Beyannameyê heqanê insananê erd u asmêni
Beyannameyê heqanê insananê erd u asmêni (be İngılızki: Universal Declaration of Human Rights ya ki kılmek ra UDHR), beyannameyêko ke Mıletanê Yewbiyayeyan Komisyonê Heqanê İnsanan Heziranê 1948i de kerd hazır u tayê vurnayışan ra tepeya 10ê Gağande 1948i de, cemaeto ke Paris de diya arê u qebul diyayo, beyannameyê Diwanê Heminano. 30 maddeyan ra yeno pêra. İmzakerdene de, dewletanê Herbê Cihaniê 2. ra dıme, tesirê naye ki bi ke nê cihetê bınê teminati gırewtena heqanê ferdan de amey werê. Eleanor Roosevelt no beyanname "Yew Magna Carta (Magna Karta) heme insaniyetine" name kerd. 10ê Gağando ke no beyanname imza bi, Roca Heqanê İnsananê Dınya yeno mıbarekkerdene.
Beyannameyê heqanê insananê erd u asmêni
[edit]SIFTE
Madde 1:
İnsani têde serbest, bara anor (heysiyet) u heqan ra têdüs yenê riyê dınya. İnsani wahêrê eqıl u wıcdaniê, yewbinan rê ebe bırayin u zerreweşiye ra bêrê têhet.
Madde 2:
Heqê ke ni beyannamey de ameyê nuştene, heme kes seba inan wayirê serbestin u heqo. Cıns, cıbıliyet, reng, zıwan, din, siyaset be itıqatê dê bini; wariyet ra gore jübini ra cêr-cor nêvêniyenê.
Henio ke; insani senê dewlete, senê erd, senê war u wurt u ca u cangehi sero benê, bıbê; wa nê dewleti, erdi, war u wurti bara siyaseti, bara huquqi ra jübini ra cêr-cor nêvêniyenê, ê têde têdüs rayê.
Madde 3:
Weşiye, serbestiye, zerrehonıkiye heqa hemu insanana.
Madde 4:
Kes kesi nêşeno kole u qulê xo kero. Koleyin u tacirina koleyan hemu cihet ra mena (tuhmeta).
Madde 5:
Qe kesi rê eza u cefa nêdiyeno antene. İnsaniyetine ra düri, kes be kesi ra nêşeno kayê xo bıkero.
Madde 6:
Kam, koti (kamca) de beno bıbo, wahêrê heq u huquqê xoyo. Kesê bini gereke heq u huquqê cı nas bıkerê (bışınasnê).
Madde 7:
Qanunan ver de hemu kes têdüs rawo. Sıtara qanunan ra xeyr vênıtene ra, heqa xo gırewtene de têde jü düs rayê. Kam ke na beyanname ra keweno düri ya ki serba düri vıstenê fit şaneno cı; verbe inan heqa xo esta ke xo şevekıtene (pawıtış) rê sıtara duwelan bıwazo.
Madde 8:
Ebe qanun ra insan biyo wahêrê senê heq u huquqan; seba (qandê) inan, senê cad, senê fêlo xırab şaniyeno pê, pêşaniyo; nê heq u huquqê xo rê wahêr veciyayene rê, seba nê fêl u cadi, mehkemanê mılliyan rê şiyene rê heqa xo esta.
Madde 9:
Kes kesi zey vatena xo pênêgêno (nêtepışeno), nêerzeno zerre, nêşeno mıhacir kero.
Madde 10:
Gereko xêr u xeta jüyê be heqi ra, mehkemanê heqaneyan de eskera bıvêniyo.
Madde 11:
a.) Kam ke xetayê keno; hata ke dewa i mehkemanê heqaneyan de nêvêniyo, xeta xo isbat nêbo, o bêxeta u bêguna say beno.
b.) Wexto ke çiyê kerdo; bara huquqê mılli bara huquqê enternasyonali de cırmê xo çıniyo, seba na kerdene cırm nêbırrino. Peyê coy na kerdene rê cırm bıbıriyo ki, cırmê verêni ra zêde nêbırino.
Madde 12:
Kes kêfane nêşkino salatê kesi bo ; mulxıt, çê/kê, xebere ardene-berdene, nusnayene rê. Qanuni seba çiyê niyanêni her kesi cênê bınê sıtara xo.
Madde 13:
Kam kamci dewlete wazeno, aca de serbest fetelino/geyreno, koti wazeno aca de minê xo kuno.
Madde 14:
a.) Kam ke bınê zulmi de mend, şiya duwelanê binan kewtene rê heqa xo esta.
Heqe awa ke i duweli inun bıcirê/bıgirê bınê şiya xo.
b.) Kam ke siyasi niyo, kam ke huquqê Mıletanê Jübiyayeyan dewesneno, o na heqe nêşkino biaro zıwan (jüan/zon).
Madde 15:
1.) Her kes wayirê heqa hemwelatino (wetendaşino).
2.) Qe kes nêşkino jüyê hemwelatina cı ra mehrum bıkero. Jüyê ke wazeno hemwelatina (wetendaşina) xo avurno, gereke kes ey/aye xam meciro.
Madde 16:
1.) Cêni u ciyamêrdê ke amê verê zeweci, heqa inun esta ke bızeweciyê, xo rê çêyê (keyê) ronê; kes nêşkino bara cısn u hemwelatine ya ki dini ra zeweci tomete kero. Tawo ke zewecinê, surê zeweci ya ki xırabebiyayena zeweci de heqê inun têdüs rayê.
2.) Waştiyê ke zerria xo esta, zewec tek teyna rıza xuya serbeste ra beno.
3.) Çê (key), parçê qomio tabi u temelo; hetê qom u dewlete ra sevekino.
Madde 17:
1.) Her kes, teyna ya ki i binan ra piya bo, heqa xuya mal u mılki esta.
2.) Qe kes nêşkino mılkiyetê xo ra bêro mehrum kerdene.
Madde 18:
Ê her kesi serbestiya xoya fıkr u wıcdan u dini esta. Serbestiya itıqatê dini vurnayene ya ki tek teyna ya ki cemat ra piya u eşkera ya ki xususi serbestiya salıxdayene, degırotene ya ki raya git (şênatiye) u ibadeti sera eşkerakerdena itıqati ki na heqe de teyra.
Madde 19:
Ê her kesi heqa xo sebestiya vênayış u qeseykerdene rê esta. Ferd ke be xo beno wayirê vênayış u vatena xo ya ki rayê nê rayê sera u kamci dıwele de beno, bıbo; malumat u fıkr se/çıturi, koti ra fino xo dest, inun keno vıla, ni cihetan ra serbesto, wayirê heqo.
Madde 20:
1.) Ê her keşi heqa xo esta ke qeydê haştiye ra arêdiyo ya ki cemat/dernege rono.
2.) Kes qe kesi nêşkino be zor ra ezayê cemati/dernege bıkero.
Madde 21:
1.) Her kes wayirê heqo ke raya temsilciyanê raşt ya ki serbest weçinıteyan sera idarê welati kuyo.
2.) Her kes wayirê heqo ke xızmetanê welati seba qomi ra têdus u verane fayde bıciro.
3.) İradê mıleti, bıngê/temelê otoritê idareyo. No irade weçinıtena (seçimê) pêroyinan u têdüs ra, reyo dızdine/miyanki u serbest, weçinıtena demani u raşti sera aseno.
Madde 22:
Her keso ke ezayê qomio, heqa xo teminatê ictımai rê esta. Raya qêretê mılli u piyagurenayışo beynelmılel sera, jü ki komel u çımeyanê her dewlete ra gore; her kes wayirê na heqo ke anor u şexsiyetê xo mıheqeq serbest raver bero; wayirê heqo ke heqê xoyê ekonomik u ictimai u kultureli hurendia xo bıvênê.
Madde 23:
1.) Her kes wayirê heqo ke kar u gurê xo serbest weçino, sert u surtanê adıl u musaitan de bıguriyo; jü ki verbe bêkariye bısevekiyo/bıpawiyo.
2.) Ê her kesi heqa xo esta ke bê jü cêrakerdene, seba karê de têdüşi wayirê ucretê têduşi bo.
3.) Ê her kesi heqa xo esta ke wayirê ucretê de adıl u musaiti bo, oyo ke şikino ro anorê insani, pê i ucreti bışikiyo xo u çê/kê xo idare kero. Lazım ke beno rayê sevekıtışê/pawıtışê ictımaiya bine sera şikino weşiya xo bıramo.
4.) Her kes seba ke menfaetê xo bısevekno/bıpawo, heqa xo esta ke sendika rono ya ki ezayê sendika bo.
Madde 24:
Her kes wayirê heqo ke saetê xoyê kari ebe pêmo/ölçüyo maqul şindor cısaniyo; jü ki, tatilê ucretınê demaney ki tey, wextê xoyo thal/veng bıbo, raaresiyo.
Madde 25:
1.) Ê her kesi heqa xo esta ke refah u sıheta xo u çê/kê xo rê, xo weyiye kero, têrapiso, mekanê de ca bo u tıbbi qaytê cı bo. Her kes wayirê heqa teminatio ke; halê tenga debare/geçımi de, awa ke rivatanê bêkariye, nêweşiye, seqetiye, viyabiyayene, kokımine/ixtiyarine ra ya ki sertê ke kontrolê xo ra qeyr yenê meydan.
2.) Ê mayan u domanan/qıcan heqê xoyê weyiy u yardımê xasi estê. Domani pêro, zerre ya ki teberê zeweci de amê dınya, ferq nêkeno; jü seveknayisê/pawıtışê ictimai ra fayde cênê/gênê.
Madde 26:
1.) Her kes wayirê terbiyetio (eğitim). Terbiyet, qet ke nê merhelê terbiyetê verên u bıngehi de bêpereyo. Salıxgırotena mektebê verêne mecburiyo. Terbiyeto teknik u meslegi her kesi rê akerdeyo. Terbiyeto berz (universıte) gorê qabıliyeti imkan têdüşki dino her kesi.
2.) Terbiyet, seba tam raverberdena şexsiyetê insanio, jü ki seba ke heqanê insanan u serbestiya bıngehi rê hurmetê xo pêt bo. Terbiyet, mılliyetan, cısnan u qelfanê diniyan pêroyine miyan de meylê zerrehirayiye, zerreweşi u dostine dano; faliyetanê Mıletanê Jübiyayeyanê (BM) ke raya haştiye sevekıtene sera keno hira.
3.) Ma u piy verde ra wayirê heqê ke domanê/qıcê xo senê terbiyet cênê/gênê.
Madde 27:
1.) Her kes wayirê heqo ke weşiya qomia kulturele de cayê xo bıciro/bıgiro, senate ra fayde bıciro, jü ki ilm de raverşiyene rê iştırak kero, faydê xo bare kero.
2.) Ê her kesi heqa xo esta ke berê (ürün) ilm, edebiyat u senatê ke ey afernê/nê pêra, menfaetê maddi u manewiyê ke cı ra vecinê meydan, i bısevekiyê/bıpawiyê.
Madde 28:
Heq u serbestiyê ke ni beyannamey de gırotê çım ver, her kes wayirê heqa sunıka/duzana ictımai u beynelmılela henêno ke ni heq u serbestiy tede bıbê.
Madde 29:
1.) Ê her kesi qomi rê wezifê xo estê, qomo ke imkan dano cı ke tede şexsiyetê kesi serbest u tam raver şêro.
2.) Her kes sureyo ke serbesti u heqanê xo ke gureneno, sindoran ra gırêdayiyo. Sindorê ke qanun ra beli kerdê, seba ke heq u serbestiyê i binan nas bê/bışınasiyê, ninan rê hurmetê sari bêro pêtkerdene, jü ki qomê do demokratik de pê duzana exlaqê qomiê pêroyine vera ihtıyacê refahê pêroyine şêrê.
3.) Ni heq u serbestiy qetiyan verbe/mığayırê fêl u emel u prensipanê Mıletanê Jübiyayeyan (BM) mêrê gurenayene.
Madde 30:
Tewr/qet jü hukmê ni beyannamey heni/otır tabir mebo ke heqe dano dewletê, qelfeyê/grubê; heq u serbestiyê ke naca ard be zıwan (zon/jüan), ebe fêlo henên faliyetê ya ki aksiyonê vırazo ke inan ra jüyê werte ra wedaro.