რარ{ი}გადაც ამა ჩუენს ნაწყალობევს ფარვან[ს] შიგა ეწ|17ეროს, თქუენც ასრე გაუთავეთ, თუინიერ თანადგო|18მისა და შეწევნისგან კიდე. 201 დაიწერა ნიშანი და ბრ|19<ბრ>ძანება ჴელითა კარ{ი}სა ჩუენისა მ უ შ - რ{ი}პის ყო|20რ ღ ა ნ ა შ ვ { ი } ლ ი ს პ ა ტ { ა } ს ა თ ა , ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, მარ{ი}ამობისთ|21უესა ივ. ხელრთვა : სუიმონ verso-ზე შვიდსტრიქონიანი სპარსული ტექსტი, ხელი: შექასთე. ]هو[ امر علی شد آنکه از قدیم االیام قریه اکدانیت | من اعمال براتلو برفعت پناه غفاربیگ ولد امیل قبر و والد او متعلق ء ششماهه بارس ئیل سنه ۱۰۳۵ قریه مذکور را باو شفقت فرموده | ارزانی داشتیم کدخودایان و بود بنابران | از ابتدا رعایای قریه مذکور مشارالیه تیولدار خود | دانسته مالوجهات خودرا موافق دستور العمل گرجستان براتلو بدو واصل | و عاید ساخته چیزی موقوف ندارند تحریرا | ]فی[ شهر شعبن ۳۵ ۰[۱] [ის (ღმერთი)] გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ საბარათიანოს სოფელი ა გ უ დ ა - ნ ე თ ი ძველი დროიდანვე ეკუთვნოდა სიდიადის საფარველს – ღ ა ფ ა რ - ბ ე გ ა მ ი ლ ყ ა ფ ა რ ი ს შ ვ ი ლ ს ა და მამამისს. ამის საფუძველზე ჩვენ ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ მას ხსენებული სოფელი ჯიქის წლის ექვსთვეობის დასაწყისიდან, 1035 წელს. ხსენებული სოფლის ქეთხოდებმა და გლეხებმა [ყაფარ-ბეგი] თავის თიულდარად უნდა ცნონ. ს ა ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო ს გურჯისტანის დასტურლამალის მიხედვით მისცენ და გადაუხადონ მას თავისი მალუჯათი და არაფერი დაუკავონ. დაიწერა 1035 წ. შაბანის თვეს. კომენტარი: ყაფარბეგ ბარათაშვილი - ამილღამბარ ბარათაშვილის ვაჟი. მოცემული წყალობის საბუთი მოწმობს, რომ ყაფარბეგი მეფე სიმონის ერთგული თავადია. სწორედ ამ ნიშნით იღებს იგი საჩინო ბარათაშვილისეულ მამულს ვაკეში (იხ. სეა 1448-3257) ამ ერთგულების სანაცვლოდ მიიღო ბოქაულთუხუცესობა, რომელიც ქაიხოსრო ბარათაშვილს ჩამოართვეს მეწინავე სადროშოს სარდლობასთან ერთად. გ. ჯამბურია თვლის, რომ ზემომოყვანილ საბუთში ყაფარბეგმა წყალობა მამამისთან ერთად მიიღო, ხოლო რადგანაც 1627 წელს დოკუმენტში ამილღამბარი აღარ იხსენიება, იგი გარდაცვლილად მიიჩნია (ჯამბურია, 1955: გვ. 44), თუმცა, საბუთის ტექსტიდან გამომდინარე ვერ ვიტყვით, რომ მეფე აგუდანეთს ორივეს აძლევს. არ ჩანს ამილღამბარი 1626 წელს ცოცხალია თუ არა, იგი მხოლოდ ყაფარბეგის მამად არის დასახელებული. 1627 წლიდან ჩანს, რომ ყაფარბეგის მამულებს მეფე სიმონი მის სახლიკაცებს ურიგებს: ტბისი გადასცა ქაიხოსრო ბარათაშვილს (1627 წ. 23 მაისი, იხ. ხეც, Hd-10234). ამლევი, ერდო და ვაკე გოსტაშაბ ბარათაშვილს (გოსტაშაბის მამა იოვანე და ყაფარის მამა ამილღამბარი ძმები იყვნენ) (1628 წ. 30 მარტი, იხ. სეა 1448-3256); ასევე გოსტაშაბს უბოძა 5 10 202 ყაფარბეგისეული ყმები ახალშენში, თაკვსა და დვალთაში (1629 წ. იხ. ხეც, Hd-1700). გ. ჯამბურია ფიქრობს, რომ ყაფარბეგი 1628 წლისთვის უკვე გარდაცვლილია, რადგან მეფე სიმონი მის მამულებს აძლევს გოსტაშაბს (ჯამბურია, 1955: გვ. 44), თუმცა, როგორც ვნახეთ, 1627 წლიდანვე ხდება ყაფარბეგისეული მამულების გასხვისება და ამისი მიზეზი ახსნილია ხეც, Hd-10234 საბუთის სპარსულენოვან ტექსტში, სადაც პირდაპირაა მითითებული, რომ "ყაფარ-ბეგმა პირშავობა გამოიჩინა [და] მსახურების ფართო გზას გადაუხვია". ცხადია, მეფე სიმონის მხრიდან ყაფარბეგისეული მამულების დარიგება სხვა ბარათაშვილებზე, განპირობებულია არა მისი გარდაცვალებით, არამედ ყაფარბეგის განგდომით. 105 1626 წ. 15 დეკემბერი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა [თაჰმაზბეგისადმი] * დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-5551; ქაღალდი; ზომა: 34,6X20 სმ. ხელი მხედრული; შავი მელანი; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდგომ. დაზიანება: საბუთი თავნაკლულია და დალაქავებული; შემოჭრილი აქვს კიდეები, განსაკუთრებითაა დაზიანებული მარჯვენა მხარე. სტრიქონების დიდ ნაწილს დაბოლოება აკლია. ნაკლული ადგილები აღდგენილია კონტექსტის მიხედვით, გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. სპარსული ტექსტი ექვს სტრიქონად მოთავსებულია საბუთის verso-ზე, ხელი შექასთე. ქართული ტექსტისათვის დამახასიათებელია ა-მეტობა. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მწიგნობარი ბ ა{ა}ტ ა ყ ო რ ღ ა ნ ა შ ვ ი ლ ი . საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიდ (314), ქრისტეშობისთვის იე, რაც უდრის 1626 წლის 15 დეკემბერს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1910: #165. ფუთურიძე, 1955: #23, გვ. 58-60. .... შუილთა, [მომა]|2 ვალთა სახლ{ი}სა თქუენისათა, ყოველთავე. მას ჟამსა, როდ[ეს მოგუიდეგ]|3 ით, ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, გიბოძეთ [ამო]ვარდნილის ე ლ მ ა დ ა თ ი ს სამკუიდრო სოფელი ბ ო ც ი ს |- 4 ჯ უ ა რ ი , რასაც მამულის მქონებელი ყოფილი[ყო]|5 ს მთით ვიდრე ბარამდისინ, მ{ა}რთლის სამართ[ლიანი]|6 თა სამძღვრითა და საქმითა, წყალითა და წისქუი[ლი]|7 თა, და ვენახითა და სახნავითა, და სათიბითა, ყოვლითურ | 8

შენთვის სამკუიდროდ და სამამულოდ გუიბოძებია ყოვ[ლ]|9

ისა კაცის უცილებლად. და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩ|10უენს ერდგულად სამ<ა>სახურსა შიგან. გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარ{ი}სა |11 ჩუენისა ვექილ-ვაზირნო და სხუანო

• ადრესატის სახელი აღდგენილია სპარსული ტექსტის მიხედვით.

203 მოსაქმენო! მ[ე]|12რმე, რარიგად{ა}ც ამა ჩუენს ნაწყალობევს ფარვან|13აჩიგ ეწეროს, თქუენც ასრე გაუთავეთ და ნუ |14 მოუშლით და შე{ე}ცილებით თუინიერ თანადგომ|15ისა და შეწევნისაგ{ა}ნ კიდე. დაიწერა სიგელი ესე |16 ჴელითა კარ{ი}სა ჩუენისა მწ{ი}გნობრისა ყ ო რ - ღანაშვილ{ი}ს |17 ბ ა { ა } ტ ა ს ა თ ა , ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, ქრისტეშობისთუესა |18 იე. ხვეული ხელრთვა: სუიმონ სპარსული ტექსტი ء ششماهه بارس ]ئیل[ ...| قریه بوچماجور که تیول ایلمدت بیگ مقرر امر عالی شد آنکه بنابر شفقت عالی از ابتدا بوده به تیول رفعت پناه طهماسب بیگ قورچی کفش| شفقت فرموده ارزانی داشتیم کدخدایان و رعایای قریه مذکور مشارالیه را تیولدار خود| دانسته سال بسال مالوجهات خود را موافق دستور العمل گرجستان بدو واصل و عاید سازند| و چون این نشان بمهر مهر آثار نواب عالیشان محلی و مزین کردد از جانب اعتماد| نموده هر ساله حکم مجدد نطلبند تحریرا ٦ شهر ربیع الثانی سنه ۱۰٣٦ ის (ღმერთი) გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ სოფელ ბ ო ც ო ს ჯ ვ ა რ ი , რომელიც ე ლ მ ა დ ა თ - ბ ე გ ს ჰქონდა თიულად დამტკიცებული, [ჩვენ] შეწყალების გამო, ჯიქის წლის ექვსთვეობის დასაწყისიდან თიულად ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ სიდიადის თავშესაფარს ქოშის ყურჩს თ ა ჰ მ ა ს ბ - ბ ე გ ს . ხსენებული სოფლის ქეთხოდებმა და გლეხებმა მოხსენიებული პირი თავიანთ თიულდარად უნდა ცნონ, ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ს დასტურლამალის თანახმად ყოველწლიურად მას უნდა გადასცენ და გადაუხადონ თავიანთი მალუჯათი. და როცა ეს ნიშანი მისი უმაღლესობის მზისებრი ბეჭდით შეიმკობა, სრულიად ერწმუნონ მას და ყოველ წელს ახალ ბრძანებას ნუ მოითხოვენ. დაიწერა 1036 წლის 6 რაბი-ალ-სანის (II) თვეს. სპარსული ტექსტის ბოლოს დასმულია მცირე ზომის, ოვალური ფორმის, ბოლოებში ოდნავ წამახვილებული ბეჭედი წარწერით: سمیون ... شاه غالم – შაჰის მონა სვიმონი. ამავე ტექსტის ზემოთ ქართული დედნის ხელით მიწერილია: `ქ. ესა წიგნი ასრე უნდა გათავდეს", იქვე ზის მცირე ზომის, ოვალური ფორმის სპარსული ბეჭედი წარწერით: علیقلی[ عباس شاه غالم] – [ შაჰ აბასის მონა] ალი-ყული. 5 10 204 106 1626 წ. 16 დეკემბერი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა [სოლაღაშვილებისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Sd-739-ბ; ქაღალდის გრაგნილი, ზომა: 36,5X16,1 სმ. საბუთი მიწებებულია სვიმონ მეფის მიერ 1624 წლის 15 სექტემბერს მოლარეთუხუცეს შიოშისადმი ბოძებული საბუთის (Sd-739-ა) verso-ზე. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამი წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. დაზიანება: დოკუმენტის თავი და ზედა მარცხენა ნაწილი მოხეულია, რის გამოც მთლიანად არის დაკარგული ტექსტის პირველი სამი სტრიქონი; საბუთის მარცხენა, მარჯვენა და ქვედა კიდეებიდან მოფლეთილია სხვადასხვა ზომის ფრაგმენტები, რის გამოც მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული რამდენიმე გრაფემა. ამ უკანასკნელთა აღდგენა მოხერხდა შემორჩენილი ფრაგმენტებისა და საერთო კონტექსტის საფუძველზე. ტექსტს ალაგ-ალაგ ახასიათებს ა-მეტობა. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი პაატა ყორღანაშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიდ (314), ქრისტეშობისთვის ივ, რაც გვაძლევს 1626 წლის 16 დეკემბერს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1909: #366, გვ.409. ... შუილთა და მამავალ|4 [თა] [სახლისა] [თქუენისათა] [ყოველთავე], მას ჟამსა, რ[ოდეს] |5

[მოგუიდეგით] [კარსა] [და] [ ქ ა ლ ა ქ ი ] ს პირს შ ი ნ [ დ ]

ი ს { ს } |6

[დაგუეაჯენით].

[ვისმინეთ] [აჯ]ა და მოხსენება თქუენი, [მო]|7 [კითხუ]ლი ვქენით და პირველად{ა}ც თქუენის [მა]|8 მა-პაპათ სამკუ{ი}დრო ყოფილიყო. ახლაც სიგლი|9 თა ამით გაგიახლეთ. გიბოძეთ თქუენივ სამკუ{ი}დ[რ]|10ო სოფელი შ ი ნ დ ი ს ი , რ[ისა]ც მქონებ[ელი] |11 ყოფილიყოს, ყოვლითურ[თ] მართლ[ი]ს, სამართლ|12იანის ს{ა}მძღურითა და საქმით, მთითა და [ბა]რ[ით]|13ა, და წყლითა და წ[ი]ს[ქუი]ლითა, ველითა და ვენახ[ითა], |14 სახნავითა და სათიბითა და შესავლითა და გამოსავლ|15ითა. ყოვლითურ{თ} თქ[უ]ენ[თუის] სამკუ{ი}დროდ და სამ{ა}მ|16ულედ გუიბოძებია, ყოვლის კაცის უცილებ[ლა]დ. |17 გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუ{ე}ნსა ერ|დგულ{ა}დ სამსახურსა შიგან. გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარ{ი}სა ჩუენისა |18 ვაქილ-ვაზირნო და ქალაქისა ტარუ[ღავ] [და] [მე]|19ლიქო და მამასახლისო, მერმე, რარიგადაც |20 ამა ჩუ{ე} ნს ნაწყალობევს ფარვანაჩიგა ეწეროს, |21 თქუენც ასრე გაუთავეთ, თუინიერ თან{ა}დგომისა და |22 შეწევნისაგ{ა}ნ კიდე. დაიწერა ნიშანი და [ბრძა]|23ნება ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, ქრისტეშობისთუეს ივ, ჴელ[ი]|24თა კარ{ი}სა ჩუ{ე}ნის მწი[გნო]ბრ{ი}ს ყ ო რ ღ ა ნ ა შ - ვილ{ი}ს |25 პა{ა}ტასათა. ხელრთვა: სუიმონ 205 კომენტარი: ადრესატის გვარი სოლოღაშვილი აღდგენილია დავით X-ის სიგელის მიხედვით, რომელშიც მეფე “ქალაქის პირს” მდებარე შინდისს უწყალობებს ივანე სოლაღაშვილს (სურგულაძე (რედ.), 2007: გვ.185- 186). სავარაუდოდ, ეს იგივე შინდისია, რომელიც თბილისის მეტეხთა ღვთისმშობლისათვის ყოფილა შეწირული, მაგრამ სოლაღაშვილები, რომლებიც კუმისის მფლობელები იყვნენ, პერიოდულად (“ჟამთა ვითარებისაგან”) კუმისის მეზობლად მდებარე შინდისსაც ეპატრონებოდნენ. 107 1626 წ. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა საამ საგინაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-26/96. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიდ (314), რაც უდრის 1626 წელს. . საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მერიქიფეთუხუცესი მანუჩარ თუმანიშვილი. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობის წიგნი და სიგელი გიბოძეთ ჩუენ, პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , და თანამეცხედრემან ჩუენმან, დედოფალმან პატრონმან ჯ ა { ჰ ა } ნ ბ ა ნ უ მ , თქვენ, ს ა გ ი ნ ა შ ვ ი ლ ს ა ს ა { ა } მ ს და ძმასა თქვენსა ა ნ დ ე რ მ ა ნ ს და შვილთა თქვენთა ზ ა { ა } ლ ს და მომავალთა სახლისა თქვენისათა. ასრე რომე, ქართველთ ყ ა რ ჩ ი ხ ა - ხ { ა } ნ ს რომ უღალატეს და მერმე ყ ო რ ჩ ი ბ ა შ მ ა ნ რომ გაიმარჯუა, მაშინ ქ ა ლ ა ქ ს ციხეში ვიყვენით და შენ ბ ა რ ა თ ა შ უ ი ლ ი გ უ გ უ ნ ა ჩუენთან მოიყუანე და მოგვიყენე. და მემსახურეთ და ვალი დაგუდევით. და თქუენის* ცოლ-შვილიც დაგიტყუევა და კიდეც დაგ[უ]იცარცვა და ბევრი ავი გარდაგახდევინა. ჩუენ ამისად სამუქფოთ წყალობა გიყავით და გიბოძეთ თქვენ{ი}ს გან{ა}ყოფ{ი}ს ზ უ რ ა ბ - ი ს ე უ ლ ი მამული ბ ო გ უ ს და ა ბ უ ლ მ ა რ გ ს , რისაც მქონებელი <და> ბ ე ჟ ა ნ ყოფილა და ან ზ უ რ ა ბ . უკლებრად და ხელშეუვლად თქუენთვის გვიბოძებია. და {გ}ქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მრ)თმ(ა)ნ ჩვენს ერდგულად სამსახურსა შინა. დაიწერა სიგელი ესე ქ(ო)რონიკონსა ტიდ, ხელითა თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს მერიქიფეთუხუცის მ ა ნ უ ჩ ა რ ი ს ა თ ა . დედანს ჰქონია სვიმონ მეფისა და ჯაჰანბანუმ დედოფლის ხელრთვა.

• ტექსტში წერია “ჩუენის”, რაც მიჩნეულია პირის გადამღების შეცდომად და გამოცემაში შეცვლილია მეორე პირის ნაცვალსახელით: “თქუენის”.

5 10 15 206 კომენტარი: საგინაშვილები ქვემო ქართლის თავადები იყვნენ, ასევე ბარათაშვილთა აზნაურებიც. საამი თავადთა შტოს ეკუთვნის. საამ საგინაშვილსა და გუგუნა ქაიხოსროს ძე ბარათაშვილს შორის დაძაბული ურთიერთობა ყოფილა. გუგუნა, მამამისის მსგავსად, მარტყოფისა და მარაბდის ბრძოლების შემდეგ ანტისპარსულ პოზიციაზე იყო, ხოლო საამი - სიმონის მხარეს. გუგუნას დაურბევია საამის ოჯახი, მისი ცოლ-შვილი დაუტყვევებია და გაუძარცვავს. საამმა მოახერხა და გუგუნა მეფეს მიგვარა. სიმონმა ერთგულება დაუფასა და გუგუნასგან მიყენებული ზარალის სანაცვლოდ საამს მისი განაყოფების მამული უბოძა. მეფე სიმონის მფარველობით სარგებლობდნენ საგინაშვილები. საამის ძმა ელისე სიმონის ნებართვით დაინიშნა თბილელ ეპისკოპოსად. 108 1626 წ. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა დავით გედევანიშვილისადმი გვაქვს ორი დ ე დ ა ნ ი: 1. ხეც, Hd-14686, თეთრი ქაღალდი; ზომა: 37,7X20,0; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთის ზედა ნაწილი დახეულია რამდენიმე ადგილას, დაზიანებულია განაკეც ადგილებში. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. ტექსტი სრულად იკითხება; საბუთს მიწებებული აქვს ცისფერი ქაღალდი, რომელზედაც მითითებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში გატარების წელი –1820; 2. ხეც, Hd-14420, უფრო მოკლე ვერსია. მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 31,7X15,5; შავი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. თავნაკლული, ისიც გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820 წელს. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიდ (314), რაც გვაძლევს 1626 წელს. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1899: გვ. 249-250. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივანთუხუცესი ლაზარე. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმ|2 ან მეფემან პატრონმან თ ე [ ი ] მ უ რ ა ზ , და თანამეცხედრემან |3

ჩუენმან დედოფალმან პატრონმან ხ უ ა რ ა შ ა ნ , და ძემან |4
ჩუენმან პატრონმან დ ა ვ ი თ ,

ესე უკუნისამდე ჟამთა გასათავებ|5 ელი წყალობისა მტკიცე და უცვალებელი, საბოლოვო |6

წიგნი და სიგელი გიბოძეთ თქუენ, გ ე დ ა ვ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ თ ა

| 7

დ ა ვ ი თ ს , გ ა ბ რ ი ე ლ ს , რ ო ს ე ბ ს , პ ე ტ რ ე ს , გ ი ო რ გ ი ს ,

აბიათარს |8

დ ა პ ა პ უ ნ ა ს ა , შვილთა და მო[მა]ვალთა ყოველთავე

სახლისა |9

თქუენისათა, მას ჟამსა, ოდ[ე]ს მამულის წყალობასა გვეაჯენ|10ით.

207 ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და |11 გიბოძეთ მ ა ღ რ ა ნ ს , რაცა ჩუენი სახასო არის, მსა|12ხლ[ო]ბელი და ნაოჴარი და ზუარი, ხ ო ხ ლ ი ა ს შ ვ ი ლ ი | 13ს ა და საყდრის მამულს გარდაის. ყუელა ჴელშე|14უალად და უკლებლად გვიბოძებია მთითა, ბარითა, |15 სასახლითა, ჭურითა, მარნითა, ველითა, ვენახითა, ეკლ|16ესია-სასაფლავოთა, წყლითა, წისქვილითა, ჭალითა, სათ|17ივითა, სასარითა, ყოვლითა შესავალგამოსავალითა, სა|18მკუიდროდ და დამამულო[დ]; სამართლიანით სამძღურ|19ითა, ყოვლის კაცისაგან მოუდევარ მოუსარჩლავად |20 და უცილებლად თქუენთვის გვიბოძებია. ესე ასრე |21 გაგითავდეს და არაოდეს მოგეშალოს არა ჩუენ|22გან და არა ჩუენთა ნათესავთა და მეპატრონეთა|23გან, არა მეფეთა და არა დედოფალთაგან, არა დიდ|24თა და არა მცირეთაგან. აწე, ვინცა და რამანცა კა|25ცმან მოგიშალოს და ესე ასრე არა გაგითავოს, |26 ვითა ამა ჩუენსა ნაწყალობევსა სიგელშიგან სწერ|27ია, რისხავსმცა ღ(მერ)თი და ყოველნი მისნი წმინდანი. |28 დაიწერა მტკიცე და უცვალებელი სიგელი და ბრძა|29ნება ესე ჩუენი ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიდ, ჴელითა კარისა ჩუენისა |30 მდივნთაუხუცესისა ლაზარესითა. ხელრთვები: თეიმურა ზ, ხვარაშან კომენტარი: საბუთის ადრესატი – დავით გედევანისშვილი იყო ძირძველი მცხეთიშვილი და მცხეთის სარდალი (კლდიაშვილი (შემდ.), 1993:. გვ. 617-618). მისი სამფლობელო მამულები – უკლებლივ ყველა – განლაგებული იყო ქართლში, მაგრამ თეიმურაზ მეფისაგან მას მიუღია სამფლობელო კახეთშიც (მაღრანი). 109 1626 წ. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა პაპუნა მამაცაშვილისადმი პ ი რ ი : სეა, 1449-1104. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიდ (314), რაც უდრის 1626 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ბირთველ თუმანისშვილი. ქ. ნებითა და შეწევნითა მღვთისათა, ჩვენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან, მეფემან პატრონმან თ ე ი მ უ რ ა ზ , თანამეცხედრემან ჩვენმან, დედოფალმან პატრონმან ხ ო რ ა შ ა ნ , და პირმშომან და სასურველმან ძემან ჩვენმან, პატრონმან დ ა ვ ი თ , ესე წყალობისა წიგნი და სიგელი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენს ერთგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, მ ა მ ა - ც ა შ ვ ი ლ ს პ ა პ უ ნ ა ს ა , შენს ძმასა ბ ე ჟ ა ნ ს , დ ა ვ ი თ ს და შვილთა 5 208 და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, – ყოველთავე. მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდექით კარსა და მამულისა წყალობას დაგვეაჯენით, და ჩვენცა ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და შეგიწყალეთ და გიბოძეთ რ უ ი ს { ს } თ ვ ა ლ ი ა შ ვ ი ლ ი ს ნაქონი პ ა პ უ ნ ა ს ი , რაც სახასო ვენახი, სასახლე და მიწა-წყალი, და გლეხი ფ ა რ ე ი ძ ე მისის სამართლიანის მამულითა, ყოვლითურთ თქვენთვინ და თქვენთა შვილთათვის გვიბოძებია ყოვლის კაცისაგან უცილებლად. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგან. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე, ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მწიგნობრის, თ უ მ ა ნ ი ს შ ვ ი ლ ი ს ბ ი რ თ ვ ე ლ ი ს ა თ ა . ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ. ხელრთვები: თეიმურა ზ ხორაშან პირის გადამღების მინაწერები: ასლთან თანასწორ არის ეს მეფის თეიმურაზის წიგნის პირი ... სოეტნიკითა ალექსანდრ ე ბ[ებუთ ი]შვილი ; ასლთან თანასწორი არის ეს პირი. თა(ვა)დი არსე ნ ბებუთოვი . 110 1626 წ. იერუსალიმის ჯვრის მონასტრისადმი ალექსანდრე II-ის მიერ ბოძებულ შეწირულების სიგელზე დართული თეიმურაზ მეფის მტკიცებულება პ ი რ ი: სეა, 1450-51/180. გვ. 151-155; საბუთი გადაწერილია XIX საუკუნის პირველ მეოთხედში, რუსეთის ხელისუფლების უზენაესი მართებლობის დაწესებულებაში: "Экспедиция суда и расправы". საბუთი გატარებულია რეგისტრაციაში 1826 წლის 31 მარტს ნომრით #181. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტეთ (314), რაც გვაძლევს 1626 წელს. რარიგადაც სულბრწყინვალის მეფის ა ლ ე ქ ს ა ნ დ რ ე ს გუჯარსა ამ(ას) შ(ი)ნა ეწერა, ჩუენც ამრ(ი)გ(ა)დ დ(ა)ვ(ა)მტკიცედ, როდესაც [ გ რ ე მ ს ] გ ( ა ) ღ მ ა მ ხ ( ა ) რ ი აშენდეს, რაც ძველად ხელმწიფეთაგან აბრაშუმი შესწიროდეს, იმრიგ(ა)დვე ბატონს ჯ ვ რ ი ს მ ა მ ა ს მონასტრისთვის მიერთმოდეს, კიდევე კ ი ს ი ს ხ ე ვ ს ს(ა)წინამძღრო გ ( ა ) ღ მ ა მ ხ ა რ ს ა ღ დ გ ო მ ი ს საყდარს შეწირული მამულები და ალ(ა)გები ჯვრის მონასტერს ქონოდეს, ხელახლა ჩუ(ე)ნც დ(ა)გვიმტკიცებია. როდესაც კ ა ხ ე თ ს ჯ ვ რ ი ს მ ა მ ა მობძ(ა)ნდეს, ულ(უ)ფა მიერთმოდეს თავისი კერძივ, და მიჩნევა ჩვენის სახლის ხელმწიფეთ(ა)გ(ა)ნ არ მოაკლდეს, ქ(ორონი) კ(ონ)ს ტეთ. 5 10 15 20 209 მინაწერი: ადგილი ბეჭდისა, სიძველი(თ) არა ჩანს. ასლთან თანასწორი არს, სოვეტნიკი თ(ავად)ი აფხაზოვ ი. რუსული რეგისტრაცია: 1826 წ. 31 მარტი და 1817 წ. 12 აპრილი. #181 შენიშვნები: 1. არშიაზე ფანქრით მინაწერი: 1312+274=1586. 2. არშიაზე ფანქრით მინაწერი: 1312+314=1626 კომენტარი: თეიმურაზის დამტკიცება ბოლოში ერთვის ალექსანდრე II კახთა მეფის 1586 წლის საბუთს, რომლითაც მეფე ჯვრის მონასტერს უახლებს ლევან კახთა მეფის მიერ ბოძებულ სამი საპალნე აბრეშუმის შეწირულებას, ხოლო თავის მხრივ, უმატებს კიდევ ორ საპალნეს. ეს შეწირულება, როგორც თეიმურაზის მინაწერიდან ირკვევა, ალექსანდრე მეფეს გრემის სიახლოვეს (გაღმა მხარს) აშენებული ჯვრის მონასტრის მეტოქის, აღდგომის ეკლესიისათვის, გადაუცია კისისხევში მდებარე საწინამძღვრო და გაღმა მხრის მამულები (ხუციშვილი, 2006: გვ.47-48). 111 1627 წ. გამოსაღების დაწესების წიგნი კათალიკოს ზაქარიასი დავით ალმატლისშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Ad-1609; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 17,7X15,5 სმ.; ყავისფერი მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: პირველ სტრიქონზე ორგან ამოფლეთილია ფურცელი, ტექსტი უმნიშვნელოდ დაზიანებული, საბუთი დაკრულია სარესტავრაციო ფურცელზე. ტექსტს ახასიათებს ა-მეტობა. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიე (315), 1627 წელი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: 1. ბერძენიშვილი 1940: #511, გვ. 364; 2. დოლიძე 1970:

1. 99. გვ. 488.

ქ. ჩუენ, ქ<ა>რისტეს ღმრთისა მიერ ქ ა რ თ ლ ი ს კ(ათალიკო)ზმ|2 ან, პატ<ა>რონმან ზ ა ქ ა რ ი ა , ესე წიგნი მოგართვი თ|3 ქუენ, ა ლ მ ა ტ ა ლ - ისშვილსა დავითს. ას<ა>რე და ა|4 მა პირსა ზედა, მოხველ და ჴელმწიფის, ბატონის | 5

თ ა ი მ უ რ ა ზ ი ს ნებადართულობითა, ს ვ ე ტ < ა > [ ი ] ს ც < ა > ხ -

ო | 6 ვ ე ლ ს ეყმევ და ა ნ თ ო კ < ა > ს დასახლდით და წელი|7 წად<ა>ში ს ვ ე ტ < ა > [ ი ] ს ც < ა > ხ ო ვ ე ლ ს ოთხს საპალნეს |8

ღვინოს და სამს საპალნე პურს მოართმევ<ა>დ|9

ე. ს<ა>ხუას კაცს თქუენთან ჴელი არა აქუს, არა |10 მოურავსა, არა ნაცულებ<ა>სა და ქევ<ა>ხებ<ა>სა და გ<ა>ზირ|11სა. არას მოსაქმეს თქვენთ[ა]ნ ჴელი არა აქუს და ნუ|12რცავინ ეცილებით. [გ] ქონდეს და გიბედ<ა>ნიეროს ღმერთ||13[მან] კათოლიკე საყდრისა ერდგულად 210 სამ<ა>სახურ<ა>სა ქვეშე. |14 ამის დამამტკიცებელი ღმერთმ{ა}ნ აკურთხნეს. დაიწერა წიგ|15ნი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიე. ხვეული ხელრთვა: კ(ათალიკო)ზი. მინაწერები: recto-ზე სინგურით ნუსხურად: სნჱ verso-ზე: ქ. ანთოკას ა    კახეთსა . 112 1627 წ. 10 თებერვალი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა გოსტაშაბ ბარათაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14603; სქელი ქაღალდი; 31,1X17,2 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: წერტილი, ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. შექასთეს ხელით შესრულებული სპარსული ტექსტი, ექვს სტრიქონად, მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. პ ი რ ი: სეა, 1450-34/19. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიე (315), თებერვლის ი, რაც უდრის 1627 წლის 10 თებერვალს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ფუთურიძე, 1955: გვ.64-66. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონ|2 მან ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ თქუენ, ბ ა რ ა თ |3 ა შ - ვ ი ლ ს გ ო ს ტ ა შ ა ბ ს , შენსა ძმასა და შვილთა და მომავალ|4 თა სახლისა თქუენისათა, ყოველთავე, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგი|5 თ კარსა და თქუენისავ სამკუიდროს მამულის წყალობასა დაგუე|6 აჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგ|7 იწყალეთ და გიბოძეთ თქუენი სამკუიდრო მამული ყოვ{ე}ლ|8 გან – მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქუილითა, ველითა, ვენა|9 ჴითა, საჴნავითა და უჴნავითა, ტყითა და სანადიროთა, ჭალი|10თა და სათიბითა, საძებრითა და უძებრითა, შენითა და |11 ოჴ{ე}რითა და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმითა და |12 სამძ{ღ}ურითა. თქუენთვის სამკუიდროდ და სამამულედ გუიბოძები|13ა, ყოვლის კაცისაგან მოუდევრად და შემოუსარჩლელად. გქ|14ონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსა|15ხურსა შიგან. აწე, უზეშთაესთა მოგახსენებთ და უქუედაეს|16თა გიბ(რძანე)ბთ, კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო და სხუანო მოსა|17ქმენო, ვინ გინდა ვინ იყუნეთ და ანუ ვინ გინდა ვინ იქნებოდეთ, თქუე|18ნცა ასრე გაუთა{ვ}ეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევ|19ს ფარვანაშია ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუშლით და 211 | 20 შეეცილებით, თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბძა|21ნება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ო)ნსა ტიე, თებერვალს ი, ჴელითა კარისა ჩ|22უენისა მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა ს შ - ვილის შერმაზან|23ისითა. ხელრთვა ხვეულად: სუიმონ verso, სპარსული ტექსტი: 1627 წ. 10 თებერვალი/1627 წ. 18 მარტი – 16 აპრილი ]هو[ امر علی شد آنکه چون گوشتاسب براته اغلی از روی اخالص| شاهی سون شده بخدمت عالی ... آمد تیول و امالک موروثی اورا باو شفقت | فرموده ارزانی داشتیم رعایای محال تیول او مشارالیه را بدستور سابق | تیولدار خود دانسته مالوجهات خودرا سال بسال موافق دستور العمل گرجستان | بدو واصل سازند چون بمهر عالی مزین کردد اعتماد نموده هر ساله | حکم مجدد طلب ندارند تحریرا فی شهر رجب سنه ۱۰۳۶ [ის (ღმერთი)] გამოვიდა მაღალი ბრძანება, მასზედ, რომ რადგან გ ო ს ტ ა შ ა ბ ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი გულწრფელი შაჰსევანი გახდა და მოვიდა [ჩვენს] მაღალ სამსახურად, [ამიტომ] მისი თიული და სამკვიდრო მამული მას ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ. მისი თიულის გლეხებმა ხსენებული [გ ო ს ტ ა შ ა ბ ი ] ძველი განწესებისამებს თავის თიულდარად უნდა ცნონ და საქართველოს დასტურლამალის თანახმად თავიანთი მალუჯათი ყოველწლიურად აძლიონ მას. როცა ეს ბრძანება მაღალი ბეჭდით შეიმკობა, ერწმუნონ [მას და] ყოველ წელს ახალ ბრძანებას ნუ მოითხოვენ. დაიწერა 1036 წლის რაჯაბის თვეში. კომენტარი: გოსტაშაბ ბარათაშვილი - გოსტაშაბიშვილთა გვარის ფუძემდებელი, ვაჟი იოანე ბარათაშვილისა. საბუთებში იგი იოვანეშვილადაც იწოდება. მოცემული დროისთვის, ჩანს, ახალი გარდაცვლილია გოსტაშაბის მამა და გვარის კუთვნილ მამულებს მეფე სიმონი უმტკიცებს გოსტაშაბსა და მის ძმებს. გოსტაშაბმა მოახერხა და თავისი ბიძაშვილის, ყაფარბეგის, დასჯის შემდეგ მეფისაგან მისი მამულები წყალობად მიიღო. 1628 წ. ყაფარბეგის კუთვნილ სოფ. ამლევს, ერდოსა და ვაკეს დაეუფლა (იხ. სეა 1448-3256), ხოლო 1629 წელს ასევე ყაფარბეგისეული ყმები მიიღო სოფ. ახალშენში, დვალათსა და თაკვში (იხ. ხეც, Hd-1700). მეფე სიმონისთვის მნიშვნელოვანი იყო ძლიერი ფეოდალის მხარდაჭერა, ამიტომ მას მისცა ფიცის წიგნი, რითიც მის შემომტკიცებას შეეცადა (თაყაიშვილი, 1899: გვ. 117). ნიშანდობლივია, რომ გოსტაშაბს სიმონის გარდაცვალების შემდეგ პოზიციები არ შეუცვლია, ისევ პროსპარსული ორიენტაციის და შემდგომში როსტომ მეფის ერთგული მხარდამჭერი დარჩა. სამცხეში როსტომის დავალებით გაგზავნილი მის "სამსახურზედ შეაკუდა". 5 212 113 1627 წ. 5 მარტი. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა გივი გურამიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2108; ღია ყავისფერი ქაღალდი; ზომა: 34X15,1 სმ; მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი და სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820 წელს. recto-ზე მოთავსებულია აგრეთვე სააღრიცხვო ჩანაწერი: #2, მღ. პ. კარბელაშვილი. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიე (315), ხუთი მარტი, 1627 წლის 5 მარტს. პ ი რ ე ბ ი: სეა: 1450-9/104; 1461-13/124. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი 1910: #558, გვ.437. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობისა |2

წიგნი შეგიწყალეთ

და გიბოძეთ ჩვენ, მეფემან ჴელმ|3 წიფემან ბატონმან თ ა ი მ უ რ ა ზ , და თანამეცხედრემ|4 ან ჩვენმან, დედოფალმან ბატონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , და საყუარე|5 ლმან ძემან ჩვენმან პატრონმან დ ა ვ ი თ , თქუენ, ჩვენ|6 სა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა |7 გ უ რ ა მ ი შ ვ ი ლ ს გ ი ვ ს ა და ზ ა [ ა ] ლ ს,* და მომავალთა სახლისა |8 თქუენისა, ყოველთავე. ასრე რომე, მოგვიდეგით |9 კარსა და მამულისა წყალობასა დაგვეაჯენით. ჩვენ ვისმინეთ |10 აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ |11 სოფელი ლ ე რ წ ა მ ი თ ე მ უ რ ყ უ თ უ ნ ი ს ნაქონი, მათი|12 თა ყოვლითავე მთითა, ბარითა, ველითა, ვენაჴითა, |13 წყლითა, წისქულითა, ჭალითა, სათიბითა, სასაფლავო|14 თა და მათითა სამართლიანითა ყოვლითავე. გქო|15 ნდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერდგულად სამ|16 სახურსა შიგან. და თუ ვისმე იმ მამულის წიგნ|17ი და ნიშანი ჰქონდეს, სიგლითა ამით გაგვიცუდებ|18ია და თქუენთვის დაგვიმტკიცებია. აწე, ვინცა და რამანც კა|19ცმან ესე ჩვენგან ნაბოძვარი სიგელი მოგიშალოს, |20 რისხავსმცა ღ(მერ)თი მამა, ძე და სული წმიდა. კრულ, წ|21ყეულ და შეჩვენებულ იყოს ნაწილი და სახსენებე|22ლი მისი. დაიწერა წიგნი და ბ(რძანე)ბა ესე ჩვენი ქ(ორონი)კ(ონ)სა |23 ტიე, მარტსა ხუთსა. დამამტკიცებელნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთ|24ხნეს და დაამტკიცნეს. ხვეული ხელრთვა: |25 თეიმურაზ გვიანდელი მინაწერები: recto-ზე: |26 გურამიანთ ი. ქკს ტიე, 1627 წ. მარტის 5. verso-ზე: |27გურამიან თ. verso-ს ზედა კიდეზე მიკრულია ვინმე ჯაბადარბაშ რევაზის წერილის

• `ზალს" ჩაწერილია ამოფხეკილი სიტყვის (იესეს?) ნაცვლად განსხვავებული

ხელით და მელნით. 213 ფრაგმენტი: | 28ქ. ღ(მერ)თ(მა)ნ ბედნიარის ჴელმწიფის ჭირ|29ი მაგათ ფ[ე]ჴთა მიწა-მტვერს |30 ჯ ა ბ ა დ ა რ < ს > ბ ა შ ს რ ე ვ ა ზ ს მოსცეს. აწ|31ე, ეს მოვახსენოთ ბედნიერს ჴელ|32მწიფეს. დიდ{ა}თ გვ[--]ინიან და მოგვე|33რიდება, თავს ვაწყენთ, მაგრამ..." (შესაძლოა, ეს ჯაბადარბაში რევაზი გვარად გურამიშვილი იყო). კომენტარი: გურამიშვილების შესახებ იხ. კომენტარი საბუთთან: 1450-19/98. მოცემული საბუთის გაცემისას, როგორც ჩანს, გივი გურამიშვილის ძმებს შორის ეწერა სახელი იესე, რომელიც მოგვიანებით გადაუკეთებიათ ზაალად. ეს იესე ცოცხალია 1650 წელსაც. ზაალი ერქვა გივი გურამიშვილის შვილსაც. მეტი ალბათობით, საბუთში შეტანილი ცვლილება სწორედ ძმა ზაალის სასარგებლოდ იყო გაკეთებული, რადგან მამის მემკვიდრეობა შვილზე ისედაც გადადიოდა (სურგულაძე 1991, გვ. 741). 114 1627 წ. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ბოქაულთუხუცეს ყაფარბეგ ბარათაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-3257; ქაღალდი; 28.9X16.5 სმ. მხედრული; შავი მელანი; მუქი ყავისფერი ქაღალდი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდგომ; საბუთის ტექსტი თავიდან ბოლომდე გარკვევით იკითხება; კიდეები გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით; საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. სპარსული ტექსტი, შექასთეს ხელით შესრულებული, შვიდ სტრქონად, მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიე (315), = 1627 წელი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1899: #339; გვ. 111; ფუთურიძე 1955: #24, გვ. 60-62. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისა(ჲ)თა, ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ეს|2 ე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულს|3 ა ყმასა, ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს ბოქაულთუხუცეს ყ ა ფ ა რ |4 ბ ე გ ს [და] თქუენთა შვილსა, მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით |5

კარსა და ს ა ჩ ი ნ ო ს ნაქონს

ვ ა კ ე ს დაგუეაჯენით. ვისმინეთ |6

აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძე|7

თ, რაც ვ ა კ ე ს ს ა ჩ ი ნ ო ს ჰქონებია მთითა, ბარითა, წყლი|8 თა, წისქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, საჴნავითა, და |9

უჴნავითა, შენითა და ოჴრითა, საძებრითა

და უძებრი|10თა და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმითა და სამძ|11ღურითა თქუენთვის სამკუიდროთ და სამამულედ გუიბოძებია. | 12 გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად |13 214 სამსახურსა შიგან. აწე, უჟეთესთა მოგახსენებთ და |14 უქუედესთა გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარისა ჩუენისა ვაქილ-ვაზირნო და |15 სხუანო მოსაქმენო! თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც|16ა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს |17 და ნურაოდეს ნუ შეუშლით და შეეცილებით თან|18ადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანე|19ბა და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიე, ჴელითა კარისა ჩუენისა |20 მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზან|21ისათა. ხელრთვა: სუიმონ დამტკიცებები: || ქ. ესე ბრძანება ასრე უნდა | გათავდეს. მინაწერი: საბუთის verso-ზე: ქ. სვიმონ ბატონისშვილის წყალობის წიგნი ვაკე ს | საჩინოს წილი მამული უბოძებია. სპარსული ტექსტი ]هو[ امر عالی شد آنکه بنابر او شفقت عالی از ابتداء | نوروز ... سنه ۱۰٣٦ آنچه در قریه وکی براتلو رسید ساچینه بیگ | بود برفعت پناه غفار بیگ ایشک آقاسی شفقت فرموده ارزانی داشتیم | کدخدا و رعایای قریه مذکور مشارالیه را تیولدار خود دانسته| سال بسال مالوجهات خود را موافق داستور العمل گرجستان بدو | واصل سازند و چون بمهر عالی مزین کردد اعتماد| نماید تحریرا فی شهر جمادی الثانی سنه ۱۰٣٦ [ის (ღმერთი)] გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ მაღალი შეწყალების გამო ის, რაც ს ა - ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო ს სოფელ ვ ა კ ე შ ი ს ა ჩ ი ნ ო ბ ე გ ი ს წილი იყო, 1036 წ . . . ახალწლიდან სიდიადის თავშესაფარს ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ეშიკაღასის ვუწყალობეთ და ვუწყალობეთ. ხსენებული სოფლის ქეთხოდამ და გლეხებმა აღნიშნნული [პირი] თავიანთ თიულდარად უნდა ცნონ, ყოველ წელს თავიანთი მალუჯათი მას უნდა გადასცენ ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ს დასტურლამალის თანახმად და როცა [ეს ბრძანება] მაღალი ბეჭდით შეიმკობა, დაემორჩილონ მას. დაიწერა 1036 წლის ჯომადი ალ-სანის (II) თვეში. სპარსული ტექსტის ბოლოს დასმულია ბეჭედი წარწერით: عباس شاه غالم سمیون` – შაჰ აბასი ს მონა სვიმონ ი. იქვე უზის ექვსკუთხა სპარსული ბეჭედი წარწერით: علیقلی عباس شاه غالم – შაჰ აბასის მონა ა ლ ი-ყული . იგივე ბეჭედი მეორდება ქართული სარეგისტრაციო მინაწერის ქვემოთ. კომენტარისათვის იხ. საბუთი: Hd-2160. 5 215 115 1627 წ. 23 მაისი. წყალობის სიგელი სიმონ მეფისა ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი პ ი რ ი: ხეც, Hd-10234; გადაწერილი პირიდან 1818 წელს ლურჯი ფერის ქაღალდზე; 1 ფურცელი; საბუთი გადაწერილია 1818 წლის 12 დეკემბერს მღვდელ მახარებელ ქურხულის მიერ. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული, სპარსული ტექსტი ექვს სტრიქონად შესრულებულია შექასთეს ხელით. სხვა პ ი რ ი : სეა, 1450-12/109; საბუთის თ ა რ ი ღ ი : დოკუმენტს უზის თარიღი - ქორონიკონი ტიე (315), მაისის კგ, რაც გვაძლევს 1627 წლის 23 მაისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი 1899: #413; ფუთურიძე 1955: #27, გვ. 66-68; გოგოლაძე, 2016/2017: გვ. 106-107. ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, მეფემან, პატრონმან ს ჳ მ ო ნ , ესე წყალობის წიგნი გიბოძეთ თქვენ, ჩვენს ერთგულსა და მრავალფერად თავდადებით ნამსახურსა, ბატონის დედუფლის ს ა ხ ლ ი ს უ ხ უ ც ე ს ს , ბატონს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს , თქვენთა შვილსა, გ უ გ უ ნ ა ს ა და ბ ა რ ა თ ა ს ა , მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და ტ ბ ი ს ს ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ი ს ნაქონის მამულის წყალობას დაგვეაჯენით. ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ტ ბ ი ს ს , რისაც მამულის მქონებელი ყოფილიყოს, მისის სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენს ერთგულად სამსახურსა შინა. აწე, უზეშთაესთა მოგახსენებ და უქვედესთა გიბძანებთ, კარისა ჩვენისა ვაქილ-ვაზირნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ნუ ვინ გინდა-ვინ იქმნებოდეთ, თქვენც ასე გაუთავეთ, რარიგადაც ამ ჩვენგან ნაწყალობევს ფარვანში ეწეროს. და ნურაოდეს ნუ შეუშლით და შეეცილებით თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიე, მაისის კგ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მდივან-მწიგნობრის, ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. დედანს ჰქონია სვიმონ მეფის ხელრთვა. სპარსული ტექსტი: امر عالی شد آنکه چون غفار بیگ ولد آبیل قریه براتلو روسیاهی نموده از جاده خدماتکاری انحراف ورزید| بنابران از جمله تیول او یکقطعه باغ مع آنچه در قریه دبیس تعلق باو داشت برفعت پناه وکالت داستگاه کیخسرو بیگ| براتلو و گوگیه بیگ و نیکولوز و براته ولدان او شفقت فرموده ارزانی داشتیم کدخدا و رعایای آنمحال مشارالیه را| تلولدار خود دانسته مالوجهات و وجوهات خود را موافق دستورالعمل گرجستان بدو واصل و عاید سازند| چون بمهره مهر اثار 5 10 15 216 عالی مزین و محلی کردد از جانبین اعتماد نموده هرساله حکم مجدد طلب ندارند تحریرا فی شهر| رمضان سنه ۱۰٣٦ სპარსული ტექსტის ბოლოს დასმულია ბეჭედი, რომელსაც გადამწერი შეცდომით შაჰ-აბასს მიაწერს. ქართული თარგმანი: გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ, რადგანაც საბარათიანოს სოფლის [მცხოვრებმა] ა ბ ე ლ ი ს შვილმა ყ ა ფ ა რ ბ ე გ მ ა პირშავობა გამოიჩინა [და] მსახურების ფართო გზას გადაუხვია, ამიტომ მისი თიულიდან ერთი ნაკვეთი ვენახი, იმასთან ერთად, რაც მას სოფელ ტ ბ ი ს შ ი ეკუთვნოდა, სიდიადის თავშესაფარს, ძლიერების რწმუნებულებას ქ ა ი ხ ო ს რ ო ბ ე გ ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს , გ ო გ ი ა - ბ ე გ ს , ნ ი კ ო ლ ო ზ ს და ბ ა რ ა თ ა ს და მის შვილებს ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ. ამ ადგილების ქეთხუდამ და გლეხებმა ხსენებული [პირი] უნდა იცნონ თავის თიულდარად [და] თავიანთი მალუჯათი და [სხვა] გადასახადები მას უნდა გადასცენ და გადაუხადონ, თანახმად საქართველოს დასტურლამალისა. როცა [ეს ბრძანება] მზისებრ მაღალი ბეჭდით დამშვენდება და დაიბეჭდება, ერწმუნონ [მას და] ყოველ წელიწადს ახალ ბრძანებულებას ნუ მოითხოვენ. დაიწერა რამაზანის თვეს, 1036 წ. recto-ზე გადამწერის შენიშვნა: ამისი ასლი ვნახე მე, მღვდელმან მ ა ხ ა რ ე ბ ე ლ მ ა ნ ქ უ რ უ ხ უ ლ მ ა და სისწორით გარდავსწერე, წელსა ჩყიჱ-სა, დეკენბრის ია-სა, ქ(ორონი) კ(ონ)ს ფვ. verso-ზე XIX საუკუნის მინაწერი: ტ ბ ი ს ი ს წყალობის წიგნი. კომენტარისათვის იხ. საბუთი: 1450-12/110. 116 1627 წ. 24 ივნისი. წყალობის განახლების წიგნი სიმონ მეფისა ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14448; ღია ყავისფერი ლაქებიანი ქაღალდი, ორად გადაკეცილი; ზომა: 37,8X19,9; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი, სამწერტილი ან ოთხწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; საბუთის ხილვადობა მკაფიო, თავიდან ბოლომდე კარგად იკითხება. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. სპარსული ტექსტი, შექასთეს ხელით შესრულებული, განთავსებულია verso-ზე ოთხ სტრიქონად. პ ი რ ი : სეა. 1450-32/324. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიე (315), თიბათუვეს კდ, რაც ნიშნავს 5 10 217 1627 წლის 24 ივნისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1909: #334; გვ. 37; ფუთურიძე, 1955: #28, გვ. 68-70; გოგოლაძე, 2016/2017: გვ. 107-108. ქ. ნებითა შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატ|2 რონმან ს უ ი - მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი გიბო|3 ძეთ თქვენ, ჩუენსა ერდგულსა და მრავალფერად თავდა|4 დებით ნამსახურსა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს , პატრონს ქაიხოსრო|5 ს , თქვენთა შვილსა გ უ გ უ ნ ა ს ა , ბ ა რ ა თ ა ს ა და ნ ი კ ო ლ ო ზ ს , მა|6 ს ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა და ა ზ ნ ა უ რ ი ს შ - ვილი|7 ს წყალობასა დაგუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მო|8 ხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ს ა ა - კაძე შ|9 ე რ მ ა ზ ა ნ , მოკითხული ვქენით ამას წინათ თქვენივე სამკუი|10დრო ყოფილიყო და ახლა ჩუენცა თქვენ გიბოძეთ, რისაც |11 მამულის მქონებელი ყოფილიყოს ყოვლის მისის სამართლიანის |12 საქმითა და სამძღურითა. გქონდეს და გიბედნიეროს |13 ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, უ|ზეშთესთა მოგახსენებთ და უქვედესთა გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კარისა |14 ჩუენისა ვექილ-ვაზირნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინ გინდა |15 ვინ იყვნეთ და ანუ ვინ გინდა ვინ იქნებოდეთ, თქვენცა |16 ასრე გაუთაეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალო|17ბევს ფარვანაშია ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუშ|18ლით და შეეცილებით თანადგომისა და შეწევნისაგ|19ან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიე, |20 თიბათუეს კდ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგ|21ნობრისა, ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხელრთვა ხვეულად: სუიმონ სპარსული ბეჭედი წარწერით: علیقلی عباس شاه غالم` შაჰ აბასის ღულამი ალიყული". სპარსული ტექსტი: هو امر علی شد آنکه چون از قدیم االیام شیرمزان ساکزه پدران او آبا | عنجد برفعت پناه کیخسرو بیگ براته اغلی تعلق داشته بنابرآن از ابتدا ء ۲۰ شهره شوال ختم بالخیر و االقبال | سنه ۱۰۳۶ فی توشقان ئیل شرمزان ساکزه مذکور را بدستور باو شفقت فرمویم که در سفر و شکار | در خدمت او بوده باشد بهیچ رسم و اسم و کالء سر کار علی طلب و موقفی ننموده تکلیف سفر و شکار ... ის (ღმერთი) გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ, რადგანაც შ ე რ მ ა ზ ა ნ ს ა ა კ ა ძ ე და მისი წინაპრები ძველი დროიდანვე ეკუთვნოდნენ სიდიადის თავშესაფარს – ქ ა ი ხ ო ს რ ო ბ ე გ ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს , ამიტომ კეთილად და ბედნიერად დასრულებული 1036 წლის შავალის თვის 20-დან დაწყებული კურდღლის წლიდან, ხსენებული შ ე რ მ ა ზ ა ნ ს ა ა კ ა ძ ე განაწესისამებრ მისთვის გვიწყალობებია, რათა ლაშქრობასა და ნადირობაში მის სამსახურში იყოს. 5 218 არავითარ შემთხვევაში მაღალი კარის ვექილებმა მას არ მოსთხოვონ [გადასახადები] და არ დააბრკოლონ და ლაშქრობისა და ნადირობის მოვალეობა ... კომენტარისათვის იხ. საბუთი: 1450-12/110. 117 1627 წ. 26 ივნისი. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა სოიბათიასაულ ზურაბ ყაფარაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-49/40. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიე (315), თიბათვის კვ (26), რაც უდრის 1627 წლის 26 ივნისს. ნებითა ღ{მრ}თისათა, ჩვენ, პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი გობოძეთ თქვენ, ჩუენსა ერთგულსა ყმასა, ყ ა ფ ა რ ა შ ვ ი ლ ს ზ უ რ ა ბ ს , სოიბათიასაულსა, თქუენსა ძმასა მ ე რ ა ბ ს და დ ო ნ მ ა ზ ს , შვილსა და მომავალსა სახლისა თქვენისათა, ყოელთავე, მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულისა წყალობასა დაგუეაჯენით. ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენის ერდგულობის მუქფად ს ო მ ხ ი თ ს სოფელი ხ ა ნ ძ ო რ კ ე რ ტ ი მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, საჴნავითა და უხნავითა, შენითა და ოხრითა, საძებრითა და უძებრითა. და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმითა და სამძღურითა. თქუენთვის სამკვიდროდ და სამამულედ გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღმერთმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. ვი{ს}ცა იმ სოფლის წიგნი ჰქონდეს, ამა ჩუენის ბოძებულის ფარვანით გაგვიცუდებია. ჩვენისა ვაქილ-ვეზირნო და სხვანო მოსაქმენო, თქვენცა ასრე გაუთა{ვ}ეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს, და ნურაოდეს ნუ მოუშლით და შე{ე}ცილებით თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორო)ნ(ი)კ(ონ)სა ტიე, თიბათვის კვ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მდივან-მწოგნობრისა, ო ქ რ უ ა ს შ ვ - ილის შერმაზანისათა. დედანს ჰქონია სვიმონის ხელრთვა და დამტკიცების ფორმულა: ესე ბძანება ასრე უნდა გათავდეს. ორი ბეჭედი სპარსული ლეგენდებით. კომენტარი: სოიბათიასაული/სოჰბათიასაული - საპოლიციო აპარატის მოხელე. 5 10 15 20 219 დაკავშირებული იყო საიასაულო სამსახურთან. შედიოდა ეშიკაღასბაშის სახელოში. იგი ეშიკაღასბაშსა და ბოქაულთუხუცესთან ერთად მონაწილეობას იღებდა მეჯლისის (დიდი და პატარა წესით მოწვეული) მომსახურებაში – იგი ხელმძღვანელობდა სტუმრებისათვის საჭმელების მიწოდებას. სოიბათიასაული რამდენიმე იყო. ეს სახელო, როგორც წესი, დიდგვარიან ფეოდალებს ეჭირათ (სურგულაძე, 1952: გვ. 270-272). ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშნავს, რომ მეფე როსტომმა მანდატურს სოჰბათიასაული უწოდა (ვახუშტი ბატონიშვილი, 1973: გვ. 32). ივ. სურგულაძეს ეეჭვება, რომ სოჰბათიასაული მანდატურის ანალოგიური ფუნქციის მოხელე ყოფილიყო (სურგლაძე, 1952: გვ. 270), ამასთან ზემომოყვანილი დოკუმენტის საფუძველზე ცხადი ხდება, რომ სოიბათიასაულის სახელო როსტომამდე უკვე არსებობდა სამეფო კარზე. რასაკვირველია, ტერმინი აღმოსავლურია და სპარსეთის გავლენით შემოსული უკვე სიმონ მეფის მმართველობის დროს. 118 1627 წ. 26 ივნისი. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა დონმაზ გოგიბანაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-9/18. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მუშრიბი ბაატა ყორღანაშვილი. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიე (315), რაც უდრის 1627 წელს. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ჩვენ, მეფემა, პატრონმა ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქვენ, ჩვენს ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმას, გ ო გ ი ბ ა ნ ა შ ვ { ი } ლ ს დ ო ნ - მ ა ზ ს ა , და ბიძაშვილსა ზ ა ქ ა რ ი ა ს ა და შენსა ძმასა, ყ ო რ ხ მ ა ზ ს და შვილთა და მომავალთა სახლ{ი}სა თქვენისათა, ყოველთავე, მას ჟამს, როდეს მოგვიდეგით კარსა და მამულ{ი}სა წყალობასა დაგვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი და გიბოძეთ ე ლ ფ ი ა ს ყ ა ფ ა რ - ბ ე გ ი ს ორ{ი} კერძი, რასაც მქონებელი ყოფილიყოს; და ა ბ ე { ლ ი ა } ს ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ი ს კერძი; და ბ { ი რ თ } ვ { ი } ს { ს } ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ი ს კერძი, მათის მართლ{ი}ს სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა: მთით და ბარით, წყლითა და წისქულითა, ველითა და ვენახით, შესავლითა და გ{ა}მოსავლითა. ყოვლითურ თქვენთვის სამკვიდროდ და {სა}მამულედ გ{ვ}იბოძებია. გიბედნიეროს ღ(მერ)თმ(ა)ნ ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, გ(ი)ბ(რძანე)ბთ კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო და სხვანო მოსაქმენო, მერმე, რარიგაც ამა ჩვენს ნაწყალობევს ფარვანაჩიგა ეწერო{ს}, თქვენც ასრე გაუთავეთ და ნუ შე{ე}ცილებით. დაიწერა ნიშანი და ბძანება ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიე, ჴელითა კარისა ჩვენის{ა} მუშრ{ი}ბის - ყ ო რ ღ { ა } ნ ა შ ვ ი ლ ი ს ბ ა ტ ა ს ა თ ა . 5 10 15 220 ქ. ესე წიგნი ასრე უნდა გათავდეს. დედანს ჰქონია სვიმონის ხელრთვა და ბეჭედი. 119 1627 წ. 28 ივნისი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ფალავანხოსროსადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-1679; სქელი ქაღალდი; ზომა: 37,2X19,8 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთი ქართულ-სპარსულია. შექასთეთი შესრულებული ექვსსტრიქონიანი სპარსული ტექსტი მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. პ ი რ ი: ხეც, Hd-4133. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიე (315), თიბათვის კჱ (28), რაც უდრის 1627 წლის 1627 წლის 28 ივნისს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1899: #113; გვ. 110; ფუთურიძე, 1955: #29, გვ. 70-72. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონმა ს უ ი მ ო ნ , ეს{ე} წყალ|2 ობისა წიგნი გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერდგულსა ყმასა, პატრ|3 ონს ფ ა - ლ ა ვ ა ნ ხ ო ს რ ო ს , შენს ძმისწულს ზ ა { ა } ლ ს . * მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარსა |4

და აზნაურისშვილის წყალობასა

დაგვეაჯენით, ჩუენ ვისმინე|5 თ აჯა და მოხსენება თქუენი, მოკითხული ვქენით და თქუე|6 ნივე სამკუიდრო ყოფილიყო. ჩუენცა შეგიწყალეთ და გიბოძე|7 თ ა რ ე შ ი ა ნ თ გ ა რ ს უ ა შ ვ ი ლ ი შ ე რ მ ა ზ ა ნ ა და მისი ძმა გ რ |8 იგო - ლ ა მათის მამულითა. თქუენთვის და თქუენთა შვილთათვის ს|9 ამკუიდროდ და სამამულედ გუიბოძებია, გქონდეს და გიბედნიერო|10ს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, მოგახს|11ენებთ კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო და სხუანო მოსაქმე|12ნო, ვინ გინდა ვინ იყუნეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობ|13ევს ფარვანაშია ეწეროს, და ნურაოდეს ნუ შეუშლით და |14 შეეცილებით, თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერ|15ა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორო)ნ(ი)კ(ონ)სა ტიე, თიბათვეს კჱ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხ ე ლ რ თ ვ ა ხვეულად: სუიმ ო{ნ}

• “შენს ძმისწულს ზალს” ჩამატებულია ტექსტის ხელითვე სტრიქონს ზემოთ.

221 სპარსული ტექსტი: هو امر علی شد انکه چون از قدیم االیام شرمزان ولد کرسوان ارش اغلی | با خانه و امالک و متعالقات واراضی و مراعی و مواشی به رفعت پناه پهلوان خسرو ایشیک اقاسی تعلق بوده | و در جار و یساق و شکار در خدمت او قیام داشته اند بناء علیه از ابتداء شهر ذی القعده الحرم سنه ۱۰۳۶ | فی توشقان ئیل شرمزان مذکوررا باو شفقت فرموده ارزانی داشتیم میباید که شرمزان مزبور | خودرا مالزم رفعت پناه مشارالیه دانسته در جار و یساق و شکار در خدمت او قیام داشته باشد | تحریرا فی شهر ذی القعده الحرام سنه ۱۰۳۶ ის (ღმერთი) გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ ძველი დროიდანვე შ ე რ მ ა ზ ა ნ ი , შვილი გ ა რ ს ე ვ ა ნ ა რ ე შ ი ძ ი ს ა , თავისი სახლით, მამულით და საკუთრებით, მიწებით, საძოვრით და საქონლით ეკუთვნოდა სიდიადის საფარველს ფ ა ლ ა ვ ა ნ ხ ო ს რ ო ს, ეშიკაღასის, და ლაშქრობასა (جارویساق در ( და ნადირობაში მას ემსახურებოდა. ამის საფუძველზე ჩვენ ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ მას (ფალავან ხოსროს) ხსენებული შ ე რ მ ა ზ ა ნ ი 1036 წ. ზულყა’დას თვის დასაწყისიდან, კურდღლის წელიწადს. საჭიროა, რომ ხსენებულმა შ ე რ მ ა ზ ა ნ მ ა საკუთარი თავი ცნოს ხსენებული სიდიადის საფარველის მსახურად და ლაშქრობაში მის სამსახურში იყოს. დაიწერა კურთხეული ზულ-ყა’დას თვეს, 1036 წ. დამტკიცება: ბეჭედი წარწერით: سمیون عباس شاه غالم` მონა შაჰ-აბასისა სვიმონ". მარცხენა აშიაზე ქართული მინაწერის გვერდით – ბეჭედი წარწერით: ."ალიყული აბასისა შაჰ მონა `علیقلی غالم شاه عباس კომენტარი: ფალავანხოსრო ბარათაშვილი - ბარათაშვილთა განაყოფი შტოს, ფალავანხოსროშვილთა ფუძემდებელი. სამეფო კარისადმი ერთგულების გამო იგი ბოქაულთუხუცესის თანამდებობას ფლობდა. მას ბოქაულთუხუცესობა უბოძეს ამ სახელოს ჩამორთმევის შემდეგ. 1627 წ. 23 მაისის დოკუმენტში ყაფარბეგი ჯერ კიდევ ბოქაულთუხუცესია (იხ. სეა, 1448-3257). 5 10 222 120 1627 წ. 14 ივლისი. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა სოიბათიასაულ ზურაბ [ყაფარაშვილისადმი] პ ი რ ი: სეა, 1450-49/45. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიე (315) მკათათვის იდ (14), რაც უდრის 1627 წლის 14 ივლისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. ესე წყალობისა წიგნი და ნიშანი გიბოძეთ თქუენ, ჩვენსა ერთგულსა ყმასა, სოიბათიასაულს ზ უ რ ა ბ ს, თქვენსა ძმასა მერაბს, {დ}ონმაზს, შვილთა და მომავალთა სახლისა თქუენისათა, ყოვ[ე}ლს{ავე}. [მას] ჟამსა, ოდეს ბედნიერის პაპისა და მამის ჩვენისაგან ნაწყალობევი მამულები გქონებოდა და სოფლის ვითარობისაგან იმისი წიგნები დაგკარგოდა, აწე, მოგვიდეგით კარსა და იმავე თქვენის სოფლების წიგნის გა{ა} ხლებას დაგუეჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქვენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენივე მკვიდრი ვ ა ნ ქ ი , რაცა ამას წინათ თქუენთაგან და გ ი ო რ გ ი ს ჰქონებოდეს. კიდევა – ს ო მ ხ ი თ ს სოფელი ა კ ა ნ ა თ ე რ ი მისის ა კ რ ა ვ ა შ ე ნ ი ს სამჭმოთა. ესე სოფლები მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქვილითა, ველითა, ვენახითა, სახნავითა და უხნავითა, შენითა და ოხრითა, საძებრითა და უძებრითა და ყოვლის მისის სამართლიანის საქმით და სამძღვრ{ით} თქვენთვის სამკვიდროდ და სამამულედ გვიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ{მერ}თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, უზეშთესთა მოგახსენებთ და უქვედესთა გიბძანებთ, კარისა ჩვენისა ვექილ-ვეზირნო და სხვანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ და ანუ ვინ გინდა- ვინ იქნებოდეთ, თქვენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადაც ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს, და ნურაოდეს ნუ მოუშლით და შე{ე}ცილებით, თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორო)ნ(ი)კ(ონ)სა ტიე, მკათათვეს იდ, ჴელითა კარისა ჩვენისა მდივან-მწიგნობრისა, ო ქ რ უ ა ს შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. დედანს ჰქონია მეფის ხელრთვა. კომენტარისათვის იხ. საბუთი 1450-49/40. 5 10 15 20 223 121 1627 წ. 1 დეკემბერი. წყალობის წიგნი სიმონ მეფისა ბაზიერთუხუცეს პაპუასადმი პ ი რ ი: სეა, 1461-3/2. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიე (340), შობის ა (1), რაც უდრის 1627 წლის 1 დეკემბერს. ქ. გაგიჩინეთ ...ახლად ჯამაგირი ბატონიშვილის ბაზიერთხუცის პ ა პ - უ ა ს ა თ ვ ი ს თხუთმეტი თუმანი თეთრი ყოველს წელიწადს. ჩვენი მებაჟე ქალაქის ბაჟიდამ თავისის ყაზბით მოსცემდენ და ჩვენის კარის გამრიგენი მებაჟეს ყაზბს ანგარიშჩი ჩაუგდებდენ. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიე, შობის ა. დედანს ჰქონია ხელრთვები: თეიმურა ზ, როსტომ 122 1628 წ. 26 თებერვალი. შეწირულების წიგნი თეიმურაზ მეფისა კუნძულ პატმოსზე მდებარე იოვანე მახარებლის ეკლესიისადმი პ ი რ ი : სეა, 1449-221. თ ა რ ი ღ ი : საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიდ, თებერვლის კვ (26), რაც უდრის 1628 წლის 26 თებერვალს. ქ. ერთსა და{უ}საბამოსა-სამარადისოსა მიუწდომელსა, სამარადისოსა დაუსაბამოსა ყოველთასა დაუცხომელად სერაბინი აქებენ და ყოველი ენა შესხმით უგალობს, ერთი მადლი და სწორი ჴელმწიფება გაქუს სამებაო წმინდაო, ერთითა და განზრახვითა მხოლოო მარტოო და განუყოფელო ღ(მერ)თო, შეგვზღუდენ ჩვენ მადლითა შენითა, მრავალმოწყალე-ბრწყინვალეო, ნათელო მამისაო და ძეო მხოლოდშობილო, ვ(ითარც)ა აღმითქუ სახიერ სავანე ყავ ჩვენ შორის მეოხებითა და შეწევნითა ყ(ოვლა)დ წმინდისა ღ(მრ)თისმშობელისა, მარადის ქალწულისა მარიამისათვ{ი}ს, მეოხებითა და შეწევნითა წმინდათა წინასწარმეტყველთა მოციქულთა მღდელთმოძღვართა მოწამეთა მამათა, მამათ-მთავართა, ქალწულთა მეუდაბნოეთა და რომელნი საუკუნითგან სათნო ეყვნეს უფალსა ჩვენსა იესო ქრისტესა, შენ, იოანე ქალწულო მახარებელო, ღ(მრ)თისმეტყველო, ძედ ქუხილისად წოდებულო, წინამძღვარო მართლმადიდებლობისაო და დიდისა მის ჭეშმარიტისა ქ რ ი ს - ტ ე ს მღთისაო, რამეთუ მრავალნი საკვირველნი სასწაულნი ჰქმენ ტ რ ა - ი ა ნ ე უსჯულოსა მის მეფისა ზე, და ეშმაკთ მთავარი კ ვ ი ნ ო პ ზღვასა 5 5 10 15 224 მას შინა და ქვა იქმნა და პ ა ტ მ ო ს { ს } ა მას ჭალაკსასა შენ მიერ ნათელს იღებს, ვითარ ათოთხმეტი ათასი. შეწევნითა და შუამდგომელობითა ყოველთა წმინდათა მღთისათა, ჴორციელთა და უხორცოთა, და გკადრეთ და მოგახსენეთ გუჯარი ესე თქვენ, ი ო ა ნ ე მახარებელსა პ ა ტ მ ო ჭალაკსასა, ჩვენ, ი ა ს ი ა ნ - დ ა ვ ი - თ ი ა ნ - ს ო ლ ო მ ო ნ ი ა ნ პანკრატოანმან, მეფემან თ ე ი მ უ რ ა ზ და თანამემცხ{ედ}რემან ჩვენმან, დედოფალმან პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , შემოგწირეთ მ ა შ ნ ა ა რ ი საწინამძღვრო წმინდა სამება ყმითა, მამულითა, მთითა, ბარითა, წყლითა, საწისქვილოთა, სახნავითა, სა{ს}აფლ{ა}ოს შარას ზემოთ ყოვლითურთ უნაკლულოდ. ნურას კაცს ჴელი ნუ აქუს, ნურც მოურავს, ნურც ნაცვალს, ნურც ქევხასა, ნურც სამასპინძლო ნურასფერს გამოსაღებისა. ერთი ლაშქარ-ნადირობის მეტი არა გეთხოვებოდესთ-რა, ქევხაცა და გზირიცა თქვენი იყოს. ვინცა-ვინ წინამძღვარნი იყუნენ და ვინცა და რამანცა ძემან კაცმან ეს ჩვენგან შეწირული შესაწირავი შეგიშალოს, რისხამსცა დაუსაბამო ღ(მერ)თი, მამა, ძე და სული წმინდა, ყოველნი წმინდანი ღ(მრ)თისანი, ზეცისა და ქვეყანისანი, ხორციელნი და უჴორცონნი, ნ ე ს ტ ო რ ს ა და ო რ ო გ ი ნ ე ს თ ა ნ თანამდები იყოს, და ნურათამცა სინანულითა ნუ იქმნების ჴსნა სულისა მისისა ჯოჯოხეთის{აგან}. და შენ, წმინდაო სამებაო ერთარსებაო, რისხევდე ამას სოფელსა და მერმესა საუკუნესა. დამამტკიცებელნი ამისნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხოს. დაიწერა წიგნი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიდ, თვესა თებერვალსა კვ-ს. 1628 წლის მინაწერი: ვინ იცის, ჟამთა ვითარებისაგან ძანაშვილის თესლს შემოგეცილოს ვინმე, მეპატრონეთაგან სანოშვილის სანაცვლოდ მამუკა და პაპია მოგვიცემია. და ჩვენს უკან შეეცილოს ვინმე საყდარსა, და ან ჩვენი წიგნი ჰქონდეს, ამ წიგნში გააცუდოს. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტივ [მეფე თეიმურაზ]. გვიანდელი დამტკიცება. 1749 წლის 5 ივნისი: ვინათგან გუჯარი ესე დაძველებული იყო, ჩვენ, მეფეთ-მეფემან ერეკლემ განვა{ა}ხლეთ და მეფეთ-მეფის თეიმურაზი ს შეწირულობა კვალად დავა[მტ]კიცეთ, ივნისის ე, ქ(ორონი)კ(ონ)ს ულზ. კომენტარები: 1. პატმოს-ჭალაკი – კუნძული პატმოსი, სადაც იოანე ღვთისმეტყველს ჰქონდა გამოცხადება (თავი 1, 9). აქ მის სახელზე აგებულ ეკლესიას უძღვნის თეიმურაზ მეფე შეწირულებას. 2. რომის იმპერატორი ტრაიანე (98-117), ერთ-ერთი იმ იმპერატორთაგანი, რომლებიც ქრისტიანებს დევნიდნენ. მიჩნეულია ქრისტიანთა მდევნელ იმპერატორად, თუმცა, ქრიატიანებთან დაკავშირებული მისი რესკრიპტი პლინიუს უმცროსისადმი, დასჯის კატეგორიულ მოთხოვნას არ შეიცავადა. მისი დროინდელი დევნის მთავარ მსხვერპლად მიიჩნევენ ანტიოქიის ეპისკოპოს ეგნატე ღმერთშემოსილს, რომელიც, ტრაიანეს მიერ დაკებზე მოპოვებული გამარჯვების აღსანიშნად 5 10 15 20 225 ლომებს მიუგდეს საჯიჯგნად (Iგნ. Eპ. Ad პომ. 4, ონლინე, ქრისტიანთა დევნა რომის იმპერიაში, I ნაწილი ). 3. კვინოპ გრძნეული – იოანე ღვთისმეტყველის მოწინააღმდეგე, რომლის სახელი უარყოფით კონტექსტში მოხსენიებულია იოანესადმი მიძღვნილ ლოცვებში. 123 1628 წ. 1 მარტი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა მერიქიფეთუხუცეს მანუჩარ თუმანიშვილისადმი დ ე დ ა ნ ი : ხეც, Hd-3164; სქელი ქაღალდი; ზომა: 35,2X14,6 სმ. ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთი ორენოვანია, ქართულ-სპარსული. verso-ზე მოთვსებულია შექასთეს ხელით შესრულებული სპარსული ტექსტი. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც, Qd-9037; 2. სეა, 1450-3/190. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტივ (316), მარტს ა, რაც უდრის 1628 წლის 1 მარტს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: ფუთურიძე, 1955: #31, გვ. 74-75. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისა(ჲ)თა, ჩუენ, მეფემან პატრონმა|2 ნ ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ თ|3 ქუენ, ჩუენსა ერდგულსა ყმასა, მერიქიფეთუ|4 ხუცეს თ უ მ ა ნ ი შ ვ ი ლ ს მ ა ნ უ ჩ ა რ ს , ძმასა |5

თქუენსა დ ა ვ ი თ ს , მას

ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგი|6 თ კარსა და მამულისა წყალობასა დაგვეაჯენი|7 თ. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შე|8 გიწყალეთ და გიბოძეთ, რაცა რ ა მ ა ზ ს ნ ა ს რ ი |9 ა ს კერძი მამული ჰქონდა და ნ ა ს რ ი ა ს სასახლ|10ე. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენ|11სა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, უჟეს|12თესთა მოგახსენებთ და უქუედესთა გ(ი)ბ(რძანე)ბთ, კა|13რისა ჩუენისა ვ ე ქ ი ლ - ვ ე ზ ი რ ნ ო და სხუანო მოსაქმ|14ენო, ვინ გინდა ვინ იყუნეთ, ანუ ვინ გინდა ვინ იქნებ|15ოდეთ, თქუენცა ასრე გაუთა{ვ}ეთ. ს ო მ ხ - ი თ ი ს ა ტარ|16უღავ და მელიქო, ნურა-ოდეს ნუ შეუშლით, |17 თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრ|18ძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტივ, მარტს ა (1), | 19 ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრისა ო |20ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხელრთვა ხვეულად: სუიმონ 226 სპარსული ტექსტი: هو امر علی شد آنکه بنابر شفقت و مرحمت عالی از ابتداء شهر رجب المر جب سنه ۱۰۳٧ فی لوی ئیل قریه جلیس عن تیول خواجه نصری | که تیول برماز برادرزاده او مقرر شده بود تیول عزتماب مهتر| منوچهر مهتر رکابخانه شفقت فرموده ارزانی داشتیم ملکان و کدخدایان سمخوت | و رعایای قریه مذکور مشارالیهم را تیولدار خود داشته سال بسال | مالوجهات خود را موافق دستور العمل آنجا بدو جواب کویند و چون | بمهر مهر آثار علی مزین و محلی کردد اعتماد نموه هر سال حکم مجدد طلب ندارند تحریرا فی شهر رجب المرجب سنه | ۱۰۳٧ `ის (ღმერთი) გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ მაღალი ყურადღებისა და შეწყალების გამო, [ჩვენ] ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ რ ე ქ ა ბ - ხ ა ნ ე ს მეითარს, დიდებულ მეითარ მ ა ნ უ ჩ ა რ ს თიულად 1037 წლის რაჯაბ ალ-მორაჯაბის თვის დასაწყისიდან, თევზის წელიწადს, ხ ო ჯ ა ნ ა ს რ ი ს თიულში შემავალი სოფელი ჯ ა ლ ი ს ი , რომელიც მის ძმისწულს, რ ა მ ა ზ ს ჰქონდა თიულად დამტკიცებული. ს ო მ ხ ი თ ი ს მელიქებმა და ქეთხუდებმა და ხსენებული სოფლის გლეხებმა მოხსენებული [ მ ა ნ უ ჩ ა რ ი ] უნდა ცნონ თავის თიულდარად. ყოველ წელს გადაუხადონ მას თავისი მალუჯათი იქაური დასტურლამალის თანახმად და, როცა [ეს ბრძანება] მაღალი მზისებრი ბეჭდით შეიმკობა და დაიბეჭდება, ერწმუნონ მას და ყოველ წელიწადს ახალ ბრძანებას ნუღარ მოითხოვენ. დაიწერა რაჯაბ ალ-მორაჯაბის თვეს, 1037 (1628 წ.) დამტკიცება: ოვალური ბეჭედი სპარსული წარწერით: سمیون عباس شاه غالم `შაჰ აბასის ღოლამი* (მებრძოლი მონა) სიმონი" კომენტარი: მანუჩარ თუმანიშვილი - მანუჩარ და დავით თუმანიშვილები არიან ძმები ბირთველ, თაყა და ჯიმშიტა თუმანიშვილებისა. მოცემული საბუთით, 1628 წელს მას მერიქიფეთუხუცესის სახელო უჭირავს. 1654 წ.-დან მორდარი ხდება; 1670 წელს კი მდივნად იხსენიება. იგი 1673 წლის ახლოს უნდა გარდაცვლილიყო (ბაქრაძე, 1963: გვ.169-170). 124 1628 წ. 15 მარტი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ეპისკოპოს ელისესადმი საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტივ (316), მარტის იე (15), რაც უდრის 1628 წლის 15 მარტს.

• ფუთურიძე ღოლამს თარგმნის `მონად"

5 10 227 გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: 1. AKAK, I, 1866: გვ. 16; 2. დოლიძე 1965: #71, გვ. 213, ქ. ნებითა ღმრთისათა, ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს ვ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი მოგახსენეთ თქუენ, ეპისკოპოზს, პატრონს ე ლ ი ს ე ს , მას ჟამსა, ოდეს მოგვიდეგით კარსა და თბილელობასა დაგვეაჯენით. ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და მოგახსენეთ თბილელობა, ასრე რომე: რაც სიონთა ღმრთისმშობელს ქალაქს ან ვაჭარი ჰყოლებოდეს შეწირული, და ან ქულბაქი, ან ს ა ბ ა რ ა თ ი შ ვ ი ლ ო შ ი და ან ქ ა რ თ ლ - შ ი , ჩუენც შეგვიწირამს უკლებად. და თბილელობა თქუენთჳს გვიბოძებია. და რარიგადცა ან მოქალაქესა, ან თემის კაცს სხვის თბილელისათჳს ემსახუროს, ისრევე თქუენ უნდა გემსახუროს, და, რაც სათქვენო ქულბაქი იყოს, თქუენი არის, ვისცა გეპრიანებოდეს, ათხოეთ და აქირა{ვ}ეთ, ვისცა თქუენ არ გეპრიანებოდეს. რარიგადცა თქუენ გეპრიანებოდეს, ისრე ჰქენით, არას ჩუენს მოხელეს თქუენს ვაჭართან ხელი არა აქუს, თქუენის ყმის სარგო და გამოსაღები სათქუენოდ უნდა ააღებინებდეთ. აწე, უზეშთესთ მოგახსენებთ და უქვედესთა გიბრძანებთ, კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო და სხუანო მოსაქმენო, ვინ გინდა-ვინ იყვნეთ, ანუ ვინ გინდა-ვინ იქნებოდეთ, თქუენცა ასრე გაუთავეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს და ნურაოდეს ნუ შეუშლით და შეეცილებით, თანადგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქორონიკონსა ტივ, მარტს იე, ხელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრისა, ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. 125 1628 წ. 30 მარტი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა გოსტაშაბ იოვანეს შვილ -[ბარათაშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-3256; სიძველისაგან ყავისფრად ჩამუქებული ქაღალდი; ზომა: 30X17,2 სმ. მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდგომ; ტექსტი დაუზიანებელი. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. შექასთეს ხელით შესრულებული რვასტრიქონიანი სპარსული ტექსტი მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუასშვილი. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტივ (316), მარტის ლ (30), რაც უდრის 1628 წლის 30 მარტს. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1910: #165. ფუთურიძე, 1955: N32, გვ.76-78. ქ. ნებითა ღ(მრ)თისა(ჲ)თა. ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე |2

წყალობისა წიგნი გიბოძეთ

თქუენ, ი ო ვ ა ნ ე შ ვ ი ლ ს გ ო ს ტ ა |3 შ ა ბ ს და შვილთა და მამავალთა 5 10 15 20 228 სახლისა თქუენისათა, ყოელ|4 თავე, მას ჟამსა, [ოდეს] მოგუიდეგით კარსა და მამულის წყალობას და|5 გვეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი, შეგი|6 წყალეთ და გიბოძეთ თქუენისავ ბიძაშვილის ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ი ს |7

ნაქონი, რისაც მამულის

მქონებელი ან ა მ ლ ი ვ ს ან ე რ |8 დ ო ს ან ვ ა კ ე ს ყოფილა, ყოვლის მისის სამართლიანის ს|9 აქმითა და სამზღურითა, თქუენთვის სამკუიდროდ და სამამ|10ულედ გუიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ)თმან |11 ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. აწე, მოგახსენებთ |12 კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო და სხუანო მოსაქმენო, |13 ვინ გინდა ვინ იყუნეთ და ანუ ვინ გინდა ვინ იქნებო|14დეთ, თქუენცა ასრე გაათავეთ, რარიგადაცა ამა ჩუენ|15გან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწეროს, და ნურ|16აოდეს ნუ შეუშლით თანადგომისა და შეწევნისაგა|17ნ კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა |18 ტივ, მარტის ლ, ჴელითა კარისა ჩუენისა მდივან-მწი|19გნობრისა ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმაზანისათა. ხელრთვა: სუიმონ დამტკიცება: || ქ. ესე ბრძანება ასრე უნ|და გათავდეს. verso-ზე მინაწერები: 1. `სვიმონ მეფისა წიგნი"; 2. `ქ. სვიმონ მეფის წიგნი ყაფარის მამული, რომ მიუ|ციათ ამლივ ს, ვაკეს და ერდოს ". სპარსული ტექსტი: هو امر عالی شد آنکه بنابر او شفقت عالی از ابتدای شهر رجب المرجب| فی قوی ئیل قریه املی و غیره عن تیول غفار بیگ براته اغلی که به آقا بیگ المحمد حسنلو| و غیره قریه املی قریه وکه قریه ایردو | شفقت شده بود از تیول ایشان نغییر نموده عزتماب گوستاشب براته اغلی شفقت فرموده| ارزانی داشتیم کدخودایان و رعایا آنجا مشارالیه را تیولداره خود دانسته| مالوجهات و وجوهات خود را موافق دستور العمل آنجا بدو عاید و واصل سازند وچون | بمهر مهر آثار عالی مزین کردد از جوانب اعتماد نموده هر ساله حکم مجدد طلب ننمایند تحریرا| فی شهر شعبان المعظم سنه ۱۰٣۷ ის (ღმერთი) გამოვიდა მაღალი ბრძანება მასზე, რომ მაღალი შეწყალების გამო, ჩვენ სახელოვან გ ო შ ტ ა შ ა ბ ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ს ნიანგის წლის რაჯაბ ალ-მორაჯაბის თვის დასაწყისიდან ვუბოძეთ და ვუწყალობეთ სოფელი ა მ - ლ ი ვ ი , სოფელი ვ ა კ ე , სოფელი ე რ დ ო , ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ბ ა რ ა თ ა შ ვ - ი ლ ი ს თიულიდან, რომელიც ა ღ ა ბ ე გ . . . ჰ ა ს ა ნ ლ უ ს და სხვებს (?) ჰქონდათ ნაწყალობევი და მათ ჩამოერთვათ. იმ ადგილის ქედხოდებმა და გლეხებმა ხსენებული [გ ო ს ტ ა შ ა ბ ი] უნდა იცნონ თავის თიულდარად, იქაური დასტურლამალის მიხედვით მას მალუჯათი და [სხვა] გადასახადები უნდა გადასცენ და გადაუხადონ. და როცა [ეს ბრძანება] მზისებს მაღალი 5 10 229 ბეჭდით შეიმკობა დაემორჩილონ მას და ყოველ წელს ახალ ბრძანებას ნუ მოითხოვენ. დაიწერა 1037 წლის დიდებული შაბანის თვეში. სპარსული ტექსტის ბოლოს დასმულია ბეჭედი წარწერით: عباس شاه غالم سمیون – შაჰ აბასის მონა სვიმონი . ქართულ დამტკიცების ფორმულასთან ზის ექვსკუთხა სპარსული ბეჭედი წარწერით: علیقلی عباس شاه غالم– შაჰ აბასის მონა ალი-ყული. 126 1628 წ. 30 ოქტომბერი. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ლევანისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-14680; მოყვითალო ქაღალდი; ზომა: 38X18,2 სმ. შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის ზედა ნაწილში, მარჯვენა აშიაზე მოხეულია და მოძენძილი ქაღალდის სხვადასხვა ზომის ფრაგმენტები. დაზიანების გამო მთლიანად ან ნაწილობრივ არის დაკარგული recto-ს I-IV სტრიქონების ცალკეული ფრაგმენტები, რომლებიც აღდგენილია საბუთის საერთო კონტექსტის გათვალისწინებით. დაზიანებული ადგილები შევსებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტივ (316), ღვინობისთვეს ლ (30), რაც გვაძლევს 1628 წლის 30 ოქტომბერს. ქ. ნებითა და შეწევნი[თ]ა ღ(მრ)თისათა, ჩუენ, [ღ[მრ]თივ]-[გუი]რ|2 გუინოსანმან, მეფეთ-[მე]ფემან პატრონმა[ნ] [ თ ე ი მ უ რ ა ] | 3 ზ , და თანამეცხე[დრ] ემან ჩუენმან, [დე]დოფალთ-დედოფალ|4 მან, პატრონმან ხ ვ ა რ ა შ ა ნ , და პირმშომან და სასურველ[მა]|5 ნ ძემან ჩუენმან, პატრონმან დ ა ვ ი თ , ესე უკუნისამდე ჟამ|6 თა გასათავებელი წყალობისა წიგნი და სიგელი შეგ|7 იწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენთა ერდგულთა |8

და მრა[ვა]ლფერად ნამსახურსა, ბატონს ლ ე ვ ა ნ ს და [მის] სიძეს, |9
ბატონს ა მ ი ლ ღ ა მ ბ ა რ ს და შვილთა და

მომავალთა ყოვე|10ლთავე. მას ჟამსა, ოდეს მამულის წყალობას გუიაჯენ|11ით და მოკითხული ვქენით და მეფეთაგან მოცემულ|12ი ძუელი წიგნიც გქონდათ, და ჩუენცა შეგიწყალეთ |13 და გიბოძეთ: ვ ე რ ტ ყ უ ი ლ ა ს - ბ ლ ი ა ძ ე ე ბ ი , ვ ე რ - ტ ყ უ ი ლ ი ს |14 ჭალას - გ ო გ ა ლ ა ძ ე ე ბ ი და ც ი ც ქ ი შ ვ ი ლ ი , ც ი ც - ქ ი უ რ ს - ე|15რთი დ ე ვ ა ძ ე , მ გ ე ლ ა შ ვ ი ლ ე ბ ი , იმ ერთს მზარეულს გარე|16თ; ნ ა დ ა ბ უ რ ს - მ გ ე ლ ა შ ვ ი ლ ე ბ ი , ნ ე ბ ი ე რ თ უ ბ ა ნ ს - ნებ| 17ი ა რ ი ძ ე ე ბ ი , წ ი ნ ა გ ა ნ ს - რ ი კ ა ძ ე ე ბ ი , წ ა ქ ვ ა ს - ხ ა - ჩ ი ძ ე ე ბ ი , გ ო გ ა ლ ა [ ს ] |18 - მ გ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი , გ რ ი გ ა ლ ა შ ვ ი ლ ი , ჴ ე ვ ი ს ჯ ვ ა რ ს - ტ ა ბ ა | 19ტაძეები. ესენი მათის სახლ-კარითა, ჭურ-მარნითა, [სახნავი]|20თა, გარეშემოთა 230 ტყითა, ველითა, ვენაჴითა, წყლითა, წ|21ისქუილითა, მთითა, ბარითა, სანადიროთა, სათიბითა, სასაძო|23ვრითა, მისითა ეკლესიითა, სასაფლაოთა, საძებრითა და უ|24ძებრითა, მისითა სამძღურითა, მართლის სამართლ|25იანის საქმითა, გუიბოძებია მკუიდრად და სამამულოდ. |26 გქონდეს და გიბედნიეროს ღ(მერ) თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად |27 სამსახურსა შინა. არა მოგეშალოს არა ჩუენგან, [და] |28 არა სხუათა მეფეთა და დედოფალთაგან. აწე, გიბ(რძანე)ბთ კა||29რისა ჩუენისა ვექილ-ვაზირნო და სხუანო მოსაქმენო, ბ|30ძანება და ნიშანი თქუენცა ასრე გაუთავეთ და ნუ |31 მოუშლით, თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგა|32ნ კიდე. დაიწერა ბძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტივ, ღუინო|33ბისთუეს ლ. დამტკიცება : მეფე თ ე[ი]მ უ რ[ა]ზ ვ[ამ]ტკ[ი]ცებ ნებ[ი]თა |2

ღ[მ]რ[თ]

ი[ს]ა[თა], ა[მე]ნ. ხელრთვ ა: ხვარაშ[ა]ნ მინაწერები : verso-ზე ქ. ხეფინისხევის სიგელი... ქ. ბატონის [თეი მ]ურაზის სიგელ[ი...] ჴეფინისხევის ა. 127 1629 წ. 5 თებერვალი. წყალობის წიგნი მეფე სვიმონისა თამაზ სააკაძისადმი დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-5570; ღია ყავისფერი ქაღალდი, ზომა: 33X18.1 სმ.; ხელი მხედრული; შავი მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდგომ. დაზიანება: საბუთი თავნაკლულია, კიდეები შემოცვეთილი, გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიზ (317) თებერვლის ე (5), რაც უდრის 1629 წლის 5 თებერვალს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი: მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა: თაყაიშვილი, 1910: #164, გვ.141. [... მეფემან პატრონმან] ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ თქუენ, ს ა |2 ა კ ა ძ ე ს თ ა მ ა ზ ს , მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგით კარ|3 სა და თქუენისავ ბიძაშვილის ო თ ა რ ა ს მამუ|4 ლს დაგუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ აჯა და მოხსე|5 ნება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ, რაც საბარა|6 თ ა შ ვ ი ლ ო შ ი თქუენს ბიძაშვილს ო თ ა რ ა ს მამუ|7 ლი ჰქონებოდეს მთითა, ბარითა, წყლითა, წის|8 ქუილითა, ველითა, ვენაჴითა, ნასყიდითა და უსყიდ|9 ითა, შენითა, ოჴრითა და ყოვლის მისის სამართ|10ლიანის საქმითა და სამძღურითა, თქუენთვის სამ|11კუიდროდ და სამამულედ გუიბოძებია. გქონდეს და გი|12ბედნიეროს ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურ|13სა შიგან. 231 აწე, უზეშთესთა მოგახსენებთ და უ|14ქუედესთა გ(ი)ბ(რძანე)ბთ კარისა ჩუენისა ვექილ-ვეზირნო და |15 სხუანო მოსაქმენო, ს ა ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ო ს სარდარო, თქუენ|16ცა ასრე გაუთაეთ, რარიგადაცა ამა ჩუენგან ნა|17წყალობევს ფარვანაშია ეწეროს, და ნურაოდე|18ს ნუ შეუშლით და შეეცილებით თანადგომისა |19 და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშან|20ი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიზ, თებერვალს ე, ჴელითა კარისა ჩუ|21ენისა მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერ|22მაზანისათა. ხელრთვები: სუიმო ნ, ჯაჰანბანუმ || დამკიცების ფორმულა: ქ. ესე ბრძანება ასრე უ|ნდა გათავდეს. უზის მრგვალი ფორმის სპარსული ბეჭედი: علیقلی عباس شاه غالم - შაჰ აბასის მონა ალიყული. 128 1629 წ. 27 მაისი. წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა გოშთაშაბ იოვანეშვილ-[ბარათაშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-1700; სქელი ქაღალდი; ზომა: 26,6X22 სმ.; ხელი მხედრული; შავი ფერის მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ან სამი წერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ. საბუთი ორენოვანია – ქართულ-სპარსული. სპარსული ტექსტი მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. პ ი რ ე ბ ი: 1. ხეც, Hd-13952; 2. ხეც, Hd-4134. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიზ (317), მაისის კზ, რაც უდრის 1629 წლის 27 მაისს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი შერმაზან ოქრუაშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ე ბ ი: თაყაიშვილი, 1899: #114, გვ. 110-111; ფუთურიძე, 1955: გვ. 78-79. ქ. ჩუენ, მეფემან პატრონმან ს უ ი მ ო ნ , ესე წყალობისა წიგნი გიბოძეთ | 2 თქუენ, ი ო ვ ა ნ ე შ ვ ი ლ ს გ ო შ თ ა შ ა ბ ს , მას ჟამსა, ოდეს მოგუიდეგ კარსა და თქუენ|3 ისავ ბიძაშვილის ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ი ს მამულს დაგუეაჯენით. ჩუენ ვისმინეთ ა|4 ჯა და მოხსენება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ ა ხ - ა ლ შ ე ნ ს - ა ლ ა ვ ე რ დ ა შ ვ ი ლ ი , |5

თ ა გ უ ს - ა მ ი რ ა შ ვ ი ლ ი

და დ ვ ა ლ თ ა ს - თ ე გ ა ძ ე მათის მამულითა და დედული|6 თა, დღეს რისაც მქონებელნი იყუნენ, ყოვლის მათის სამართლიანის საქმით |7

თქუენთუის

სამკუიდროდ და სამამულედ გუიბოძებია. გქონდეს და გიბედნიეროს |8

ღ(მერ)თმან ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა

შიგან. აწე, მოგახსენებთ კა|9 რისა ჩუენისა ვ ე ქ ი ლ - ვ ე ზ ი რ ნ ო და 232 სხუანო მოსაქმენო, თქუენცა ასრე |10 გაუთა{ვ}ეთ, რარიგადცა ამა ჩუენგან ნაწყალობევს ფარვანაშია ეწერო|ს, და ნურა-ოდეს ნუ შეუშლით, |11 თუინიერ თანადგომისა და შეწევნისაგა|12ნ კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიზ, მაის{ს} კზ, ჴელით|13ა კარისა ჩუენისა მდივან-მწიგნობრისა ო ქ რ უ ა შ ვ ი ლ ი ს შერმა|14ზანისათა. ხევეული ხელრთვა: სუიმონ სპარსული ბეჭედი, რომლის ლეგენდაში ირჩევა მხოლოდ სახელი: لی علیق ალი-ყული. სპარსული ტექსტი: 1629 წლის 27 მაისი. هو الغنی العالی امر علی شد آنکه در ین وقت بنابر عاطفت و شفقت علی در باره سعادت آثاره گوشدشاب ازناور| براتایلی جماعت مذکوره ساکن محاله مزبور را از ابتدای ییالن ئیل بتیول او وطریقی که در قدیم االیام | من برات ایلی یک خانه قریه قریه | قریه اخالشین عن ولد االورد | تاکو عن ولد امیر دولت عن ولد تکاچو یکخانه یکخانه یکخانه | بتیول غفار بیگ مقرر بوده شفقت فرموده ارزانی داشایم جماعت مزکور اورا تیولدار باستقالل خود دانسته سال بسال | مالوجهات و حقوق دیوانی خود را بهر اسم و رسم که بوده باشد از فرر دستور العمل گرجستان محصول بتیولدار مذکور دانسته | بال قصورمهمسازی نمایند و قضایای سانحه خود سوای قضیه خون بدو رفع نمایند که بفیصل رساند و چون بمهر علی| محل کردد اعتماد نمایند تحریرا فی شهر شوال ختم الخیر و االقبال سنه ۸ ۱۰۳ `ის (ღმერთი) არის უმდიდრესი, უზესთაესი! გამოვიდა მაღალი ბრძანება, რომ ამჟამად ს ა ბ ა რ ა თ ი ა ნ ო ს ბედნიერი აზნაურის გ ო შ თ ა შ ა ბ ი ს ა დ მ ი კეთილგანწყობილების გამო, ჩვენ ვუწყალობეთ და ვუბოძეთ მას თიულად [ქვემოთ] მოხსენიებული ხალხი*, რომლებიც სახლობენ [ქვემოთ] აღნიშნულ ადგილებში: საბარათიანოში: სოფელი ა ხ ა ლ შ ე ნ ი – ა ლ ა ვ ე რ დ ა შ ვ ი ლ ი სახლი ერთი, სოფელი თ ა კ ვ ი – ა მ ი რ ა შ ვ ი ლ ი , სახლი ერთი, იმ წესით, როგორითაც დამტკიცებული ჰქონდა თიულად ყ ა ფ ა რ ბ ე გ ს გველის წელის დასაწყისიდან. ხსენებულმა ხალხმა ის ( გ ო შ თ ა შ ა ბ ი ) უნდა ცნონ თავის სრულუფლებიან თიულდარად, თავისი მალუჯათი და სახელმწიფო გადასახადი, რა განაწესითა და კანონითაც იყო ეს [დადგენილი] ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ს დასტურლამალის მიხედვით, ხსენებული თიულდარის შემოსავალი უნდა ცნონ. ყოველ წელს მას უნდა გადასცენ უკლებლივ და თავისი [სასამართლოს] საქმეები, გარდა სისხლის [სამართლის] საქმეებისა, მას უნდა მიანდონ გადასაწყვეტად და როცა [ამ ბრძანებაზე] მაღალი ბეჭედი

• ეს სიტყვა ფუთურიძის გამოცემაში ნათარგმნია, როგორც გლეხები.

5 10 15 233 დაისმება, ერწმუნონ მას. დაიწერა [საქმის] კეთილად და საბედნიეროდ დასრულების –შავვალის თვეს, 1038 წ. სპარსული ტექსტის ბოლოს ბეჭდის კვალია მხოლოდ დარჩენილი. კომენტარისათვის იხ. საბუთი: Hd-14603. 129 1629 წ. 29 ივლისი. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა თავის მამიდაშვილ გორგასალ ჩხეიძისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-35/88. საბუთის თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიზ (317), ივლისის კთ, რაც უდრის 1629 წლის 29 ივლისს. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობის წიგნი და ნიშანი გიბოძეთ ჩვენ, დედოფალთ-დედოფალმან ა ნ ა მ ა ნ და ძემან ჩვენმან, პატრონმან მეფემან ს ვ ი მ ო ნ , თქვენ, ჩუენსა ერდგულსა და თავდადებით ნამსახურსა მამიდაშვილსა, ჩ ხ ე ი ძ ე ს ა პატრონსა გ ო რ გ ა ს ა ლ ს და შვილთა თქუენთა: ბ ე ჟ ა ნ ს , ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს და დ ა ვ ი თ ს და მომავალთა სახლისა თქვენისასა, მას ჟამსა, ოდეს მამულის წყალობ{ა}სა გვიაჯენით. ვისმინეთ აჯა და მოხსენება, შეგიწყალეთ და გიბოძეთ კ ა რ ა ლ ე თ ი , ვ ა ხ ტ ა ნ გ ც ი ც ი შ ვ ი ლ ი ს კერძი, რაც ც ი ც ი ს ა გ ა ნ და კერძოდ რგებოდეს, ანუ აზნაურიშვილი და ანუ გლეხი მისის სამართლიანის საგანაყოფოთა ყოვლითურთ წყლითა, წისქვილითა, მთითა, ბარითა, ვენახითა, მიწითა, ჭურ-მარნითა, სასახლითა ყოვლითურთ საჴმარითა და უჴმარითა ყოელა თქვენთვის გვიბოძებია და არავინ გვიბრძანებია ამისად მშლელ და მცილებელად და ასრე უნაკლულოდ გვიბოძებია ვ ა ხ ტ ა ნ გ ც ი ც ი შ ვ ი ლ ი ს კერძი კ ა რ ა ლ ე თ ი და მკვიდრად და შეუცვალებლად. აწე, გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერდგულად სამსახურსა შიგან. გიბრძანებთ, ჩვენისა კარისა ვექილ-ვაზირნო, თქვენც ასრე დაუმტკიცეთ ესე ჩვენგან ნაწყალობევი მამული. დაიწერა ნიშანი და ბრძანება ესე ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიზ, თვესა ივლისსა კთ. დედანს ჰქონდა ორი ოთხკუთხა ფორმის ბეჭედი წარწერებით: ანა , მეფე სვიმონ 5 10 15 234 130 1629 წ. მამულის წყალობის წიგნი სვიმონ მეფისა ბოქაულთუხუცეს ფალავანხოსრო [ბარათაშვილისადმი] პ ი რ ი: სეა, 1450-32/268. თ ა რ ი ღ ი: საბუთს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიზ (317). რაც უდრის 1629 წელს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მწიგნობარი ბაატა. [ქ. ნებითა და შეწევნითა ღ(მრ)თისათა, ესე წყალობის წიგნი და სიგელი შე]გიწყალეთ და გიბოძეთ თქუენ, ჩუენსა ერთგულსა და თავდადებით ნამსახურსა ყმასა, ბოქაულთუხუცეს{ს}, ბატონს ფ ა ლ ა ვ { ა ნ } ხ ო ს რ ო ვ ს და თქუენს ძმისწულს, ზ ა ზ უ ნ ა ს ა და თქუენს შვილს, თ ა ყ ა ს ა და ზურაბსა, შვილთა და მომავალთა სახლისა თქვენისათა, ყოველთავე. მას ჟამს{ა}, როდეს მოგვიდეგით კარსა და ე რ წ ო ს თქუენის განაყოფის, ა ს ლ ა მ ა ზ ი ს შ ვ ი ლ ი ს , დ ა თ უ ნ ა ს კერძს დაგუეაჯენით, და ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსენება თქუენი და გიბოძეთ, რისაცა მქონებელი დ ა თ უ ნ ა ყოფილიყოს მისის მართლის სამართლიანის საქმითა და სამძღვრითა, მთითა, ბარითა და წყლითა და წისქვილით{ა}, ველითა და ვენახითა, სახნავითა და სათიბითა. ყოვლითურ უკლებლად თქუენთვინ სამკვიდროდ და სამამულედ გვიბოძებიათ. გიბედნიეროს ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩვენსა ერთგულად სამსახურსა შიგან. აწე, უზეშთ{ა}ესთა მოგახსენებთ და უქვედ{ა}ესთა გიბძანებთ, კარისა ჩვენის{ა} ვექილნო და ვეზირნო, და სხვანო მოსაქმენო, მერმე, რარიგადაც ამა ჩვენგან ნაწყალობევს ფარვანაშიგ{ან} ეწეროს, თქუენცა ასრე გაუთავეთ. და ნუ მოუშლით და შე{ე}ცილებით თუინიერ თან{ა}დგომისა და შეწევნისაგან კიდე. დაიწერა ბრძანება და ნიშანი ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიზ, ჴელითა კარის ჩვენის მწიგნობრის ბ ა ტ ა ს ა თ ა დედანს ჰქონია მეფის ხელრთვა. კომენტარისათვის იხ. საბუთი Hd-1679 5 10 15 20 235 131 1629 წ. 13 ოქტომბერი. შეწირულების წიგნი ხვარაშან დედოფლისა სვეტიცხოვლისადმი პ ი რ ი : სეა, 1449-2644. თ ა რ ი ღ ი : დოკუმენტს უზის თარიღი: ქორონიკონი ტიზ, ოკდობრის იგ (13), რაც უდრის 1629 წლის 13 ოქტომბერს. ქ. პირველითგან მყოფო ღ(მერ)თო და მარადის თანაარსო და არსებითო, ძეო და სიტყუაო მამისაო, უწინარეს ჟამთა. ღ{მერ}თო მამაო, ღ(მერ)თო ძეო და ღ(მერ)თო სულო წ(მი)დაო! არა სამნო ღ(მერ)თნო, არამედ პირებითა განუყოფელნო, ხოლო ბუნებით შეყოფილო და ღ(მრ)თაებით განუყოფელო, ერთო ღ(მერ)თო, რომელი აღსასრულსა ჟამთასა მოხუედ შემოსად თბისა ადამიანისა, განკაცენ და იშევ ღ(მრ)თაებრ-უქცეველად, ორითა ბუნებითა. და აღადგინე პირველი დაცემული მამა ჩუენი და თანა-აღადგინე ბუნება ჩუენი მოკუდავი, რათამცა ურჩნიცა სამკუიდრებელ შენდა ვიყუნეთ, ეჰა, სახიერებისა შენსა, რომელმან უმჯობესი ჩუენთუის წინასწარ განიგულე და მოგუეც ჯუარი შენი უძლეველი, საძლეველი ყ(ოვლა)დ ძლიერი და საყდარი დიდებულ[ებ]ისა შენისა. ეჰა, საყდარო კათოლიკე ეკლესიაო, უდიდებულესო და უაღმატებულესო ა დ ა მ ი ს ი თ გ ა ნ ვიდრე მოაქამდე ყოველთა ყოფილთა და აწ მყოფთა, და ვიდრე აღსასრულადმდე ყოფადთა საყდართა და ეკლესიათაო; დიდებაო, სიმტკიცეო, სიქადულო, საფარველო და გუირგუინო მორწმუნეთაო, რომელი იდიდები ანგელოზთაგან, შეიმკუები მოციქულთაგან, იკურთხევი მღდელთმოძღუართაგან და თაყუანისიცემები მოწამეთაგან; და საშუალ-გიპყრიეს და გარე-შეგიცავს სასო და მარადის მადინებელი ცხორებისა. ეჰა, სუეტო ცხოველო, ღ(მრ)თივ-დიდებულო და ღ(მრ)თივ-ბრწყინვალეო, სიმტკიცეო და სიქადულო ქართუელთა ნათესავისაო, რომელი აღყუანებულ ზეცად ანგელოზთა მიერ და კუალად გამოგუიჩნდი მსხდომარეთა ბნელსა და დაემყარე შორის ცასა და ქუეყანასა, და იწყე დენად მირონისა მის ღ(მერ)თ-მყოფელისა, რომლისა მიერ განქარდეს და დაეცნეს და შეიმუსრნეს, განიბნინეს და განილინეს ყოველნი საძაგელნი და ბილწნი კერპნი ა რ - მ ა ზ - ზ ა დ ე ნ ი ს ა ნ ი ; და მოოჴრდა ყოველი შენებულება მათი, დაიქცეს და იავარ-იქმნეს ყოველნი ბომონნი, ბაგინნი, საზორველნი და სამსახურებელნი მათნი, და აღუშენნეს მათ წილ სახლნი ღ(მრ)თისანი, ტაძარნი სამეუფონი, რომელსა შინა მკუიდრ ამას კუართი სამეუფო, ზე-გარდამოქსოვილი, შეღებული სისხლითა საუფლოთა, რომლისა მიერ განმტკიცნა სჯული და განათლდეს ყოველნი ადამიანნი, და მხიარულ არს ყოველი სოფელი და განთავისუფლდეს ტყუენი, და განიჴსნეს კრულნი, და ვინმე მიუთხრნეს ანუ სასმენელ იყუნეს ქებულებანი შენნი. ჩუენ, მინდობილმან და სურვილით მოქენემან ცუა-ფარვათა და შეწევნათა შენთამან, დიდისა და მაღლისა მეფეთ-მეფისა, პატრონისა გ ი ( ო რ ) გ ი ს ძემა, დედოფალთა-დედოფალმა, პატრონმან ხ ო რ ა შ ა ნ , ვიგულეთ და 5 10 15 20 25 30 35 236 ვიგულსმოდგინეთ, [გ]კადრეთ და მოგახსენეთ თქუენ, ჩუენსა სასოებასა და დიდსა სიქადულსა, საფარველსა და შესავედრებელსა ჩუენსა, სუეტსა ცხოველსა, კუართსა სამეუფოსა და მირონსა ღ(მერ)თ-მყოფელსა, ზ ე მ ო ქ ა რ თ ლ ს სოფელი ო ს ი ა უ რ ი მისისა სამართლიანითა მთითა, ბარითა, წყლითა, წისქუილითა, ველითა, სანადიროთა, ყოვლითურთ უკლებლი თქუენთუის მოგუიხსენებია და შემოგვიწირავს, თუინიერ რაცა ი ტ რ ი { ა } ს შეწირული არისა. ამას გარეთ სოფელი ო ს ი ა უ რ ი კურთხეულისა და სულ-ბრწყინვალისა, დედოფალთ დედოფლისა, დედისა ჩუენისა, პატრონისა თ ა მ ა რ ი ს ა თ უ ი ს და ყოველსა ქუეყანასა სახელგანთქმულსა, ახლისა მოწამისა ღ(მრ)თივგუირგუინოსნისა, მეფეთ-მეფისა, ძმისა ჩუენისა, პატრონისა ლ უ ა რ ს ა - ბ ი ს თ უ ი ს გამოჴსნისა და ცოდვათა მათთა მიტევებისათუის, და დავსდევით აღაპი კურთხეულისა დედოფალთ დედოფლისა, დედისა ჩუენისა, პატრონისა თ ა მ ა რ ი ს ა თ ვ ი ს დღესა ჴორციელისა შაბათსა და მიიღებდნენ ს ვ ე ტ { ი } ს ც ხ ო ე ლ ს წინა სააღაპედ ფქილს კოდს ათსა, ღვინოს კოკას ათსა, ძროხას ერთსა, ცხვარსა სამსა, თევზს ლიტრას ექუსსა, ყუელს ლიტრას სამსა, ერბოსა ლიტრას ერთსა, კუერცხს ორმოცსა და საყოფს მარილსა, სა{სა}ნთლეს ლიტრა ერთსა, საკმელს – ქ ს ა ნ ს ერთსა. დეკანოზი სწირევდეს და მიეცემოდეს მარჩილი ერთი, კანდელაკი სწირევდეს და მიეცემოდეს შაური ექუსი, ორი მ{ღ}რდელი და ორი მთავარი სწირევდეს და მიეცემოდეს მღრდელს აბაზი და მთავარს ორი შაური. და ამა წესითა კარგაღებულსა საეროსა აღაპსა გარდაიჴდიდენ. აგრევე მეორე აღაპი დავსდევით კურთხეულისა მეფეთ-მეფისა, ძმისა ჩუენისა, პატრონისა ლ უ ა რ ს ა ბ ი ს ა თ ვ ი ს დღესა სულის წმინდის მოსულ{ა}ს, ყოველი სულთ შაბათს. და მიიღებდეს ს ვ ე ტ { ი } ს ც ხ ო ე ლ ს წინ სააღაპედ ფქუილს კოდს ათსა, ღვინოს კოკას ათსა, ძროხას ერთსა, ცხუარს სამსა, თევზს ლიტრას ექუსსა, ყუელს ლიტრას სამს, ერბოს ლიტრას ერთსა, კუერცხსა ორმოცსა და საყოფს მარილს სანთელს ლიტრას ერთსა, საკმელს ქსანს – ერთს{ა}. დეკანოზი სწირევდეს და მიეცემოდეს მარჩილი ერთი, კანდელაკი სწირევდეს და მიეცემოდეს შაური ექუსი, ორი მღდელი და ორი მთავარი სწირევდეს და მიეცემოდეს მღდელს აბასი და მთავარს ორი შაური და ამას წესითა საეროსა კარგაღებულსა აღაპსა გარდაიჴდიდენ. აწ, უკუე შეიწირე ესე შესაწირავი შენ, წმიდაო სუეტო ცხოველო, კუართო საუფლოვო და მირონო წმიდაო მცირე ესე შესაწირავი და მეოხ-მფარველ ექმენ დღესა მას დიდსა განკითხვისასა. აწე, ვინცა და რამანცა ა დ ა მ ი ს ნათესავმან კაცმან ჴელ-ყოს შლად, არა გათავებად და გამოაჴუას ტაძარსა თქუენსა და ცუდ-ყოს მოგებული ესე ჩუენი, უკეთუ მეფემან მოშალოს, მეუფეო მეუფეთაო, უფალო ჩუენო, ი ე ს ო ქ რ ი ს ტ ე ო , შენ იგი შესცვალე მეფობისაგან მისისა, უკეთუ დედოფალმან ჴელ-ყოს შლად ამისად, დედოფალო დედოფალთაო, ყოვლად წმიდაო ღ(მრ) თისმშობელო, მარადის ქალწულო მ ა რ ი ა მ , შენ იგი შესცვალე დედოფლობისაგან მისისა. ანუ თუ უფლისწულმან, გინა ერისთავმან ან თავადმან, გინა აზნაურმან, ანუ მდაბალმან კაცმან ჴელ-ყოს შლად ბძანებულისა ამის ჩუენისა, შე-მცა-ედების კეთრი გ ე ზ ი ს ი , ძრწოლა კ ა ე ნ ი ს ა , მეხ-დატეხილობა დ ი ო ს კ ო რ ე ს ი , ცოცხლივ დანთქმა დ ა თ ა ნ და ა ბ ი რ ო ნ ი ს ი , 5 10 15 20 25 30 35 40 237 შიშთუილი ი უ დ ა ს ი . ნურათამც სინანულითა ნუ იქნების ჴსნა სულისა მისისა, ნურც ი ე რ უ ს ა ლ ე მ ს წასულითა, ნურც გლახაკთა მიცემითა, ნურც მონასტერთა და ეკლესიათა აღშენებითა, ნურც მ თ ა წ მ ი დ ა ს მისულითა, ნურც ლოცვითა, წირვითა და მეტანიითა, ნურათამცა სინანულთა ნუ იქნების ჴსნა სულისა მისისა. შე-მცა-იცვლების სჯულისაგან ჩუენ, ქ რ ი ს ტ ი ა ნ ე - თ ა ს ა , და იქნებისმცა მონაწილე მ ა ჰ მ ა დ სანანაელისა, მკუ{ი}დრმცა არს ფსკერსა ჯოჯოხეთისასა. დამამტკიცებელნი ღ(მერ)თ(მა)ნ აკურთხნეს. აწე, ქ ა რ თ ლ ი ს ა კათალიკოზნო და ყოველნო მართლმადიდებელნო ეფისკოპოზნო, ჯუარითა თქუენცა ასე დაუმტკიცეთ. დაიწერა მტკიცე ესე სიგელი თუესა ოკდობერსა იგ, ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტიზ. თქუენ, წმიდანო კათალიკოზნო და საჭეთმპყრობელნო წმიდისა ამის კათოლიკე ეკლესი{ი}სანო, თქუენცა ასრე დაუმტკიცეთ და ნურავინ ჴელ-ყოთ შლად ამისად. უკეთუ ვინმე{მ} ინებოთ შლად ბრძანებულებისა ამის ჩუენისა, შე-მცა-იცულებით რჯულისაგან ქრისტიანეთასა და ი უ დ ა ს თ ა ნ ა მ ც ა დაისაჯებით. და ნურათამც სინანულით ნუ იქნების ჴსნა სულისა თქუენისა აწ და უკუნისამდე! ხვეულად: მე, თეიმურა ზ, ვამტკიცებ ნებითა ღ(მ)რ(თისა)თა. ხვარაშან 132 1629 წ. 4 აპრილი. წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეფისა ქაიხოსრო ბარათაშვილისადმი პ ი რ ი: სეა, 1450-11/59, გვ. 66-66-ა; XIX საუკუნეეში შედგენილი რუსული მმართველობის პირების დავთარი. საბუთი გატარებულია რუსული მმართველობის რეგისტრაციაში 1820 წლის 24 თებერვალს ნომრით #55. თ ა რ ი ღ ი: ქორონიკონი ტიზ (317) აპრილის დ, რაც უდრის 1629 წლის 4 აპრილს. ჩვენ, მეფესა პატრონსა თ ე ი მ უ რ ა ზ ს , და დედოფალსა პატრონსა ხ ვ ა რ ა შ ა ნ ს, და სასურველსა ძესა ჩვენსა, პატრონს დ ა ვ ი თ ს , სოფელი ო ძ ი ს ი მისის სამართლიანის სამზღვრითა და საქმითა, და უ რ უ ნ ბ ე ხ - ა შ ვ ი ლ ი მისის მამულითა, სამკვიდროთ და სამამულოთ და საჯილდოოდ ბ ა რ ა თ ა შ ვ ი ლ ი ს ქ ა ი ხ ო ს რ ო ს ა თ ვ ი ს გვიბოძებია და ნურა კაცი ნუ ეცილებით. ქ(ორონი)კ(ონ)ს ტიზ, აპრილის დ. ხელრთვები: თეიმურა ზ, ხორეშან ბეჭდის ადგილი. პირის გადაწერის თანადროული მინაწერები: 5 10 15 5 238 ასლიდამ თანასწორ არს ჩაწერილი, სოვეტნიკი თა(ვადი) თეიმურა ზ ბაგრატიონ ი. სოვეტნიკი თა(ვადი) დიმიტრი თარხანოვ ი. ასლი, დეკუმენტი მივიღე, თა(ვადი) იოან ე ბარათოვ ი. კომენტარი ქაიხოსრო ბარათაშვილის შესახებ იხ. საბუთთან 1450-12/110. 133 [1629-1630 წწ.] ფიცის წიგნი სვიმონ მეფისა იოთამ ამილახორისადმი დ ე დ ა ნ ი: ხეც, Hd-2121; სქელი ქაღალდი; ზომა: 39,5X15,5 სმ.; ჭვირნიშანი – ხუთკბილა გვირგვინი. მხედრული; მოშავო-მოყავისფრო მელანი; განკვეთილობის ნიშანი: სამწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: საბუთის მარცხენა კიდის ზედა ნაწილი რამდენიმე ადგილას დაძენძილია, რაშიც მოყოლილია პირველი სამი სტრიქონის დასაწყისი გრაფემები. მარჯვენა ქვედა კუთხეში მოხეულია საკმაოდ დიდი ზომის ქაღალდის ფრაგმენტი. საბუთი გამაგრებულია სარესტავრაციო ქაღალდით. პ ი რ ი: სეა, 1461-14/28. თ ა რ ი ღ ი: საბუთი უთარიღოა. ტექსტის ბოლოს ფიცის ფორმულაში სვიმონ მეფე მოიხსენიებს ირანის შაჰ შაჰ-სეფის (1629-1642 წწ.), რაც მიანიშნებს, რომ საბუთი გაცემულია სვიმონ მეფისა და შაჰ-სეფის თანმხვედრ წლებში, ანუ 1629-1630 წლების ფარგლებში. ქ. ნებითა არსება-დაუსაბამ{ო}სა და დაუსრულ[ებელისა] |2 ღ(მრ) თისა და უბიწოდ მშობელისა მისისა; თავს[მდებო]|3 ბითა, მინდობითა და შუამდგომ{ე}ლობითა ყ[ო]ვ|4 ელთა წმიდათა ღ(მრ)თისათა, და რანიცა დიდსა და პატი|5 ოსანსა სვინ{ა}ქსარსა შიგან წმიდანი ღ(მრ)თისანი სწერია|6 ნ და მოიხსენებია{ნ}. ამა ყოველთა წმიდათა ღ{მრ}თისათა |7

თავსმდებობითა, მინდობითა

და შუამდგომ{ე}ლობ|8 ითა ესე მტკიცე და უკუნისამდე უცვალებელ|9 ი, ყოვლის ჩხუბისა და ილ{ა}თისაგან გამოსული და გ{ა}|10ნწმედილი საფიცარი წიგნი, პირი და ფიცი გიბოძე|11თ ჩუენ, ღ(მრ)თივ-გვირგვინოსანმან მეფემან პატრო|12ნმან ს ვ ი მ ი ო ნ , თქუენ, ა მ ი ლ ა ხ ო რ ს , პატრონს ი ო |13თამს. ასრე და ამა პირსა ზედა, ვიყვნეთ თქუენი |14 უვნონი, უზიანონი, არა გავნოთ, არა გაზიანოთ, |15 არც{ა} ჩუენგან და არც{ა} ჩუენის სიტყვის მომსმ|16ინ{ე}ს კაცისაგან თქუენ არა გევნოს-რა, და არცა-რა გ|17ეზიანოს. თუ ვინმე{მ} თქუენი თავი შამოგვაბეზღოს, |18 გაუკითხავად არ შაგიბეზღოთ. და თუ ჩუენზედ |19 არა სტყუოთ-რა, სამ{ა}რთლიანის საქმითა, რისაც |20 მქონებელნი მამულისა და საჴელოსი ყოფილი|21ყვნეთ, არც იმაზედ დაგამცროთ. და არას თქუ|22ენს მტერს თქუენზედ არ მიუდგეთ უსამართ|23ლოდ. 239 ამისად გასათავებლ{ა}დ, თავ{სმ}დებად ღ(მერ)თი და ყო|24ველნი მისნი წმიდანი მოგვიცემიან, ზეც|25ისა და ქუეყანისანი, ჴორციელნი და უჴორც|26ონი. და თუ დაუნაშავებლ{ა}დ ეს საფიცარი გ|27აგიტეხოთ, თავად ღ(მრ)თისა და მერმე, ბედნიერის |28 შ ა { ჰ } - ს ე ფ ი ს ყ{ა}ენის შამცოდენი ვიყვნეთ. და ჴელიცა ა|29სრე ჩაგირთეთ. ამისი გასატეხი გულში არა ა|30ღვიაროთ-რა. ხვეული ხელრთვა: სვიმონ 134 1630 წ. 27 იანვარი. სიმონ მეფის პირობის წიგნი ქაიხოსრო [ბარათაშვილისადმი] დ ე დ ა ნ ი: სეა, 1448-598; ნაცრისფერი ლაქებიანი ქაღალდი, ზომა: 24,4X21,5; შავი ფერის მელანი; მხედრული; განკვეთილობის ნიშანი: ორწერტილი ყოველი სიტყვის შემდეგ; დაზიანება: თავნაკლული – მოხეულია დასაწყისი ნაწილის რამდენიმე სტრიქონი; გადარჩენილი ტექსტის პირველი სტრიქონიც ნაწილობრივ მოხეულია; ძალზე დაზიანებულია მარჯვენა კიდე ტექსტიანად. ორენოვანი – ქართულ-სპარსული. ათსტრიქონიანი, შექასთეს ხელით შესრულებული სპარსული ტექსტი მოთავსებულია საბუთის verso-ზე. საბუთის თ ა რ ი ღ ი : ქორონიკონი ტიჱ (318) იანვრის კზ (27), რაც გვაძლევს 1630 წლის 27 იანვარს. საბუთის დ ა მ წ ე რ ი : მდივან-მწიგნობარი ფირალ ყანდურალიშვილი. გ ა მ ო ც ე მ ა : ფუთურიძე 1955: გვ. 80-81. ...სა [...3-4 სტრიქონი]. მას ჟამსა, როდისაც მოგუიდეგით კარსა და მამულის წყალობა[სა] [დაგუე]|2 აჯენით, ჩვენ ვისმინეთ აჯა და მოხსე[ნება თქუენი, შეგიწყალეთ და გიბ]|3 ოძეთ დ ი დ ი მ ა ხ რ ა ღ ა ჯ ი ზემოთის სახნავითა და ნაოხრითა, მისის [ბა]|4 რითა, ველითა, ვენაჴითა, სახნავითა, უხნავითა, წყლითა, წისქუილი[თა], [საძებრითა და უძე|5 ბრითა და ყოვლის მისის სამართლიანის სამძღურითა. როგორა[დაც ა მ ი ლ ა ] |6 ხ ო რ ს ჰქონებოდეს მ ა ხ - რ ა ღ ა ჯ ი უკლებლით თქუენთუის გუიბოძებია. |7

მოგცეს და გიბედნიეროს

ღ(მერ)თ(მა)ნ ჩუენსა ერდგულად სამსახურსა [შინა აწ]|8 ე, უზეშთესთა მოგახსენებთ და უქუედესთა გიბრძანებთ: კარის ჩუე|9 ნისა ვაქილ-ვაზირნო და ს ო მ ხ ი თ ი ს ტარუღავ და მელიქო და სხ- [უანო] |10 მოსაქმენ