Da quai ch'ils vegls raquintavan

by Giatgen Uffer

L’onn 1798

Dal temp dals Franzos sa derasa in di la tuna en Surses ch’in’armada franzosa saja en viadi da la Val d’Alvra en ed encunter l’Engiadina. Dalunga sa raduna il Landsturm da Surses per far frunt als invasurs. Arrivads sin ils prads sut Vazarouls, vesan els a passar ils Franzos dal guaud en vers Brinzauls.

Immediat fani ‹fieu›. Ils Franzos respundan. Il manader dals Sursesans survegn ina balla en in ventrigl. «Mes umens», cloma el a sia schuldada, «quest qua n’è betg in bel sajettar; giain per noss fatg.»

Tut ch’è perencletg, la truppa eroica va en prescha dal Crap Ses si, e la campagna militara dal 1798 è stada a fin. Dal rest n’è quai betg stà auter ch’in maletg empitschnì da quai ch’è daventà lez mument cun l’entira Svizra.

Ils vegls cumins

da las Trais Lias en Rezia furmavan tantas republicas cumplettamain independentas, pitschens stadis suverans. Il contact tranter els era zunt pitschen. Dals 1600 fin ils 1800 era il sulet liom ch’existiva tranter las Lias ed ils cumins l’interess per il cumond sur las terras subditas: Vuclina, Clavenna e Buorm.

I sa chapescha damai che, suenter l’introducziun d’ina constituziun chantunala, tut quai che vegniva fatg da las autoritads chantunalas a Cuira era suttapost a la critica e savens er a l’ironia dal pievel, disà da cumandar sulet en tge ch’i saja, senza na salidar nagin. Quest’ironia beffegianta era cuntegnida bain en il cussegl ch’ins deva als uffants cur che la schuppa u la buglia era memia chauda: «Giu Cuira hani fatg da suflar.»

Ed il tretscher da F. ch’arrivava mintg’onn a far e cuntschar tretschas en tut Surses lamentava: «Quels smaladids Kantonsfresser èn qua giu e fan leschas e hardumbels e nus stuain pajar.» El na pajava franc betg in da tschintg raps taglia da lez temp.

Ch’ins na s’interessava betg fitg per tut quai che vegniva fatg qua oragiu, mussa er ina ditga dal vegl caluster da s. Mitgel. L’onn 1891 è vegnì decretà per l’emprima giada da Berna da tutgar zains l’emprim d’avust. Sa chapescha che nus mattatschs eran occupads cun gidar a tutgar, e quai senza savair il motiv da quest tutgar da festa.

Suenter hai jau dumandà noss caluster pertge ch’ins haja tutgà lezza saira. E la resposta: «Oh, qua oragiu hani fatg ina lia.» Quai è stà mi’emprima instrucziun d’istorgia svizra.

Cun il respectar quai dals auters e surtut cun l’onestadad en chaussas da cumin n’èsi betg adina stà tut en urden. Betg per nagut scheva in pader talian a quels d’ina vischnanca da Surses: «Vus auters faschessas meglier da laschar adina ils medems en la suprastanza che da midar questa mintg’onn. Uschia giessan be quests umens al diavel, uschiglio va l’entira vischnanca.»

Scola obligatorica

tras constituziun federala dal 1848. A Savognin existiva ina scola gia l’onn 1580. Il renumà «Schulmeister und Maler» Ardüser da Tavau deva scola als uffants da famiglias bainstantas. Poverets na pudevan er alura betg ir a scola. Els n’avevan betg peda e betg daners, pertge che s’enclegia ch’il magister stuev’ins pajar sez.

Ina scola manada d’in magister refurmà en Surses! Ed el sto esser stà bainvis, pertge che l’onn suenter ch’el è sa tratg a Scharons, èn blers da ses scolars da Surses ids cun el per giudair vinavant si’instrucziun.

Ils onns 1860: en in suletta stiva da puraglia stevan ils uffants tgi sper la maisa, tgi sin pigna, tgi sper la fanestra. In aveva in cudesch d’oraziuns, in auter purtava in fegl stratg or d’in chalender ed in terz ina brev da cumpra da ses bab. Quai era tut la litteratura da scola ch’existiva da lez temp, ma tuttina emprendevan ils uffants a leger ed a scriver cun agid da quests meds primitivs.

Il med il pli usità per promover la veglia d’emprender era però il fist. In vegl viturin m’ha raquintà:

«A R. avevan nus in scolast da Sutses. La stad pertgirava el ils bovs or en Planeiras. Tutta stad pinava el fists da culaischen e da lantagen per esser provedì per l’enviern. L’atun arrivava el en vischnanca cun in detg fasch fists. Ma fin la primavaira aveva el duvrà si tuts.»

Il ‹pestgader›

era in um ch’aveva da guardar che la gianira stettia endretg en baselgia. El duvrava in fist lung bunamain sco la pertga da pestgader.

Cur ch’il pestgader prendeva il fist giu là davos il chantun da la chandaila, avevi num da betg far mucs.

S’enclegia ch’il pestgader vegniva cun ses fist er a processiun suenter la brajada. Quai veseva alura or sco ils arments che van ad alp. Cun agid da fridas empruvav’ins d’emplantar a l’uffant il duaivel respect vers las chaussas pli autas, pli sontgas. Igl era bun che nus avevan testas diras che tegnevan er or ina frida dal ‹pestgader›.

Ina giada ha el dà ina frida a sia sora ch’aveva baterlà cun sia vischina. «Ti es e restas in biestg», al ha quella clamà enavos. Uschia era procurà per passatemp en baselgia, per cas che las funcziuns gievan in pau a la lunga.

Cromers

In’atgna tempra purtavan a l’entira val ils Talians dals Munts. Els stevan a quartier a Tinizong e da là anora giravani l’entira val cun il schierl si dies ed in fasch scuas da Clavenna sut bratsch. La martganzia ch’i tegnevan venal era: agl e tschagulas, ris e chastognas, maruns e feglia d’arbaja. Ma quest’ultima na vegniva betg messa en il brassà ed anc main sin il frunt d’in campiun da gimnastica. Ins l’ardeva en stiva cur ch’igl era en in detg tuffien.

Las fanestras n’avriv’ins betg gugent. Ins temeva ch’i vegnia en il Durzuck.

Ils Talians da l’agl e tschagula avevan emprendì vaira bain rumantsch. Nagin na fiss vegnì sin l’idea da discurrer talian cun els. Ma auter eri cur ch’arrivava en vischnanca in cromer u martgadant tudestg. Il quit da mussar ch’ins sappia tudestg era gia derasà da lez temp en l’intschess rumantsch. In martgadant da biestga d’Unterterzen aveva emprendì fitg bain sursilvan e surmiran. Ma blera puraglia, surtut ils giuvens, raschunavan pli gugent cun el in tudestg maltractà, per spir luschezza da mussar ch’i sappian tudestg, e quai betg mo als esters tudestgs, mabain er als convischins rumantschs. Quels avevan da s’accorscher che quels che raschunavan rumantsch cun in ester eran glieud da relaziuns pli bassas.

Malgrà il pitschen traffic da lez temp devi mintgatant occasiun da discurrer tudestg. Tudestg vegniva discurrì cun quel dal sem d’iert. Quai era in umet curt e gross ch’arrivava mintga primavaira nà dal Scanvetg cun sia trucla si dies, cun in tarment fist da lantagen enta maun. El purtava adina in tschop gross e chaud e suren ina blusa leva sco ils martgadants da biestga. Jau na chapiva natiralmain betg pled da quai ch’el e mia mamma discurrivan. Jau guardava si per el ed i ma pareva che quest um stoppia avair chaud e fraid a medem temp, gia ch’el purtava tschop e blusa a medem temp.

Tudestg vegniva discurrì cun il molaresgias. Quai era in da la Tumleastga ch’arrivava ina giada l’onn cun ses charret ch’el laschava trair la dunna pèr a pèr cun il chaun. El vegniva suenter fimond la pipa sch’el n’era betg gist occupà cun la clocca da vinars. La dunna gieva alura per las chasas a rimnar resgias da glimar. L’um lavurava davant in clavà, ed els durmivan en clavà sin il fain.

Duas ch’arrivavan er regularmain mintga quart onn eran las Uramachras, mamma e figlia, duas povrettas che vivevan da l’almosna. Ellas eran vischinas da Tusaun, ma probablamain eran ellas stadas adina en Surmeir, pertge ch’ellas savevan meglier rumantsch che tudestg. Uramachras schevani ad ellas perquai che la veglia rimnava uras da paraid per reparar. Ma sche questas gievan anc in pau avant la reparatura, sche suenter na gieva plitgunsch nagut pli.

Ferrers, chalgers, chanastrers e talpers hai dà da vegl ennà en Surses. Ma ch’ins avess er pudì dar lavur ad urers, quai na vegniva betg endament. Qua han stuì natiers ils Uramachers, e la gronda part dals Rumantschs tatgavan gugent in h davant quest pled. Ed uschia èsi vegnì ditg in di ad in che cumprava ensemen antiquitads: «Min Schwester in Rihams hau en alti Hur.»

Var otg dis stevan las Uramachras tar nus en quartier. La saira mettevani ensemen ils dus bancs-pigna, rasavan sisur in pèr sdratschs e quai era il letg. I para che questa sort glieud resta tatgada als albierts e betg a la glieud da quests. Cur che nus avain midà chasa, han quels ch’èn vegnids en nossa chasa er surpiglià las Uramachras, sco ch’ins surpiglia in toc mobiglia che tutga tar la chasa.

N’emblidain betg il sontg da Parsonz, in umet magher setg ch’arrivava mintg’onn vers mez november a vender chalenders. Oriundamain era el tudestg, ma el era s’acclimatisà cumplettamain. Mintga giada ch’el arrivava, laschava el rudlar la medema litania: «Vulais cumprar chalenders, cudeschs d’uraziun, cordas da paternoss, uffizis...»

«Mes bun umet», scheva mia mamma, «cun tants uffants n’hai jau betg raps per cumprar in chalender.»

«Vossa sora ha blers uffants e cumpra mintg’onn in.» Quest raschieni sa repetiva mintg’onn, ma a la fin vegniva adina cumprà in Calender romontsch. Quai era la suletta stampa – cun excepziun dals cudeschs d’uraziun – che vegniva en maun al pievel.

Sur il Set

Avant ch’i avrian, l’onn 1837, la via sura, vul dir da Cuira sur Casti ed il Güglia a Clavenna, retirava il Surses bunamain tut la rauba basegnaivla nà da Clavenna.

L’onn 1818, l’onn suenter l’onn da la fom ch’ins aveva stuì mazzar la plipart da la biestga per mancanza da vivonda en chasa ed uigl, gievan ils umens da Surses a Casatscha e purtavan ils satgs granezza sin spatla sur il Set a Beiva. Ina greva lavur.

Er mes basat gieva sin via cun in chavallet mez mort. Arrivond da Clavenna a Casatscha, stueva el rugar ils viturins dals bovs da prender in u dus satgs da sia chargia, pertge che ses chavalet n’era betg bun da far la muntogna cun chargia entira.

Ma arrivà sisum il Set, fascheva el puspè sia chargia entira, sa tschentava sisur, smanava la giaischla e scheva tut losch: «Chaval è chaval!» – Il chavallet trottava oragiu ed ils bovs restavan enavos.

La primavaira da l’onn 1893 hai jau fatg per l’emprima giada

Il paster

sin las aclas da Tussagn ensemen cun in auter mattatschet. Jau aveva 9 onns ed el 10, damai dus cumpogns ch’avessan gì pli da basegn sezs d’in paster che d’els vulair pertgirar.

Sis primavairas hai jau fatg quest mastergn, e quai n’è betg passà senza laschar enavos ses fastizs. Jau hai adina gì bun inschign d’ir enturn cun la sterlamenta, ma sun adina stà zunt maladester cun traffitgar cun la glieud. Jau enconuscheva prest tut la biestga da la vischnanca, ma per ina fisionomia umana n’hai jau mai gì nagina memoria. Quai m’ha chaschunà blers embrugls e bleras malempernaivladads cur ch’i m’ha tutgà d’ir tranter la glieud. Da diriger il fist da paster m’è adina ì bler pli lev che da far cumpliments cun ils umans.

E cur che inqual poetin crai da stuair chantar la bella vita da paster, ma vegn adina endament lezza giada che jau era sin la blais sut l’Arblatsch ed avess gì da rimnar ils animals per ir a chasa. Ina burasca cun granella sco tschareschas e cun tuns e chametgs ch’i pareva che la pizza vuless ir en tocca è arrivada nà dal Piz d’Arlos e m’ha fugentà pli e pli la sterlamenta.

In satg vegl sin las spatlas, senza chapè, sun jau currì sin tuttas varts per rimnar la muaglia, ma tut currer è stà adumbatten. Il davos n’hai jau betg pudì far auter che ma ruschnar sut in tarment crappun en e spetgar fin che l’urizi è stà passà.

Sche la vita da paster fiss uschè bella, alura franc che la puraglia laschass far er lur uffants ils pasters. Ma questa professiun è adina stada reservada plitost a la glieud povra. Ins ha adina guardà da surengiu sin in toc paster. E las pajas eran er lasuenter. Da quel temp là guardava la puraglia be da stuair pajar pauc, alura devani en maun la biestga a tgi ch’i capitava.

Otganta biestgs avevan da pertgirar l’onn 1852 mes bab e mes aug Leza si Culm da bovs e sin Cartas. Mes bab aveva 11 onns ed aug Leza 9. Dus uffants uschia sin la pizza cun in tal muvel – chaussas ch’ins na sa strusch crair oz.

Ina notg hai cumenzà a navair. La muaglia avevan bandunà la magnacla (nua che la muaglia d’alp steva la notg) e sa chatschava migind vi e nà. Ils dus pasterets avevan fatg fieu en chamona per betg schelar. Il grond stueva da temp en temp ir or e currer suenter ils biestgs per empruvar da tegnair ensemen tant sco pussaivel la muaglia. Ed alura stueva el turnar en chamona a far fieu, pertge ch’il paster pitschen era uschè steri dal fraid ch’el n’era betg bun da metter laina en il fieu.

La damaun èn alura arrivads mes tat e mia tatta si d’alp, el nà da Flex nua ch’el era prader ed ella si da chasa. Il quità per ils dus uffants n’als aveva betg laschà paus.

Tge bela vet’è quella

Per me tgi sun tgavrer!

Quanta paja ch’els avevan na sai jau betg. Jau aveva gì l’onn 1893 per pertgirar 40 dis frs. 7.50 e sun stà betg pauc losch da quest emprim gudogn, in pèr chalzers, ils emprims en mia vita, pertge ch’enfin qua aveva jau adina purtà chalzers rufidads dals fragliuns pli vegls.

La dentadira

Jau na ristg betg da decider sche la glieud da pli baud era pli ferma e pli sauna che quella dad oz, sco quai che blers manegian. Vair vegni bain ad esser ch’igl ha dà e vegn a dar da tuts temps ferms e flaivels, sauns e malsauns, scorts e tabaloris.

Ina chaussa è segira, la dentadira da noss vegls era pli sauna e pli ferma che la nossa. Questa chaussa hai jau vis ina giada che jau era arrivà memia tard a messa dal di dals morts da s. Martegn. Betg dastgond ir uschè tard en baselgia, sun jau ì vi en carner. Qua eran gia insaquants umens ch’avevan per moda da star qua durant messa, pertge che en baselgia eri pli lungurus. Chavazzas stadas onns ora en la terra e suenter ditg e lung sut il stellaschain fin ch’ellas eran glischas alvas sco la naiv sgrignivan giu da las curunas che a nus rambottels vegniva tut pel-giaglina.

«Quests qua n’èn betg stads a Buchs», di in um mussond sin las chavazzas ch’avevan en tut ils dents, alvs e sauns sco dents-chaval.

Pertge gist a Buchs? Fin giu là gievan las mattas da Surses ch’avevan da far metter en dents fauss a l’entschatta cur ch’ins aveva cumenzà a far da questas reparaturas vi dal corp da l’uman. Igl è bain cler ch’ins tegneva zuppada ina tala chaussa uschè ditg sco pussaivel, e gist perquai giev’ins uschè lunsch davent tar il dentist. Dents fauss eran da quel temp gist uschè rars sco oz ina bella dentadira sauna.

Il «beschli»

La viafier ha purtà grondas midadas en nossa val. Quai chapescha be quel ch’ha anc vis il traffic dals onns avant sin il stradun. Da di e da notg passavan las postas grondas e pitschnas ensi vers il Güglia ed engiu vers Cuira. Casti, la cruschada da las vias principalas, aveva in traffic ch’avess fatg onur ad ina gronda citad.

Tranter tut ils postigliuns eran natiralmain er da quels che na savevan betg rumantsch. Quests manavan la saira il «Pöstli» da Casti a Mulegns e blers da qua surpigliavan dabot quest pled, er sch’i n’eran betg buns d’al pronunziar endretg.

In di essan arrivads insaquants mattatschs giu Naloz, nua che aug Gion e ses mats bajegiavan ina chasa. In dumonda:

«Ti, Tona, cura è tes bab arrivà a chasa?» – «Ier saira cun il beschli.»

«Tge dis ti qua? Tge è quai, il beschli?»

«La posta pitschna.»

Ed alura aug Gion: «Ti, mes mattet, di be la postigna u la posta pitschna, alura tut che t’enclegia.»

Il rumantsch aveva alura anc dapli forza che oz. Il beschli ha stuì ceder a la postigna ed en Surgot schev’ins il postign, e quai era meglier ch’il beschli.

Indicaziuns bibliograficas

Transposiziun da la versiun surmirana cumparida en: Annalas 86, 1973, p. 133–140.

Licenza

Transposiziun: