‚Henri Becquerel‛ (1852-1908)
Se el ‚De Vacature‘.
If spatoy in ‚Paris‘ in el ‚Jardin des Plantes‘, dalogoy magotis jönik, e lelogoy konletis liegik musedas difik, tän mög dabinon, das neküpoy voböpi füsüdik elas ‚Becquerel‘! Ga bumot neveütik at, kel binon dil lölota museda natava, süükon küpäli visitana küpälik medü plakät, kel nunon, das us tü 1896 mäzul 1 bal tüvotas nolavik gretikün pedunon, sevabo ut stralamikodaba. Tüvan äbinom ‚Antoine Henri Becquerel‘, kel älabülom me atos pladi okik in ked vestiganas gretik. Tüvot säbinädikama tauma, keli älecedoy bü tim at nediloviki, äbinon sevädikam, kel äpluon vemo tefü utos, kelosi filosopans ettimik änoloms, e kelos ädönulifükon drimi lalkimanas. Büä otikädobs kuratikumo jenoti fäküköl at, kel äninädon promis liegik pro fütür menefa, onunobs brefo bosi dö:
Pämotom in ‚Paris‘ tü 1852 dekul 15, ed älicinom se dafamül tälenik. Lefat omik: ‚A. C. Becquerel‘ (1788-1878) äbinom füsüdan skilik; profäsoran pö mused natava, kel ädagetom b. v. demü vestigs lektinakiemik okik ün 1837 köni di ‚Copley‘ de el ‚Royal Society‘ in ‚London‘. I fat ela ‚Henri‘: ‚A. E. Becquerel‘ (1820-1891), kel äsökom fati okik as profäsoran, äbenodistükom oki dub vestigavobod veütik, pato in jäfüd lita (litakiemav, späktrumam, lüminät). Äbinom datuvan fosforätöma.
‚Henri‘ äfövom vönaoloveikodi ed äsökom ün 1892 fati okik, do primiko no pidguälom pro nolav realik. Ifivisitom polütägajuli, ed ifägükom oki pos atos ad kaenal in el ‚Ecole des Ponts et Chaussées‘ (1877). Ün yel fovik äprimom jäfotis okik in el ‚Musée d'Histoire Naturelle‘, ed ädunom somo ma sam fata e lefata oka. Suno äsevädükom oki as vestigan kuratik ä sitik, kel ädesinom pato ad studön natapubodis lektina-litavik, äsä späktrumi disredik e nüsugi lita. As stabaced elecedom liti pubodi lektinamagnetik, soäsä atos pefümükon letäleniko fa ‚Michael Faraday‘ (1791-1867). Tumats küpedotas kuratik äfägükons omi ad lonülön kludodis veütik, ed ad lautön teorodis, kels äsüükon valöpo küpäli. Ya ün 1882 päbelegivom me stimalegion. Cäl stimik ad liman ela ‚Académie des Sciences‘ ün 1889 äbinon ledino sek studa omik dö pubods fosforätik, kel äbinon fövot vestigas, kelis fat omik idunom in jäfüd at. Ün 1894 ävedom lekaenal ministera ponas e vegas, ed ün 1896 äcäloy omi profäsorani pö jul polütägik. Bi äcalom zuo pö el ‚Conservatoire des Arts et des Métiers‘, nol omik päfrutidon vo in sog gretik!
Tüv stralas: ‚Becquerel‘, ma om penemölas (1896), äblinon ome köni di ‚Rumford‘ ela ‚Royal Society‘ ed ün 1903 premi di ‚Nobel‘. Ün 1908 yunul 29 el ‚Académie des Sciences‘ äcälom omi sekretani okik, ab te dü vigs anik ‚Henri‘ äfägom ad fölön dunodi at: tü 1908 gustul 24 ädeadom no pespetölo tö ‚Croisic‘ in Bretän. Son omik: ‚J. Becquerel‘, ün 1873 pemotöl, ästebom suvo in län obsik ad dunön vestigis dö kristadam pö vamots donik, demü kelos ägebom danöfo eli ‚Cryogeen Laboratorium‘ famik in ‚Leiden‘!
No binos fäd, das tüv stralamikodaba äsökon so vifiko pos ut stralas: X. Do stralams bofik binons distiks, bevü tüvs onas seköf kodöfik semik dabinon. Ün fin de 1896 ‚W. C. Röntgen‘ (1845-1923) äfäkädükom volanefi dub tüv stralas: X nelogädik, kels päsüükons dub vobed katodastralas. Gideto enemoy latikumo stralis at, ven klän daveda onas piplänon, ma tüvan stralis di ‚Röntgen‘. Ün prim de 1896, ven tüv äsevädikon in Linglän e Fransän, natäl veratik stralas: X ye no nog pifümükon. So füsüdan Fransänik: ‚Henri Poincaré‘ (1854-1912): ziom presidela posik: ‚Raymond Poincaré‘, äspikädom dü seadod ela ‚Académie des Sciences‘ tü 1896 yanul 20 dö strals: X änu pitüvöls, ed äleadom sirkülön fotografotis anik di ‚Röntgen‘. Ya suno nitedäl pro ats klülädon binön vemo gretik, e pos spikäd grups äfomons okis de jäfüdakompenans, sanans, biologans e füsüdans, kels, alan ma tikädöp lönik okik, äbespikoms tüvi nulik. Bevü bespiks liföfik i ‚Henri Becquerel‘ äbinom, kel ästebom boso flano, ed äjinom letikön dibätiko. Fotografots bisarik äbinons pro om blöf dabina litastralas nesevädik, kels äsüükons pö om tikodis brulik valasotik, se kels too ätuvom tuvedi. Äseividom ele ‚Poincaré‘ davedi stralas: X, ed ägetom gespiki, das strals äsestralons de glät, kel pidrefon dub katodastrals. Ad atos ‚Henri Becquerel‘ äküpetom, das glät ivedom flüorätik. Nolavans bofik äcedoms sunädo, das äzesüdos ad vestigön kuratiko stöfis, kels ävedons fosforätiks u flüorätiks, if pasufükons stralame semik. Atos äbinon ebo bos, kel äpliton eli ‚Henri‘! Ya dü vegam lü lom, in vab oki, älonülom oke it säki, va sekid ädabinon vü strals: X e pubod lüminäta. (Lüminät binon sestralam litastralas logädik dub stöfs, kels pesufükons stralame.) E mögosöv-li bo, das lit logädik padugädon dub strals nelogädik, äsä strals: X? Dabinonöv-li näi strals logädik, me kels lefat omik, fat omik, ed om it ijäfoms, stralam nelogädik nesevädik? Nog ün soar ot ädatikom disini vestiga, e tü göd fovik, keli ästebedom neusfädiko, äprimom in voböp sperimäntis balid okik. Kisi ösevädükons-li?
‚Henri‘ ägolom ino cem dagik, ed äsumom platoti fotografik, keli ävilupülom kälöfo me jüds anik papüra blägik. Dü del lönik äsufükom päkedili solalite, ed äxamom soaro seki: platot leno ivoalon. Ün del fovik ämekom dönu päkedili somik, ab nu äpladom sui on kristadis anik luraninasaläda, büä äsufükom oni solame. Ün poszedel äsävilupom platoti, ed äkonstatom steni dofik. Posä idunom dönuamiko sperimänti at, ai ko sek ot, änunom ün 1896 febul 24 ele ‚Académie des Sciences‛, das stöf fosforätik, äsä telsulfat luranina e kalina, dü tim, das pasufükon solame, sestralon stralis, kels dudranons da papür nedulogamovik, e koedons säxüdön largentinasalädis platota fotografik. Demolöd, o reidan! das is nog ai tefos lüminäti, ed i ‚Henri Becquerel‛ äsevedom lenemu, das om, ko vestigs okik, inilikom sop niliko tüvi so vemo veütiki!
Läb kion, das ‚Becquerel‛ ivälom luraninakoboti pro sperimänts okik! Atos äbinon-li fäd? Mutobs liedo blebön debiks tefü gespik ad atos. Fonäts semik nunons, das ävestigom i stöfis votik tefü vobed onsik in platot fotografik. Lautans votik sagoms ye, das ‚Becquerel‛ ägebädom teiko luraninasalädis. Motivoms atosi me küpet, das saläds at äkomons in voböp, bi fat ela ‚Henri‛ ya ägebom salädis at pö vestig okik flüoräta. Mutobs kludo leadön nefümiki, va is fäd ejenon, ab binos fümik, das tüv voik de strals di ‚Becquerel‛ ibinon sek dinädas fädik. Sol, keli ‚Henri‛ ai äneodom pro sperimänts okik, sevabo änekomon dü dels anik. Dub atos pimütom ad no vobön, e platot fotografik pivilupöl ko luraninakristads su on, pakipedön ini layet. Pos pasetikam delas anik tiket äsüikon pö ‚Henri‛ ad sävilupön seimna platoti. Okanoy fomälön stuni omik, ven sten dofik sevädik äpubon. Klu... no lüminät-li? ‚Henri‛ no äbinom man, kel äzepom nemediko somikosi. Ba ätefos te sestralami sekü nämet pikipedöl. Ön jenet at ye nämot sestralama ömutonöv läsikön pianiko! Ab ma sperimänts luraninasaläd äfovon ad stralön ko nämot no läsiköl, e somo ‚Becquerel‛ ämutom sio kludön, das itüvom stralami nulik, kel äkömon se luraninasaläd. Äreafom ad lonülön kludi dramatik at ün sudel: 1896 mäzul 1, tü düp 11id göda, ven kloks glügas ätonons love ‚Paris‛, e vögs lefredik cilas in el ‚Jardin des Plantes‛ äpledölas ädrudanons jü ini cem dagik voböpa. Tüv stralas di ‚Becquerel‛ pänunon ün mäzul 2 yela: 1896 ele ‚Académie des Sciences‛. Leigod ko strals: X äjonon, das strals di ‚Becquerel‛ älabons fägi fagikumo dudranöli, e pö vestig latikum äklülädos, das älabons natäli mödo komplitikumi. Ven ‚Becquerel‛ latikumo pos tim brefik ätuvom, das luraninakobots säfledülons lektinömi pefledülöl, dubä lut züöl päyionükon dub strals, ituvom medi sperimäntik ad jonön stralis okik. Metod at äklülädon binön so senöfik, das, leigodü dilet späktrumik, at vemo äpluon!
Klülos, das tüv ästigädon mödikanis ad datuvülön stralis di ‚Becquerel‛ in stöfs votik. Voböp ela ‚Henri‛ pägebon diseinü atos b.v. fa ‚Marie Curie-Sklodowska‛ (1867-1934), kel älabof somafädo läbi ad jonön, nesekidiko de ‚E. Schmidt‛, stralami nulik i pö torin. ‚Piere Curie‛ (1859-1906) äzedom vestigis okik ed äyufom nenfeniko jimatani okik. Vobod onsik älabon seki, das ätüvons ün 1898 radini in min: luraninoluranat. Tüv stralama at, kel binon nämikum mö balionats naedas ka ut luranina, äjänälon voli nolavanas! Primo no nog ätanätoy radini luranine. Nog ün yel ot tüv polonina, fa ‚Marie Curie‛ ma lomän ofik penemöla, äsökon. Nem: stralamikodab äpladulon vüo nemi: stralam di ‚Becquerel‛. Zao dü tumyelacen ‚A. Debierne‛ (1856-1925) e ‚F. O. Giesel‛ ätuvoms nog laktini stralamikodabik. Latikumo pö ottopins semik de kalin, rubidin e lutetin stralamikodab natik anik päkonstaton, ed i stralam: ‚alpha‛ pö samarin.
Pas ün 1903 ‚Henri Becquerel‛ äpübom lovelogami kobüköl sperimäntas okik, tiädü: ‚Recherches sur une propriété nouvelle de la matière, activité radiante spontanée ou radio-activité de la matière‛. Ün yel ot ägetom premi di ‚Nobel‛ demü tüv stunüköl okik, ab i els ‚Curie‛ äkompenons pö atos ‚in recognition of the special services rendered by them in the work they jointly carried out in investigating the phenomena of raditation discovered by professor Henri Becquerel‛.
Pö fümükam natäla veratik stralamas stralamikodabik, plä els ‚Curie‛, ‚William Ramsay‛ (1852-1916) e ‚Lord E. Rutherford‛ (1871-1937) ejäfoms meritabiko. Ün 1903 ‚Rutherford‛ e ‚Fr. Soddy‛ (pemotöl ü n1877) älautoms säbinädikamateorodi famik. Ko atos period vestiga dacena natik päprimükon. Suno sperimänts äprimons, primo dub bejüt me diledils: ‚alpha‛ (helina-kereds); latikumo fa ‚Sir J. D. Cockroft‛ ed ‚E. Th. S. Walton‛ ün 1932 dub bejüt me protons (prem di ‚Nobel‛ ün 1951). Pos tüv nötrona ün 1932 fa ‚J. Chadwick‛ (pemotöl ün 1891; prem di ‚Nobel‛ ün 1935), ün 1934 bejüt balid me nötrons äsokon, pedunöl fa ‚E. Fermi‛ (pemotöl ün 1901: prem di ‚Nobel‛ ün 1938). Fovo veüt mu gretik äbinon tüv stralamikodaba mekavik fa ‚Frédéric Joliot‛ (pemotöl ün 1900) e jimatan omik: ‚Irène Curie‛ (pemotöl ün 1897), kels ägetons demü atos ün 1935 premi di ‚Nobel‛ pro kiemav. Äbejütons ün 1934 lalumini me diledils: ‚alpha‛. Reidan sufädik uküpon, das tüv stralamikodaba dugon obis lü ziläk keredafüsüda. Veüt gianagretik tüva fa ‚Henri Becquerel‛ vo paplänon dub atos!
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1953, Nüm: 4, Pads: 13-15, Nüm: 5, Pads: 17-19.