Duzgın

Duzgın şifetê de Sa Heyderio. Sa Heyder lazê Khurêsio.

Yitiqatê Dêrsımi de Duzgın (asparê astorê qimeti): Wayır u sıtaê dina u darewo. Sultan u qumandenê be pilê jiar u diarunê Dêrsımio. Duzgın roştia, Evdıl Mursa tariyo. Vervê Evdıl Mursay de eskerê Duzgıni vındeno.

Ma na nustê xo de uncia hetê de Yitiqatê Dêrsımi sero vındenime. Wena ke ma nêkotime ra mevzuatê xo verênde na qesa xo gereke vacime. Yitiqatê Dêrsımi ke va, çiyo ke yeno ra mordemi viri nawo: Sarê Dêrsımi Elewiyêni ra raveri eve çınay ke yitiqatê xo ardo, no yitiqato ke vindi nêkerdo resno na roca ma, tavi ke wena ki yitiqatê dine de cawo de hewl dero ma nine pêrune ra Yitiqatê Dêrsımi vanime. Eve nine teyna mıletê Dêrsımi yitiqatê xo ano. Ni yitiqatê Kurdu be Tırku de çinê.

Na ki gereke vaciyo ke, sarê Dêrsımi yitiqatê xo de teyna ca Yitiqatê Dêrsımi nêdano. Yine Yitiqatê Dêrsımi be Elewiyêni ra sanıtê pê. Coku, yitiqatê sarê Dêrsımi ra ewro mordem şikino ke "Elewiyênia Dêrsımi" vaco. Tavi, ma ewro çığa ke yitiqatê sarê Dêrsımi tari ra vecime biarime tiji ver, Elewiyêni rê, Qızılbaşêni rê kifatê mawo zaf hewl beno. Elewiyêni eve nine bena dewletiye, ğezna xo bena jêde, çiçeg dana bena reng be reng.

Mewzuat

Nıka cêrenime mewzuatê xo ser.

Wendoğê ma ke anê ra xo viri, ma jü nuste xo de Khurêşi sero tenê vıneti bime. Namê na nusti "Yitiqatê Dêrsımi de Khurês"(1) bi. Ma na nuste de va ke, jê Khurêşi Duzgın ki Wayırê Khurêsuno. Ama teyna Khurês be Khurêsu ra guret ra xo dest. Qalê Weriya Khurêşi, Xortê Khurêşi, Vergê Khurêşi ard ra. Qalê Khuresu be kırametune dine ra axwa girayiye be adırkotene sero vınetime.

Ma nıka na nuste xo de ki qalê Duzgıni kenime hira. Tavi ma gereke naye vacim ke, ma çığa ke namê na nusti "Yitiqatê Dêrsımi de Duzgın" no pa, uncia ki no peyniya nustê "Yitiqatê Dêrsımi de Khurês"ia. Ma ra heni aseno ke wendoği ni cênê ra çımune xo ver.

Kar u barê na nusti de ma uncia gıraniye dê berê folklori. Berê folklorio ke ma do arê, ama verênde yitka kenime eskera bınê de çıme xo nênuşiyo. Zobina ki ma koti ra ke gureto, kami ra ke gureto kerdo beli.

A-Duzgın

Duzgin ke va, Dêrsım yeno ra ma viri. Yitiqatê Dêrsımi yeno ra ma viri. Cawo ke Duzgın Yitiqatê Dêrsımi de cêno, lewê Xızır u Khurêşi dero.

Namê Duzgıni gege namê Xızır u Khurêşi ra raveri sono. Duzgın, hetê ra jê Xızıri asparo, mordemê sata tengewo, dersedaro, iqrardaro, coku zaf rey namê Di be namê Xızıri ra kuynê têworte; hetê ra ki beno Xortê Khurêşi, nafa ki namê Di be Khurêşi ra kuyno têworte. Yanê cayê Duzgıni yitiqatê sarê Dêrsımi de corawo. Ama zaf çi koto têworte, zaf çi ki wena tari de vınetayiyo.

• Duzgın kamo?
• Kamci rê Duzgın çıko?
• Çıra çar kuncıkê Dêrsımi ra sarê Dêrsımi dino arê, yeno nacay ser?
• Duzgın çıra topu erzeno?
• Heliyê Sultan Duzgıni çıko?
• Eskerê Duzgıni çıko?
• Kami de dano pêro?
• Astoro qimet senêno?
• Pheskhofi çıra malê Duzgınio?
• Duzgın çıra pilê jiar u diaruno?

Tavi heto bin de qalê Duzgıni ke bi ra, gereke qalê Evdıl Mursay be Eskerê Evdıl Mursay ki ra bo. Ni jüvini ra nevışinê.

• Evdıl Mursa kamo?
• Eskerê Evdıl Mursay çıko?

Jê nine wena zaf perşi estê. Ma, çığa ke pê na persu şikiyayme, na mesela ki hunde yena ra roşti ver.

Nıka, çığa ke ma dest ra ame serê na mewzuati radime.

I-Duzgın ki Wayıro

Yitiqatê Dêrsımi ke va, verênde Wayıri yenê ra mordemi viri. Sarê Dêrsımi çım de qe thawa be Wayır niyo. Ma ve xo goşi khal u kokımunê Dêrsımi ra na çeküye zaf hesna: "Na dina be Wayır niya! Wayırê de xo gereke bıbo, Wayırê de xo esto!"

Zafine çım de Wayırê de na dina Xızıro. Hasar u haydarê dinawo. Çerx u pewrazê dina Yi dest dero. Çêver Yi de beno ra, çêver Yi de dino ca. Pelge dare de bêyizna Di nelewina. Folklorê Dêrsımi de "Çüçüke ke çüçüka xo erzena şiya de dare!" Yitiqatê Dêrsımi de ki na dina xo erzena şiya Xızıri. Wayır Uyo, sıtar Uyo.

Naye ki vacime ke, qarakter u xususetê Xızıri be Duzgıni ra zaf şiyo ra jüvini. Coku Duzgın ki zafê teni Wayır u sıtare diana u dare vênene.

Teyna dina ne, çê ki yitiqatê sarê Dêrsımi de be Wayır niyo. Wayırê Çêi ki esto. Her Wayırê Çêi zobinawo. Çerx u pewrazê çêi ki Wayırê Çêi dest dero. Sarê çêi sevekneno rızq u nasive çêi dano, mılaketunê xıravunu çê ra fıno düri.

Yitiqatê Dêrsımi de Wayırê Mali ki esto. Jü esto ke mali sevekneno. No xêro. Cı ra "Sarık Şüan" vanê. Jü ki esto ke cı rê zulım keno. Ni ra ki "Memık Gavan" vanê.

Wayırê Jiar u Diaru ki estê. Ni ki kerdarê mıradunê. Dısmênê mılaketunê xıravınunê. Sevekdarê sarê Dêrsımiê. Mekanê jiargeyê.

Verênde kamci aşire ke verê kamci jiare de biyê, Wayıre a jiare xo sero mardene. Yanê qalê "Wayırê Aşiru" ki bi. Tavi Khurêsu nayê qewıl nêkenê. Vanê, zobina qevila Khurêsu ra Wayırê Qevilu çino, Wayırê Qevilunê Xamu nêbeno.

No mewzuato de zaf hirawo. Ni sero zobina eve nusteyê xora ke Wayırê Jiar u Diaru guret ra xo dest sero vındenime. Na fikir de qılatiyê "Wayıre Qavilu" esto. Na sata teyna naye vanime.

Khurêsu qavilewa de jiargewa. Duzgın ki jê Khurêşi Wayırê de Khurêsuno. Nam u nisanê Duzgın ki jê ye Xızıri zafê. "Duzgın" vanê, "Sultan Duzgın" vanê, "Bımbarek" vanê, "Duzgınê Kemeri" vanê, "Duzgın Bava" vanê, "Sultan Duzgınê Kemeri" vanê, "Asparê Astorê Qimeti" vanê, "Asparo Yaxız" vanê, "Wayır" vanê, vanê ke vanê...

Duzgın, Wayıro de Asparo. Asparê Qimetio. Sarê Dêrsımi ke venga Heqi dano, Duzgıni ra keno zar u jibiye, yaicê Duzgıni de pêcêno ke, Wo Sultan, dizgınê Qimetê xo qonağê dine ser bısıkno, bêro.

Duzgın, Wayıro de sıpêlawo, yanê piştigê xo sıpêwo. Duzgın roştiya. Kemer de roşti dano. Kami ke zerre u can ra yaxê Di de pêgureto, wo tari de nêmendo.

Duzgın, mordemê sata tengewo, mordemê gavanê çetınio, dısmênê hal u qotıkio. Duzgın phoştia. Kami ke phoştia xo sana Duzgıni, qe keşi pê di nêşikiyo, wo bınê xo ro nêdo.

Duzgın kerdarê mıraduno. Kami ke zerre u can ra yitiqatê xo ve Di ardo, Yi ki mırad keşi çını de nêverdo. Duzgın nêheqiye ver de, zulımi ver de, zalimi ver de, xıraviye ver de vındeno.

Yitiqatê Dêrsımi de cawo ke tesirê Duzgıni de niyo, çino. Coku no tesirê Duzgıni sewlê xo dano ra yivadeti sero ki.

Bavay ke venga Heqi danê kılamê de erzenê Xızıri serr, Khurêşi ser, Asparu ser, Jiar u Diaru ser; tavi ke erzenê Duzgıni ser ki, venga na Wayırê xo ki danê. Nıka nine ra tayê misalu bıderime.

Bava Rıza(2) nia vano:

Bêrê vero cêrime,

hawar şêro Kemerê Duzgıni

Cayê to rındo, berzo

Asparê(3) rameno yelger u lerzo

Bıra vero cêrê tenge vera

Dest ra gavane çetýni ver erzo

Hey dýlo, hey dýlo

Wayýro Wayýro

Wayýro Wayýro!"

Davut Sulari ki Khurêsıco. Yi, teyna Tırki beyiti nêvatê, zonê ma de ki zaf kılamê heqiye vatê. Nayine ra jüye ma Apê İsmaili(4) ra dê arê. Namê, ma "Da Da Duzgın" na pa.

Ni vano Davut Sulari:

"Mı meverde bavokê sari

Cêreno to vero Davut Sulari

Tı ke Wayırê mına Duzgın

Himmet Heq ke reyê bê nari

De Duzgın, de Duzgın

Da da Duzgın!"

Davut Sulari beyita xo "Xo Vira Meke"(5) de nia vano:

"Duzgın Duzgın Duzgın xo vira meke

Hasa çina made dubara deke

Dal u budağê(6) mı Tıya, adırê mı weke

Sata tenge de bawo xo vira meke!"(7)

Bava Uşên(8) (Seyd Uşên)ki Wayırê xo ra ni vano:

"Tı se vana ez se bıkeri

Derdê xo to ra derman keri

Dersedarê khalıkê mı, Sultan Duzgınê Kemeri!"(9)

Bava Hesenê Kolut(10) ke venga Heqi dano nia vano:

"Ye sari ke ağayê xo estê, ye sari ke begê xo estê,

ye mı ağayê mı Sultan Duzgıno!"(11)

Na misalu de ki aseno ke Duzgın Wayıro de serbesto. Kar u barê Wayırêni eve xo desti ano hurêndi. Keşi dest ra nêfetelino, emrê keşi nêkeno raşt. Jê Xızıri, jê Khurêşi Duzgın ki çımê sarê Dêrsımi de xosero jü Wayıro.

Ma vênenime ke Bavay ki kılama heqiye ke vanê Duzgıni ra "Wayır" vanê. Nıka ki na qesa Wayıri serva Duzgıni çı ifade kena tenê aye bıcêrime xo dest. Yanê Duzgın senê Wayıro, qarakter u xususêto ke Wo xo de dano arê çıko yine nas kerime.

2-Duzgın Sultanê Dêrsımio

Çýða ke ma cor va Duzgýn Wayýre de Kuresuno, tavi ke D u z g ý n teyna no niyo. Dersim de kam beno býbo, qe xas bo qe xam bo, yane eve qesa bine qe Kuresýc bo qe Kýrmanc bo tenga xode wesa xode xo erzeno þiya Duzguni.

Yitiqate Dersimi de Duzgýn hete ra ki Wayýre Kuresuno. Xora kes naye serro were nenano, yitiraz nekeno. Ama ne hete Duzgýni je Kuresi raveri nevecino. Kuresi de no zaf beliyo. Ama Duzgýni de ze tene þiye de maneno.

Na hete Duzgýni þiya çýnay de maneno, tene ki ni serro výnderime.

Duzgýn mordeme sata tengewo, tengiye de eve Kimete xo reseno mordemi coku. Pile jiar u dianýno. Tavi jiar u diaru pey de ki teyna Kuresu çine. Eskere Duzgýni esto. Wo, qomýtane na Eskeriyo. Eskere Duzgýni mýlaketune xýravýnu de dano pero, fýrsend yine nedano. Jü ki no Esker, ewliyawune Dersimi ra, eve qesa bine Asparune Jiar u Diaru ra diyo are. Duzgýn evc na fonksiyonu zaf raveri ycno. Teyna Kuresu ne, xam u xas sare Dersimi pero ceno tesire xo. Dersimýcu bilasevet Yira "Sultan" nevato. Na nuste. de qalc Kuresu zaf senýk ke beno ra, seveve xo na qaraktere Duzgýni rawo.

Hasar u haydare Dersimi Duzgýno; Dersimi serro gurreno, Dersimi serro perru saneno. Duzgýn "Sultan"e Dersimiyo, coku sare Dersimi Yira mýradu wazeno, Yira dilegu keno.

Teyna Kuresýci ne, xamý ki eke venga Heqi dane cerene Duzgýni vero, xo erzene þiya Duzgýni. Çýme xo behedur raa Astore Kimeti ra perreno. Dermane derdu Duzgýni dero. Qelve mordemi ke pak bi, tengiye de Duzgýni re xam u xas jüyo, düri 've nejdi Yire çiye niyo.

Duzgýn, je Xýzýri mordeme sata tengewo. Kamci Dersýmýci ke tenga xode "Ya Heq!", "Ya Duzgýn!" vato, Duzgýný ki eve Astore Kimeti reþto dine, mýrad yine çým de neverdo. Xýrave de, xafýle de, çetýne de Duzgýn dest erzeno ver. Wc, eve na xususete xo ki uncia je Xýzýri yeno ra meydan.

Nýka, zobiya Kuresu ra sare Dersimi ke venga Heqi dano çutýr cereno Duzgýni vero, tenga xode çutýr hawar keno ra Duzgýni, vatenu ke qesey keno ninede qale Duzgýni çutýr vereno, eve misalu býnusnime.

Misalo veren:

Piye Býra Dergi ki Dersýmýco de xamo, yane Kýrmanco. Ahnanya de nisto ro xore venga Heqi do. Kýlama heqiye de ca 'be ca taye çeküyu ki erzeno Duzgýni serr. Caye de nia vano:

"Emso tariyo, sano Dersa mýna feqiri vano xore býwano De be, de be, de be Qýrvane to yi lýngano Vano, miane mýne feqiri deceno Tý reca býke Demýane to Kemcre Sultan Duzgýni ra bero Vace Sultan Duzgýn bero xo destte derman u yilac biveno Ma 'be toxtor u hekim meverdo!"12

Misalo dýyen:

Alaverdi, jü variyante lawuka "Sýle Feqiri" vano. Naye de taye çekü ki nia verene:

"De urze Sýlo rozýka serde Dewre hire seri biyo tamam, kafýri tekrar ez kerdu darde Mý va ez be heyrane to bi, sar tora mýradu wazeno Duzgýno ke Kemer de!" 13

Misalo hireyen:

Vane Dersim de des u dý ucaðe Elewiyu este. Ninera qe jü hunde Kuresu þiya xo sare Dersimi serro çina. Zaferi xýzmete bene sare dorme Dersimi re. Ca 'be ea, çe 'be çe ninera taye ki tesire Kuresu de zaf mende.

Bamasure 'I'aseniyc. Muxýndiyc ra ame. Khalike Bamasuru kc Muxýndiyc ra veciyo, þiyo Jelc dc, kami ki vano 'Largovit dc dari býrrne. Hurcndiya gawu dc ni dari eve moru de wontene. Vato, výnde mori daný bonce, qefeliyay koti ke výneti uca zengen danime pýro bone xo výrazenime. Mori yene Taseniye de cawo ke ewro wena paga xo výnetiya, cýra "Bone 'I'ascniyc" vane naca výndene. Bamasurý ki naca mekan cene.

Mordem þikino ke na vatene de uncia tesire Duzgýni xo çým ra kero. Pýrdo Sur pýre dar u býrriyo. Çýra sone Jelc, ya ki Zargovit. ,Iclc 'be largoviti ra mckane Duzgýniye. Na vatene ki þiya "Sultan"e Dersimi de manena.

Misalo çharcn:

Sey Qaji herkes nas keno. Þairc Dersimi biyo. Qýrdým ra Apo Mýstefa 95 seri dero la. Nayera phonc seri raveri ýnara va ke "Scy Qaji, sewe kuyno ra xore hcwne veneno. Na hewn de, kokýmo de hcrdisc sýpc kode nun (geným) kcno yi gulc dc. Nayera te~ýiya kýlamu ano were, vano fetelino. Gezna xo ncqedina."

Na ðezna Scy Qaji ra Zýlfi taye lawýki deare. Ninera jüye de Sey Qaji nia vano:

"Welat welat, welate ceri qanun rýndo, qanune cori ezcý þeri ifade xo býdi xore rew beri Nayine kaxýta xo da Omcr Osmani mý da Duzgýne Kemcri!"I5

Sey Qaji `be xo Scy Sabunýco. Naca de ki tesire Duzgýni uncia xcý saneno çýmu ver.

Eve qesa kýlme, Yitiqate Dcrsimi de tesire Duzgýni teyna Kuresu re Wayýreni kerdene neqedino. Duwau de recau de, mýradu de dilegu de, zawtu de zýmu da name Duzgýni feke sare Dersimi ra negýneno waro. Çýme perune Yi Sultani dero.

3-ASTORL DUZGINI; ASTORO KIMETO

Yitiqate Dcrsimi de Xýzýr dýlxe kokýme de herdise sýpi de yeno ra meydan. Sýpelawo. Yane kýnc u kole xo sisýke. Astore de Xýzýri esto. Cýra "Astoro Qýr" vane. Wo ki sýpewo.

Kures eve dý meleku yeno ra meydan. Ni, Weriya Kuresi 'be Masume Kuresi raye. Zobina ki Verge Kuresi este. Ni pero sýpeye. Teyna, Vcrgune Kurcsi výle de qeytano de sur esto.

Duzgýný ki dýlxo de sýpe dero. Sýpelawo. Jü ki Aspar yeno ra meydan. Name Astore Durgýni "Astoro Kimet"o.

Bava Hesen ke venga Hcqi dano, qale Astore Kimcti nia ano ra:

"Ez tekýtane þiyane ke Astoro Qýro Astore to asparo Qýr ye Hczrcti Xýzýriyo Astore to Astoro Kimcto, lýnge barýno Vace Duzgýn Bava persena, asparo, geným goniyo Jene aStore xuye Kimeti kero kipo!"16

Bava Hescn, nacaye kýlame de sono sere meravi. Dorme meravi de Aspare veneno. Vcrcndc fek ra "Astoro Qýro" pereno. Peyco desýne hasare qusýre xo beno. N a qusýre xo herbi kýlame de keno raþt. Du-ý.gýni ra vano "Qýr, ye Xýzýriyo, ye To Astoro Kimcto."

'I'avi kc fcrqe Qýri 'bc Kimcti ra csto. Qýr, sýpi serro; Kimct, suri scro saybeno (suro de tariyo, ýnavene þia u suri dero) coku.17

Naca de ki uncia Yitiqate Dersimi de renge ke jiargeye vecine ro raa ma serr. Ni, sur u siso. Duzgýn sýpelawo, Astore xo Kimeto.

Bava Rýza ki kýlama heqiye de nia qale Kimcti ano ra:

"Aspare 'Taye Kimcti asparo Duzgýn rameno, mordemi neverdano Bero coýnerdeni, wo nazliyo Xatýre xo mýn u sýmara nemano De be, de be, be hawar Wayýro De be hawar hawar Wayýro!"

Mordem gereke naye ki vaco ke, qarakterc Xýzýri 'be Duzgýni ra zaf sono ra jüvini. Coku, taye bavay gege astoru ferqýnde nebene vurnene. Taye ki ferqe rengu necene çýmune xo ver, namu kene zaf evc naye kýlama hcqiye hete edeviycti ra kene dewlcti. Xora her bavaye Dersimucu ju þair niyo?

Davut Sulari beyita xo "Nazlýye Mý Rew Bc" deki Kimeti serro nia vano:

"Bavae mý, Duzgýn Bava niþto Kimcti Helbet mýde este sýmara himeti No ocaxkora dina dina derd u mýneti Derde na qulire demýan vana nevana!"ý8

4-ESKERE DUZGINI Yitiqate Dersimi de taye xususete kc qaraktere Duzgrni ane meydan, Xrzýr u Kuresi ra ca 'be ca zaf zobinaye. Ma, nustune xuye binu de gege zaf kýlm bo ki qale tayine bime. Na xususu ra jü ki Eskere Duzgýniyo. Ne ye XEZýri eskere xo esto, ne ki ye Kuresi esto. Tavi no hal caye Duzgýni Yitiqate Dersimi de keno hewl, keno mühim. Xora ca'be ca ki no heni ro.

Çýko no Eskere Duzgýni? Kami ra fiþto de? Verva kami fiþto de? Mordem gereke ciabe ni persu brdero ke no mevzuat zelal bo.

En verede naye vacime ke, Yitiqate Dersimi hetera ki tene dualisto. No ki xer u xýraviye serro erziyo. Ni, her dayim rýka jüvini dere.

Yitiqate Dersimi de heto jü de mýlakete xeri este, heto jü deki mýlakete xýravýni este. Mýlakete xýravýni sare Dersimi re zulým kene, neweþiye ane, kisene, yane çý xýraviye ke dest ra ame cýre kene.

Mýlakete xeri xýravýnu verde výndene, tey dane pero, nane ra dýma. Sare Dersimi ninera sevknene. Duzgrni, Eskcre xo n~ mýlaketune xeru ra fiþto de.

Bava Dewres 19 vano "Duzgýni Eskere xo Asparane jiar u diaru ra fiþto de."

Na çeküya Bava D e w r e s i de qale mevzuate de bini beno. Yitiqate Dersimi de Wayýre Jiar u Diaru ki Aspare. Ma na rnevzuati Wayýre Jiar u Diaru ke nusa uca kenime hira.

Heto binde ki mordem ke qale Eskere Duzgrni bi, gereke qale Cenet u Cenemi ki biyaro ra. Çýra ke vane, ciabe xo eve qesa kýlme nia ro.

Yitiqate Dersimi de Cenet u Ceneme çino. Xýzrr, hesav~ xo na dina de veneno. Mordem ke merd, roye xo dewro de newe de kuyno bedene de bini. Ama no qeyde herkesi re nevereno.

Jüyo jiarge ke merd, roye xo dewro de newe de bedeno de bin nekýýyno. Mordeme nianeni kuyne worte Eskere Duzgýni. ~ ESkere Duzgýni ewliyaune Dersimi ra fýþto da.

Çutýr ke Duzgrn asparo, Eskere" Di ki je xo p~ro aspare. Jü 'be jü her Eskere Dira "Aspar" vane. Ceme heqiye de Bavay, gege kýlame teyna erzene Asparu serr. Eve na usýl kýlame heqiye ki jüv.inira býrrine ra. Vane, Bavay na kýlame de eþt Asparu serr, nayede eþt Wayýri serr, nayede ki eþt Jiar u Diaru serr.

Herç ke yivadet u vatenu de mevzua Eskere Duzgýni vereno qale "Tabuý Eskeri" bene. Tavi ke Duzgýn, Xor vere na Tabure Eskeriyo. Yar Qomýtane binu Duzgrno.

Hem mekane Duzgrni, hemý ki mekat Eskere Duzgýni Dersim de Kemeý Duzgýni dero.

Bavay ke venga Heqi dane qale Esker Duzgrni ki kýlama heqiye de ane ra. Nýl ninera tene misalu býderime.

Bava Hesene Kolu, berzine newese de niþt ro cýre venga Heqi da, Vvayýre xora keý zar u jibiye. Caye de kýlama heqiye de qal "Taburc" ki ano ra nia vano:

"Kemere to nndo xor 'be xori Tabura xo dizmiþ kcrda Dizgine astore xuye Kimeti keno çipo Vano çerx u pewraz vecino merave serri!"

Davut Sulari ki beyita xo "Da Duzgýn" de "Tabure" dekerneno.

"Be, sewe nawa þikiye Vereniya Taburi veciye Ez qrrvane Xorte Veri Yimdate mýde bero Qýlauze khalýke mý Sa Heyderi De Duzgýn, de Duzgýn Da da Duzgýn!"

Bava Rrza ki kýlame de qale "Asparu yane Eskere Duzgýni beno.

"Ez qýrvane na haway Khalýke mý veng dene Kemere Duzgýni ra amene Asparu ne býray!"

A p o Ismail jüyo de xamo, ama cem cematu de niþto ro vaþto ra. Yitiqaý Dersimi rýnd zano. Kýlama heqiye de Bavau naye ki hesiyo pe:

"Kemere Duzgýni pers kena xoro Esker crra vecino qor 'be qoro!"

5-KEMERL' DUZGINI PILE JIAR U DIARUNO Kemere Duzgrni pile jiar u diaruý vane. Bare na çeküye zaf hewlo. Pil biyeý kare herkesi niya.

Vacime Dersýmýci kam ke zerre çei raveriyo cýra "Pile Çei" vane, kam ke zerre dewe de raveriyo cýra "Pile Dewe" vane, kam ke zerre aþire de raver bi cýra "Pile Aþire" vatene.

Jiar u diari ki na qeyde ra nasive xo cene. Kemere Duzgýni worte jiar u diaru de raveriyo, coku cýra "Pile jiar u diaru" vacino. Tavi ~mordem gereke naye ki vaco ke, jiar u diare ma ki hunde senýkek niye. Sey Qaji, jü lawuka xode qale "365 ewliyawu"ne Dersimi beno.

Ma wazenime naye vacime ke, qe kesi neamo jiar u diare Dersimi nemarde. Eceba, D~.rsim de dewa ke tey jiare çina esta? Kowo ke serro jiare çina esto? Çand gole Dersimi, çand heniye Dersimi jiarge niye?

Ma teyna dorme dewa Mentere 'be nejdiye na dewe de des tenu ra zaf jiari kerdi ra xo çým ra: Jiara Dare, Gýran Goli, Aci Gol, Jiara Qewaxe, Seyd Eylas, Hewse Bava Eylasi, Hewse Kela Kýndýri, Hewse Dere Qurdeli, Hewse Kurna Výradiye, Hewse Berx Bavay, Heniye Kemeri, Jiara Qaynatan.

Jü mordem teyna neþikino Jiar u Diarune Dersimi penýne, eve hekatune Dine xo çým ra kero. No eve gurayise kollektifý, eve seru waxte mordemi ceno. Sey Qaji ki ferqýnde beno, coku eve rocune jü sere ano hesav ke yane jiar u diarune Dersimi mordem neþikino býmaro.

Kýlama de Sey Qaji eve name "Welat Welat"i nas bena. Variyante naye ki este. Ninera jü variyantý ki Zýfi doare. Sey Qaji, nayede ca 'be ca ki taye çeküyu erzeno jiar u diaru serr. Name Hewse Dewe, Khal F erat, Heniye Celal Abasi, Jiara Aliye Kistimi, Ewliya Tosniye (Bone Taseniye) dekerneno qesa ke ano Kemere Duzgýni nia vano:

"... þiyo Kemere Duzgýni pile jiarano!"20

Variyate de "Welat Welat"ý ki H. 'rornecengi doare. Naye, Bava Kudýz cýre vano. Na variyant de ki Jele, Gola Buyere, Sultan Bava, Qoçe Sori, Ewliya Kistimi, Ewliya Buki, Zengule, Sayiye, Bone Taseniye, Xýzýre Tuzuke, Xýzýre Pe Pýrde Suri, Lýnga Duldýle, Ewliya Ware Miri, Ewliya Bone Gole, Xýzýre Koye Seri, Çýme Bone Sulvýse Tariye, Hewse Ceri, Bone Khal Ferati, ' Hewsi' Dewe, Diware (Dese) Muxýndiye mareno, worte ninede Duzgýni ra ki vano

"Kemere Duzgýni, Wayýre, sýtare dina u daro!"21

Sey Qaji, kýlama de xuya bina ke eve name "De Be"y nas bena nayede ki qale jiar u diaru keno. Naca ki qale Hewse Dewe, Khal Ferat, Ewliyaye (Bone) Taseniye, Gola Buyere, Sultan Bava, Qoçe Sori, Xýzýre Tuzýke, Ewliyaye Ware Miri, Ewliyaye Bone Gole, Ewliya Kistimi, Zengule, Baðýre, Diware (Dese) Muxýndiye `be Kemere Duzgýni ki beno. Worte ninede Duzgýn ra nia vano:

"Kemere Duzgýni Pile pilano!"22

Worte nia hunde jiar u diaru de Kemere Duzgýni raveri dero, yane pile dinu no. Eke heni ro fonksiyone Kemere Duzgýni perune ra gýrano, perune ra hewlo. Çýko no? Tene ni serro výnderime.

Seveve xuyo verende, naca mekane Duzgýniyo. Yitiqate Dersimi de caye Duzgýný ki tavi ke je Xýzýr u Kuresi hete veri dero. Coku Kemere Duzgýni jiar u dianýne binu ra raveri dero.

Bava Sayder,23 harde Dersimi ra düri caye de venga Heqi do. Kýlama heqiye de Mekane Duzgýni nia dekerneno:

"Mekane To Dersiman de Seye to ewro veng dano welatan de De be mare comerdeni Yimdat 'be made na rocan de De be, de be, de be, de be, de be, de be!"

Seveve xuyo de bini ki, naca mekane Eskere Duzgýniyo ki. Eskere Duzgýni pero asparo. Yane eve qesa bine, naca Mekane Asparuno.

Eskere Duzgýni poþtiya Dersimiyo. Verve Eskere Evdýl Musay de Eskere Duzgýni výndeno. Yinede dano pero, Dersim ra veceno tefer.

Duzgýn, mordeme sata tengewo. Sare Dersimi tenga xode "Ya Duzgýn!", " Y a Heq!" vato çýme xo Kemere Duzgýni ra þiyo. Zane ke Astoro Kimet naca ra beno raþt, Aspari naca ra bene raþt. Xevera xere naca ra vecina.

Piye Býra Dergi ke venga Heqi dano nia vano: "De be, de be qýrvane to yi lýngano Kami ke zerre u can ra venga to do to mýrad yi çým de neverdo Reca býkere Kcmere Sultan Duzgýni ra mare nýka xevera xero be ro Qonaðe mara ra mevero Ez 've qýrvane yi lýngano!"24

Bava Usený ki Kemere Duzgýni ra vano:

"Khalýki vatene na perda da Kemere Sultan Duzgýni ra cýre xebera zelale ardane"25

Sey Qaji ki nia vano:

"... Tesela mý kewte, mý dest eþto Kemcre Sultan Duzgýni!"26

Ma cor va, sevevo jü ki naca Mekane Eskeriyo. Eskere Duzgýni ki Asparune Jiar u Diaru ra, ewliyawune Dersimi ra resno pe. Yane, eve qesa bine, Kemere Duzgýni teyna Mekane Duzgýni niyo, heto jü ra ki mekane çanda u çand Wayýre Jiar u Diaruno, cwliyawuno, mekane mýlaketune xeruno.

Sevevo de bini ki, çýða ke yitka Mekane Duzgýniyo, Mekane Asparuno heto binde ki Xýzýro Khal, Astoro Qýr, Wcriya Kuresi 'be Xorte Kuresi ki na mekan de zaf biyc eskera. Naca kýrameti veciye. Naca topi erziye.

Kemere Duzgýni coku pilc jiar u diaruno. Mýslýmanu çým de Kâbe, ya ki ewro Elewiyu çým de Haci Bektaþ ke çýko Dersimýcu çým de ki Kcmere Duzgýni heni bi, ewro wena ki heni ro.

Dersimýcu, çý beno býbo qeqe ne emre xode reye waþtene ke þere Duzgýni serr. Eve na axe vesene. Kesi Haci Bektaþ nezanýtene. Haci Bektaþ þiyene peyco musay. Na raþtiya Heqiya.

6-HELIYE SULTAN DUZGINI Dersim de jü cýsne de heli esto. Name ni; Heliyo Çhalo. Nesle xo senýko, ama hama hama her caye Dersimi de yeno diyayene.

Heliyo Çhal; teyro ke Týrkki de eve name "doðan"- "þahin" ya ki "atmaca" nas beno wo niyo. Wo n'ýnera zaf gýrso. Taye vane, hunde tuske gýrs aseno. Jüyo de hete veri ra qýro, benekýno, eke fýrr dano hem býne perrune xo qýro, hemý ki perre xo jü metre ra jede hiraye.

No xer 'be kergu nekeno, býzeku nekeno, vareku nekeno; fino hawa ra beno weno. Eke çiye ke veneno, je qersune týro yeno, eve pencýkune xo peceno dano we beno.

Heliyo Çhal zaf gýrso, guc u quwetewo. Coku wo timsale de peteniyo, qehremaneniyo. Yi serro zaf çi vacino. Tayine ke mordem hesneno sas beno maneno. Vane, Heliye Çhali gay telva çcwres ra dewe gurcte berdc. Jü çewres de çhar gawu gire dane, heni cýte ramene.

Ma taye resme teyrune g<ýþteweru ýnusnay nas u dcýstune xo. Ni, yiye ke Dersim de Heliyo Çhal diyo yinera bi. Nine çým de, heliyo ke eve name Almanki "Habichtsadler", ya ki eve name ilimi "Hieraaetus fasciatus" nas beno sono ra Hcliye Çhali.

Heliyo Çhal, Yitiqate Dersimi de je male pczi, jc pcsküfiyu jiargcwo. Nejdiye' cý nebene.

Qýlawuze tayc Kurcsu Heliyo Çhalo. Yinera ncvýsino. Vacimc ninera jü "Hcliye Çe Seydi"yo.

1'aye Kuresi ki gcgc kuyne dýlxe Hcliye Çhali. Vacimc nincra jü ki Dewres Murtezayc Augewo.

"Dewres Murteza peyde, Talýve de xo verde pia Baðýrc ro aspar yene. Mýsayýve Dewres Murtezay zaf düri de beno. No hega de gurino. Ceniye cýre roneni výrazena ana hega. Mýsayýv vano,

-Nýka Dcwrcs Murtcza yitka biyene, ma xore na roneni pia býwerdene!

No dilege Mýsayývi Dcwrcs Murtczay re beno beyan. Xaftýla kuyne mýz u duman. Dewres Murtcza beno Heliyo Çhal, soncý Mýsayýve xode roneni weno, cereno yeno uncia niseno astore xo serr. Heni zano ke Talýve xo hasare na mevzuati nebiyo. Ama kýrameta Talývi ki Piri ra cer nebiya.

Talýve ni xo çameno vano,

-Piro! Tý sona roneni wena yena! Ma bara mý kuya?"

Berime Sultan Duzgýni.

Hcliye Sultan Duzgýniyo ke vane, Hcliyo de Çhalo. Duzgýn, dýlxe Hcliye Çhali de Dcrsimi serro gureno, Dersimi scrro pcrru sancno. Qýlawuze dc Duzgýniyo, Yi temsil keno. Coku eke venga Heqi dane, ya ki duwa u reca ke kene Heliye Sultan Duzgýni ki dekernene. Ninera ki dý misalu býderime.

Bava Hescn kýlama heqiye de nia qal beno ra cý:

"Duzgýn Duzgýn Duzgýn Duzgýn! Heliye to persena, perre nexscno Heware mýde bero, gurrýna Heliye Sultan Duzgýni Mý xatýrc dýrnaxe27 Kimete xo sano!"

Bava Sayderý ki eke venga Heqi dano nia vano:

"Hewse to khalýk yano 28 Ebe zat nebeno, mordem qedýr býzano Vano, xore vcrocere vace ma ke kata sonime Heliye Sultan Duzgýni ðeribiye de ma serro perru býsano Wey de be, wey de be, wey de be, de be!"

Eve jü misale de bini na mevzuati ki gire dime.

"Hire Dewresi sone suke de vecine. Taye vane, na suka Estamcýli biya. Nine dest ra tawa nino, ama feke xo ki nevýndeno. Ni xo goynene. Her jü vano, ez na ucaðe rawune, ez nia ewlade resuliyane, ez nia kýrametu vecenu...

No sono padýsaye na suke gos de. Nine dano ardene, qonaðe xode keno meyman. cýra vano,

-Ez nýka sýma sýnemiþ kenu, hunere sýma vecenu worte! Jüri kene, sarre sýma danu pýro!

Padýsay, fýnike de kutýki do potene, kerdo worte bulðýri vere ninede no ro. Vato `Xora ke je vatena nine bo, ni gereke býzane ke no fýniko.'

Dersim de des u dý ucaðe Elewiyu este. Na ! tenga Dewresu ninere bena beyane. Ni yene peserr, worte xode mýslete ni Dewresu kene. Jü vano des roci de, jü vano phonc roci de, jü vano des sati de resenu cý.

Kures vano,

-Ez zerre sate de daqa de yine xelesnenu ra yeno! Kures beno Heliyo Çhal, perr dacýo pýrro sono. Kures sono qonaðe padýsay ke Dewresi yene sýfra serr. No çüye xo onceno dano xonçýke ro, vano, -Oþt oþt!...

fýniko ke poto beno wes u war zerre bulðýri ra vecino, çever ra vecino tefer."

Na mevzuat de Kures hurendiya ucaða Kuresýcu de vacino, hurendiya Kuresýce de vacino.

Eve qesa kýlme, Heliyo ke Kuresu ra nevýsino, yinere qýlawuzeni kcno, yinere Wayýr vecino "Heliye Sultan Duzgýni"yo. Sultan Duzgýn, dýlxe Hcliye Çhali de ascno.

7-DUZGIN, TOPU ERZENO Yitiqate Dersimi de Duzgýn topu c r z e n o. Kam esto ke naye eve xo çými veneno, kamý ki estu ke naye eve xo gosi hesneno. Duzg~n topu nano zalýmu ra, nano nehequ ra, nano xýravunu ra. Duzgýn; Eskere xo esto, topu crzeno, Eskere Evdýl Musay de ceng dero. Yane perodayýs qaraktere Duzgýni de zaf beli beno.

Tavi ke Duzgýn topu bilasevet neerzeno. Jü ki topu teyna Kemer de neerzeno. Beno ke Kemer de zaf erzeno, ama jü ke kot tenge, Duzgýn koti ke reþt cý uçka ki topu erzeno.

Nýka jü misal býderime.

(Ma na vatene Ape Ismaili ra hesiyayme pe. )

Mentere, Dcre Balabanu de deste Çayýrliye serro jü dewa. Naca "Çe Dýli" vane jü çeye de Hemýçýku esto. Tavi ke ni xame, Kuresu niye.

Urýz ke Herbo Veren de kuyno hete Erzýngani Harmeni ninera poþi cene, dewune na heti de sare mare ki ca 'be ca zaf zulým kene. Kam ke kotýra dest kisene.

Harmeni, roce erzene na dewa Mentere serr, dorme ro cý cene. Sarc dewe zav u zeçe xo danc are, sono xo erzene Çe Dýli. Ni, cerene Duzgýni vero.

Duzgýn, Çe Dýli de beno eskera ninere Wayýr vccino. Naca ra topu erzeno Harmeniyu, ni výsine pe dewe caverdane remene.

Wena paga na Çey výnetayiya. Eke lewe ra verdi ra cýra kele xo býrrnene.

Sare Dersimi ke venga Heqi dano, duwa u reca ya ki zawt u zýmu keno qale Topa Duzgýni ki beno.

Piye Býra Dergi nia vano:

"Emso hale mý se beno Na qaziya xo rusnenu Kerte Mezela Sýpiye29 Asparc Serre Qosani 30 To tope eþtene lem u sani Ez 'bc qýrvane yi name gýrani Name to gýrano Sultan Duzgýne Kemeri Ez neþikinu wedari!"31

Jü ýnisa!i ki Scy Qaji ra býderime:

"... Mý va, cz ke Wayýre xora dilcgo, tope warc tora no

Azo ner ware tode nemano!"32 (Hazýný ra düri bo!)

Jü misali ki Hesen Efendiye Baskoye33 ra býderime.

Hesen Efendi, se ke Bava Dewres nevano "Pexamber~ na zamani bi. Wo mordemo de thal nebi."

Hesen Efendi, Kemere Duzgýni de eve seru mendo, xýzmete da. Þiyo dewu ra feteliyo, aþiru ra feteliyo, ucaðu ra feteliyo. Xo doro Tertele Dersimi serro. Ero cýfeteliyo ke ala neheq kamo, heq kamo yi biyaro meydan. Peyniye de kerda xo çým ra ke, sare Dersimi de neheqiye çina.

Hesen Efendi, Kemere Duzgýni de Duzgýni de dano pero. Vano,

-Eskere To bi! To topi eþtene! Tý Sultan biya! Vere çýmane Tode ke na mýlete Dersimi qýrr kerd Tý koti biya?

No dano pýro hete de Kemeri sýkneno, caverdano yeno çe.

Naye ra tepiya ki mare Sey Memed 34 qesey keno:

"Ez roce þiyane Kemere Duzgýni. Mý nia da ke ca 'be ca Kemer taye þikiyo. Ez merex de mendu. Mý pers kerd va,

-No Kemer kami sýkýto? Mýra va ke,

-Hesi sýkýto!

Na Hesen Efendiye Baskoye re vane. Hesen Efendi, roce Erzýngan de raþte mý ame. Ma hal u deme jüvini ke pers kerd mý va,

-To, wo Kemere Duzgýni çýra sýkýt? Mýra va,

-Tý koti ra zana ke mý sýkýto? Mý va,

-Mý uca pers kerd, mýra va ke "H e s i sýkýto!"

Hesen Efendi býne lewu ra huya, va ke, -No welat pýrre vergano, pýrre hesano! ÐÐerca mýra hcs çino? Tý çý zana ke wo Hes ezane?

Ez huyane, mý va,

-Yi, to rýnd nas kene. Heso ke Kemer sýkoto týya!

Mý ke heni va, ni nara xo va ke, -Hiya! Wo Hes ez biyane! Mý va,

-Mordemo je to ke nia kerd, ma cahile ma se kene? To Kemeri ra çý waþt?

Hesen Efendi va ke,

-Dewlete ke esker wont Dersim serr, vere çýmane Duzgýni de ke sare ma qýrr kcrd qedena, na Duzgýni çýra venge xo ncvet? Mý, Yira hesave ni pers kerd! Ni tope ke Duzgýný eþti koti mendi? Çýr topi neeþti Eskere Zalými serr?"

Tavi ma yitka Tertele Dersimi serro we nenanime. Qale di eve misale Hesen Efendý bi ra. Hesen Efendi Duzgýni ra nazu keno, Vano, Çýra To topi neeþti? Çýra To Eskere xo yine verde nerusna? Çýra To yi verday harde Dersimi?

Mordem gereke naye ki vaco ke, je Hescn Efendi wena zafine Dersim de Duzgýni ra, Xýzýri ra, Jiar u Diaru ra nia pers kerdo. Hesen Efendi teyna niyo. Ama yitiqate he mýleti de ciabi ki zafe. Yitiqate Dersimi de ciabe ni persu esto. Qaye Apo Ismail se vano

"Yitiqat bi kemi yitiqat! Yitiqat nemend! Bý senýk! Verende yitiqat bi. Yitiqat bi, coku Duzgýný ki poþtiya Dersimi de bi. Kes be Dersimi neþikiyene. Kes Dersim nekotene.' Duzgýn, nia qe eskera sare Dersimi re Wayýreni kerdene. Topi heni nene pa ke koke ardene! Peyniye de se bi? Yitiqat nemend. Yitiqat ke nemend Duzgýn se kero, Xýzýr se kero. Nýka ki heni ro. Gencu ra taye xo yinkar kene, yitiqate xo yinkar kene vane `Ma Kurdime' Kurru ver feteline. Qaye Dersim kot çý hal. Mýlet neþikino ke þero jiar u diaru serr, neþikino ke þero mezelane xo serr. Mýlete nianenire Duzgýn çutýr Wayýr veciyo, Xýzýr çutýr veciyo."

8-DUZGIN ÇIKE KURESIYO? Kures kamo, Duzgýn kamo? Mordem gereke ni persi serro ki tene sarre xo býdecno. Xora ma ki heni kerd. Çýke jüvini yene ni? Pi u laciye? Ap u býrezaye? Kam Sa Heydero? Duzgýn Sa Heydero, ya ki Kures Sa ~ Heydero? Mamude Heyranu kamo? Xorte Kuresi kamo? Budelaye Kuresi kamo?

Verende fikre Kuresu naca de býnusnime, ala yi se vane.

Bava Hesene Kolu ke berzine newesi de venga Heqi da caye de nia vano:

"Sodýro sodýro sodýro sodýro Haware made bero Doli de Duzgýno35 Sodýro sodýro sodýro sodýro Haware made bero Doðriye36 Pi u Laciyo!"

Caye de na kýlame de ki Duzgýni ra vano:

"Name to persena Sa Heydero Asmero, geným goniyo Haware" made bero!"

Ceme heqiye de ke venga Heqi da ki nia va:

"Duzgýn laco, Kures piyo Name to persena namo de weso Vace mare herey mekuyo!"37

Bava Hesen fýkre xo zaf zelal ano ra zon. Yi çým de Kures u Duzgýn pi u laciye. Name Duzgýný ki Sa Heydero. Jü ki fýkre Torne Dewres Dýli Bava H e s e n i~g de nia dime. Ye Di, eve jü variyante de vatene kenime eskera.

Nia ra:

"Duzgýn sey beno. Lewe ape xode þüaneni keno. Name api Kures biyo. Gose api ze tene qýçkeki biye, coku sari cýra "Kureso Kurr"39 vato.

Ap, roce düri sono, sono herb. (Kamý ki vano, ap þiyo Kerbela.) Ap ke naca zaf maneno roce roneni kuyna ni viri. No vano,

-Nýka tene roneni býbiyene mý xore yitka mýrdi býwerdene.

No dilege api mali verde Duzgýni re beno beyan. No yeno çe ke naçýka xo nuni ver dera, nun pocena.

Vano,

-Naçýki! Ape mý roneni wazeno. Tase roneni výraze ez ape xore beri!

Naçýke yinam nekena, huina vana,

-Duzgýn Duzgýn! Cane to roneni wazeno, çýra ape xo kena mane! De vace, tase roneni výraze, ez xore buri! Ape to çand asmiyo þiyo, peyniya çand kowu, çand dugelu dero.

Na tase roneni výrazena dana cý ke xore buro. No vecino tefer.

Ap nia dano ke deste de hews u keski tase roneni verde ne ro. No roneniya xo weno, tasa xo ki tey ano çe.

Tasýke veceno, ceniya xore hal u mecali qesey keno. Cenik vana,

-Mý na tasýka de roneni výraþte de Duzgýni! Ap vano,

-Ere nejdiye na sey mebe, qaye belaye xo venena!

Duzgýn sono Zargovýt de gome mali serr. Alýe xcý hire asmi diyar nesono. Zýmýstano. Vare zaf vara, qe caye þia neasenu. Ne vaso, ne hewlo, ne xýrabcý! No qýsawete de maneno. I ri`anu kenu pay s<ýno 'l,argtývýt de ýlýare Duzgýný. Vano

(açýklama: Burada küçük bir paraðrafý okunamadý.)

beno kewe, býrr beno kewe býzý ki dorme de çerene." Na mevzuati Davut Sulari beyita xo "Da Da Duzgýn" de (Apo Ismail vano) nia ano ra zon:

"Wa Wayýro, wa Wayýro Kemer persena Wayýr mito Heni vaz dano safl sýto Tý ke Wayýre mý persena Asma çeli de bax u bostan ramýto

De Duzgýn, de Duzgýn Da da Duzgýn !"

"D u zg ý n wena ferqýn de niyo. Mal ke api veneno ze tene pýlkeno. No vano,

-Sýma çýra heni pýlkene? Kureso Kurr sýýnade veciya?

Xo çarneno ke ape xo uca ro. No zaf semýayino, cýra Kureso Kurr vato coku. Duse Kemeri ro remeno. Mal kuyno ni dýma. Kures dýma zýrçeno,

-Buko buko mereme! tawa nebeno! Tý yi mali bena koti? Çýra nsqe mr býrrnena?

Duzgýn xo çarneno eve çüya xo dano ro býze ro, taye cýra výsine. Wo Kemer ro sono beno vindi."

Na vatcne de ki Kures u Duzgýn eve ap u býraza qal bene.

Bava Usený ki Duzgýn ra ne~, piye Duzgýni ra Sa Heyder vano:

"Sultan Duzgýn, lace Sa Heyderi Ebe çent u pewraz veciya merave serri Perda weçine cemale to biveni!" 40

DevVres Hesene Quzverani ki kýlama heqiye de Duzgýni ra "lace Sa Heydcri" vano.

Hesen Cfendiye Baskoye ki Kuresi ra "Mamude Heyranu", D u z g ý n i ra ki "Cwlade Kurcsi" vano.

Davut Sulari ki Duzgýni Sa Heydcr veneno. (Qayte caye Eskere Duzgýni be!)

Duzgýn çutýr aso, tene ki ni serro výnderime. Duzgýno kc vatcna Torne Dewres

Dýli de Gargovýt de zýmýstani býrr u velg kcno kewc, wena zaf genco, çüye dest dcra sýýýýo mali. Nia ki Kemcr de bcno sýrr.

Uuzgýno ke vatena Bava Dewresi de rskcre Evdýl Musay qýrr keno, ni cýra (hasa) "Duzo Qýrr"41 vane, no ki pore xo rýsiyo, heni ro ke genc niyo.

Duzgýno ke reseno Dewres Sýlemani çüye dest de niya, rýme dest dera, sýmser saneno ra.

Mordem þikino ke nine nia wena derg kero. Ama sarre medecýnime.

Tavi, ma gercke naye vacime ke ma çým de qe jü xelat niyo, ni pero raþtiye. Kulture jü mýleti, tarýxe jü mýleti ya ki yitiqate jü mýleti ke waxte xode qeyd nebi, nenusiya heni wes u war nino roca ewroyene nereseno. Mesela naca ra vecina.

Bere Pir Sultani bicerime ra xo dest.

Folkloristi, Týrkiya de eve Pir Sultani cýfeteliyay, beyite Di dayare, nusnay. Nine serro guriyay. Badcna hasare cý bi kc, býne name Pir Sultani dc hirýs Pir Sultan vcciya.

Tavi no teyna Pir Sultani de nia niyo, zafýne de nia ro.

Kurcs u Duzgýne made ki hcni ro. Býne na namu de zaf Kuresi 'be zaf Duzgýni ra cstc. Beno ke Ninera jü ki pi u lac biyo, coku tcsire Dira "Xorte Kuresi" vaciyo.

Heto bin de yitiqate mordemi ke vuriya, ya ki tarýxe xode çiyo de zaf mühim bi no ki sewle xo dano ra fýkre di serr.

Vacime Yitiqate Dersimi de tiji Wayýre sewl u nuriya. San u sodýr verde yivadet kene, qýrvanu kene, miazu kene výla. Cýra mýradu wazene, dilegu kene. Sare Dersimi tiji ra "Mchemed" vano. No çýko? Tavi tesire Mehcmcd Mýstcfaiyo. Qaraktcre Wayýri mendo, xususcte xo mendo, ama namc vuriyo.

Uncia yenime Kures u Duzgýni serr.

Qaraktcr u xususcfo kc Kurcs temsil kcno zobinawo, Duzgýn tcmsil keno zobinawo.

Ecaba sare Dersimi key Wayýre ke na qarakter u na xususet dere ninera name Kures u Duzgýni nay pa? Ni nami, je name tiji qe vuriyay, ya ki nevuruyay? Nýka ciabe ni persu çino, ni tari dere.

Ma çým de, Yitiqate Dersimi de caye Kures u Duzgýni 'be qarakter u xususete Wayýrcniya Dine mühima. Uyo bin xora vera çýmu dero.

9-PESKÜFI MALE DUZGINIYO Yitiqate Dersimi de malo pez 'be pesküfii male Duzgýniyo. Duzgýn ke Zargovýt ra remo amo Kemer, male Di ki koto ra dýme. Tey biyo sýrr. Pesküfü, malo ke Duzgýni Zargovýt de çele zýmýstani de eve býrro kewe çereno, kerdo weyiye, tey Kemer de þiyo yi mali rawo. Jiargewo. Coku Dersim de pesküfü kistene zaf gunawa. Kami ke pesküfü kiþti ya ki werdi bela u qýda ra nexeleþino ra. Mordemune nianenu en jede bulýsk dano pýro. Yinere nemanena.

B-EVDII, MUSA 'BE DUZGINI RA Yitiqate Dcrsimi de Mýlakate Xýraviye, Mýlakete Gýraniye 'be Mordcmc Neweþiyc este. Ninera "Eskere: I;vdýl Musay" vane.

Ni, zobiya dýlxe mýlaketu ra kuyne dýlxe. heywanu ki. Her beno, kutýk beno, lüye bena, mor beno eve na dýlx de ki zaf ase. Kote ra' mýleti ver ke býxapne bere. Coku, sande ke heywane mordemi de veciya výsine pe, cýra düri remene, yi dýma nesone.

Ni ki je mordemi Wayýre zav u zeçiye. Ceniye xo este, domane xo este. Dawul u zurn cýnene veybu kene. Sandane dawul u zurnawa ke Eskere Evdýl Musay cýnýta zafýne eve xo gosi hesna. Yane, ferqe lavatiya nine 've ye ýnordemu jüvini ra çina.

Hukumdare nine I:vdýl Musawo. Ni qe jü xýraviye beyizna Evdýl Musay nekene. Emýr, Yira cene. Vane, Evdýl Musa "Q u m a n d a n e" mýlaketune xýravýnuno, "Seresker"e dinuno.

Naca, yitiqate made dualizm vecino ra raa ma serr. Evdýl Musa 'be Eskere Evdýl Musay xýraviye, D u z g ý n 'be Eskere Duzgýni xeriye temsil kene. Jüvini de dane pero.

Eke heni ro, kýtave ke Týrkki de veciye Evdýl Musay serro çý nusnene? Kamo no Evdýl Musa?

Kýtavi vane, Evdýl Musa (Abdal Musa Sultan), 650 sere nayera raveri Anadoliye de emre xo viarno ra. Mezela xo Antalya, Elmalý, Tekke Köyü dera. Ama wena cawune binu de ki mezele xo yene diyaene. Mezela Antalya en jede cene çýmu ver, guman kene ke na raþtiya.

Evdýl Musay serro kýtavu de qale kýrametu 'be mevzuatu yene vatene. Çý esto ke kýtavu de zaf çi nenusiyo, dewre Evdýl Musay tari de mendo.

Bektaþiyu des u dý postu ra jü ki do Evdýl Musay.

Ma va, Evdýl Musa 650 sere naera raveri emre xo viarno ra. Tavi mordem ke qayte Yitiqate Dersimi bi, düalizme yitiqate ma wena zaf xori de sona. Dualizme yitiqate ma teyna mavene Duzgýni 'be I:vdý) Musay de niyo. No wena zaf hirawo. Vacime Wayýre Mali de ki xer u xýravýn esto. No yitiqate ses sey, hawt sey sere niyo. Ama, Evdýl Musa naseru de amo yitiqate made ca gureto. Yitiqate Dersimi sere" xýraviye, tariye do Di. Çýra?

Ma destte delil çino, ama ma na misalune ceri ra heni vecenime ke Evdýl Musay Dersimýcu re zulýmo gýran kerdo. Nia ke mebiyene Evdýl Musay çýra biare mýlakete xýravýne, mýlakete neweþiye, mýlakete gýraniye ke worte çhari de tek jü çýme xo esto, sare Dersimi re zulým kene Qumandane nine kere? Nine ki yitiqate xode name Serre Xýraviye vurno, hurendiya dide endi name Evdýl Musay vato. Tavi no hatan na roca ewroene ki amo.

Made çutýr ke tesire yitiqate xora "Tiji" ra "Mehemed" vato, Evdýl Musa de ki mordem þikino ke qale qeyde nianeni bo. Qaraktero ke Wo temsil keno, Yira raveri xora Yitiqate Dersimi de biyo. Eve Di, name ni qarakteri vuruyo, bare xo biyo gýran.

Xora yitiqate mordemi bo, kultýre mordemi bo koti ra ke onciyo amo çiye ke xora kerdo vindi, çiye ki uca ra gureto eve na qeyde amo reþto bere peyeni. Evdýl Musa ki eve na qeyde, istasyone de niþto trena yitiqate ma.

Tavi ke Dersýmýci yitiqate xo eve Evdýl Musay ane. Ama cýra výsýne pe, ceneqine we. Coku, kam domanune xo erzeno pesa Evdýl Musay tey kewrayeni gire dano, kam cýre qýrvane keno, kamý ki raa Dide loqme dano ke nejdiye dine mebo.

Mada duwa u recay ke kene cerene Evdýl Musay vero ki. Wazene ke wo eskere xo yine ser merusno, yinere xýraviye mekero. Miaz ke pocene, qýrvane ke kene jü qede ki Evdýl Musay re" dane. Duway kene vâne,

-Loqme Evdýl Musay bo, bero berge çetýni ver sano! -Evdýl Musa eskere xo ma ser meerýo, marra düri bicero berzo! -Evdýl Musa! Tý eskere xo mara düri beree, mare xýraviye mekere!

Yitiqate made, Qýrvana Evdýl Musay çina. Ama jüyo ke wazeno ki xore Evdýl Musay re qýrvane keno. Qýrvana Evdýl Musay gereke tari de býkere, roþti de nebena. Yitiqate Dersimi de Eskere Evdýl Musay tari de fetelino coku.

Gege Eskere Evdýl Musay nia emre Dira vecino ki. Taye ki vane ke Mýlakete Xýravýne ke peroc feteline eskereni ra reme. Coku emre Evdýl Musay neane hurendi, teyna pesewe nefeteline.

Made eve name Evdýl Musay zawtu ki dane. Taye niare":

(Hazýru ra düri bo!) -Qejeriya Evdýl Musay to sano! -Xiþtika Evdýl Musay vere velýke (vere kkaleke, cigere...) to 'sano! -Evdýl Musa sýmara kuyo sala aze sýma býýbýrmo!

Nýka ki perodayise Duzgýni- Eskere Duzgýni 'be Evdýl Musa- Eskere Evdýl Musay serro taye misalu býderime. Ni, vatene Kuresune. Coku ma,naca de danime. Yitiqate Dersimi de caye Evdýl Musay wena zaf hirawo. Evdýl Musay serro wena zaf vateni este. Ma newazenime ke nine perune jü raye de býderime, yane mevzuate xora düri mekuyme.

1EVDIL MUSA TARIYO

Ma cor va ke Evdýl Musa tariyo, Eskere Di tari de fetelino. Coku Dersim de xýzmeta Di tari de venene.

Wena ke me perodayis'ý serro misali nede, veren de tari serro qal ra kerime.

Naca de jü misal Ape Mýstefay ra býderime:

"Qýrdým de mordeme, vere çevere xode ceme sodýri de jü mori veneno. No pereno, kemera ke kuyna dest ni ver ceno xýle na mori keno. Mor beno dýrvetýn, ama remeno beno ra vindi.

Eke beno sand, beno tari dý aspari yene vere çevere ni. Ni, Eskere Evdýl Musay biye. V ane,

To ewro qusýre kerdo! Ma to benime, Sultan gere to veneno.

Ni cene sone, vecene huzýre Evdýl Musay. No, mordemi ra vano,

To ewro qusýro de gýran kerd!

Mormek fikirino, ama tawa ni viri nino. Vano,

Mý qe tawa nekerdo! Evdýl Musa vano, To yi mori ra çý waþt?

Vano,

Peroc bi. Mor ke vere çei de mýde veciya, ez výsiyane pe coku kemere eþte cý!

Sultan, eskere xora vano,

Þere venga dide bero!

Xevere dane cý. Mornýek qayt beno ke dot ra eskere lengeno yeno. Moro ke yi kemere eþta cý no esker biyo. Peroc dýlxe mori de feteliyo.

Evdýl Musa vaýýo,

Mý sýmara çand rey va ke peroc mefeteliye, pesewe býfeteliye. To gos ro mý neno þiya peroc feteliya. Qusýre ni momýeki çino. Qusýr, qusýre" tüyo!

Emýr keno nejdiye mormeki nebene, bene çe de uncia caverdane."

2EVDIL MUSA ESKERIe DANO ARE ERZENO DERSIMI SERR

Bava Dewresi mara va ke,

"Almeliya Civice lewe Qargýna Týrku dera. Doyeme Almeliya Civice de dewe esta. Nayera `Çawusek' vane, `Dewa Pile' ki yena vatene. Çawusek yeno pe Býzani 'be Sengula doyeme koy.

Çawusek ra Kýrmance de ma bene esker, bene Yemen. No hawt seri Yemen de esker maneno. Nia dano ke eskeriye neqedina, roce eskeriye ra remeno. Kuyno ra raye ke bero çe.

No san u sodýr nevano yeno. Endi çand roci ke yeno zaf beno vesan. Tawa ke neveneno vase yabani weno, eve wo hal raye ceno. Hete ra ki zaf beno tesan. Axwe neveneno, tesaniye ni kena persan. Jü lüye kuyna ra ni ver, no lüyc drma sono.

Lüye ver no dýma, ni bena vecena koye ser. Qayt beno ke raþte doyeme koy de xeyými zafe. Eke xeyýmu veneno zaf beno sa, Xo xode vano `Nýka ninede axwe gcreke býbo.'

No, doyeme koy de sono lewe ni xeyýmu. Qayt beno ke xeyýmu de mordeme ke este, worte çhari de tek jü çýme xo e s t o . Eke tek jü çým worte çhari dero, b e d e n e nine ki qe neþiyo ra mordemi. No výsino pe, tene kuyno tepey.

Mordeme xeyýmu ni venene vane,

Beni Adem! Tepey mebe! Tý koti ra ama yitka?

Vano,

Ez berdane esker. Mý hawt seri Yemen de eskeriye kerde. Qayt biyune ke eskeriye nexeleþina remane. Zaf biyune tesan, xore eve axwe feteliyane. Jü lüye kote ra mý ver, mý raa xo sas kerde naca de veciyane.

Ni vane,

Ma to benime lewe Sereskere ma! Sereskere nine ki Evdýl Musawo. Ni, na mormeki cene worte xeyýmu ra sone sone sone, yene vere jü xeyýma keske de výndene. Na xeyýma keske de Evdýl Musa výnetayewo. Sone zerre, yi Sultani ra vane ke,

Jü Beni Adem amo yitka!

Evdýl Musa nira pers keno, gos nano ra ciabe ni ser, vano,

Nejdiye ni mebe! Bere qayte ni kere. Cýre xýzmete býkere, tawaye xo kemi mebo!

No berbeno, výroþiye hardi beno vano,

Mý býrusne memleket! Se beno yi Sultani ra vace mý býrusno memleket!

Sultan vano,

Lerze meke! Zamane xo ke ame sona memleket.

Dano cý, ni peyser bene qayte cý kene. Zamane maneno, vane,

Esker bero peser! Xebere dane ni vane,

Ma sonime memlekete to! To xode benime, tedarýke xo bivene.

No zaf beno sa. Ane astore dane ni, kulýke nanc ra ni sarre serr. Kulýk, ni keno vindi, no çýmane mordemi ver de neaseno.

Na xebere ke vecina, zivatiye kuyna rae worte zav u zeçe nine. Tavi cenike nine este, ma u piye nine 'be domane nine este. No mormek vano,

Ni ceniye sýma, domane sýma çýra berbene? Seveb çýko?

Vane, Memlekete sýmade Duzo de Qýrr esto, Mubarek Duzgýni ra vaneeskere ma ke sono uca no lete de eskere ma qýrr keno. Sultan Duzgýo mara esker neverdano, coku berbene.

Efendiye mý ke tý be! Kulýk nane ra ni sarre, kene aspar cene yene memlekete ma.

Ni ane býne Dewa Pile. Esker zaf sýxlet beno. Bene lewe Evdýl Musay.

No vano,

Meterse! Ma, tý arda yitka. Tawa tore nebeno. Kulýke xo yitka weda, so çe, Ama, nebo ke tý çe de qale ma býkerc; Dý roci çe de výnde, roca hireine be yitka na kulýke xo bice. Ez esker rusnenu, astore to rusnenu nisena cý tey yena lewe ma. Wora dýme ma dýhire roci ke mendime, to caverdanime sonime memlekete xo.

Evdýl Musa ni caverdano, eskere xo ceno sono.

Evdýl Musa ke eskere xo ceno sono, no kulýko ke yine no ra ni sarre serr xo sarre re veceno, zerre býrri de dano we sono çe.

Çe de ni ke venene þin u þiwan kuyno woýtc sare çei, hete ra berbene, kurrene hetera ki zaf bene sa. Mordemo ke endi qe yinam nekene kc weso, veciyo amo çe. Ni, gay ane ke vere lýngane nide qýrvane kere, no neverdano vano,

Gay sarre mebýrrne!

Vane,

Seveb? Vano, Raa de mý esta. Roca hireine sonu. Eke amane qýrvan4 xo kenime!

Ni qýrvane nekene.

Beno roca hireine no sono býrr. Kulýke xo ke koti do we uca ra veceno, nano ra xo sarre serr.Esker 'be astori ra yene. No niseno cý sone resene Eskere Evdýl Musay. Ni pero pia Gawrinciya Lolu, Pelegoze 'be dewane yi heti serro sone.

Dewane na heti de domani zaf bene newes. Eskere Evdýl Musay kuyno ra ni domanu, na dewu de zaf doman kiseno.

Esker sono dewe, nine çeu ra kene bare. No 'be taine ra gýnene jü çe ro. Ni sone wo çe de aldani sero nisene ro. Ni sare çei venene, sare çei nine neveneno. Eskere Evdýl Musay xora mýlakete, momýeký ki kulýk noro sarre wo ki coku neaseno.

Na çe de ki domane beno. No ki zaf biyo newes. Ni, aldani serro nisene ro ke sare çei ke þi hewn ra, layeki xiþtike ver sane bikise. Na çe ki, tek jü lace xo beno. Pi venga bavay dano, lace xore qýrvane keno.

Bavae yeno dewe. No ke qýrvana xo keno, nafa ki sande çe nide venga Heqi dane. Cemat zaf herey xeleþino. Herkes sono çe xo. Mormek 'be eskeri ra ki aldani sero eve nine pine. Piy u maa layeki çýla saynene kuyne cýle. Cýle de yeno piye layeki vir, ceniya xora vano ke,

Ere! Na veybýka ke kaleka ma dera domanu newesa. To, tawa raa Heqi de loqme daere berd neberd?

Cenike vana,

Wax!... Mý xo vira kerd neberd. Ma vano,

Çý çe de esto? V ana,

Qe goþt çe de nemend, jü ýerriya þiae menda!

De vano,

Herbi ! ...

Cenike çýla finara cý. Ana adýr kena hira. Zerriya þiae qýlasnena ra, sole sanena cý pocena. Kena worte nun'ý cena bena veybýke re. Sona vere çeveri ke veybýke wena ra nekota. Çever dana pýro, veybýke vecina vana,

Naçýki, naçýki! Heqi ra aseno ke çýme mý çeveri ra peqay ke ha nýka mýre loqme ane, ha deqena ane. Sundi ra biyo çýme mý çeveri dere! Ez coku ra nekcýtane.

Veybýke nia kena eskera, duway kena vana, Cenabi Heq loqme sýma qebul kero'. Berge çetini ver sano! Yi aze sýma hüzürhürmetiya xo sano!

Cenike cerena yena çe, sona cýla xode meredina ra. Merde vano,

To da neda?

Vana,

Da cý amane. Çýme veybýke çever de biye. Cenike zaf duway kerd!

Nia pede tawo ke þere hewn ra sýngais u týngaise astoru kuyno dewe. Ni xýle xo bene, çýla fine ra cý. Qayt bene ke venge sýngene, týngene yeno astori hirene ama neasene. Venge berbene, çikene, vaz dayene kuyno te.

Yoxro ke loqmewo ke nine do veybýke, wo loqme qevul biyo. A m o comerdiye. Duwa veybýke verda, Duzgýni eskere xo gureto eþto Eskere Evdýl Musay ser.

Sevetane loqme dayera Eskere Duzgýni reseno cý, nane ra Eskere Evdýl Musay dýma nine qýrr kene, pernene ane pe Pýrde Kotýre ke lete de eskere dine nemendo. Lace yi mormeki xelesnene ra.

Maaa!... Zaf qýrr keno mubarak Duzgýn! Nia Evdýl Musay ra esker neverdano! Coku, wo momýeko ke Çawusek ra xode fetelnene yira vane ke,

I)uýe de sýma esto koka eskere ma ano'. Ma zafeteni naca ra sonime, uca ra wes nenime. Eskere Duzgýni ma qýrr keno qcdeneno!

Eskere Evdýl Musay damiþe Eskere Duzgýni nebeno. Duzgýn yine keno pak.

Eskere Evdýl Musay ke mýreno beno koseve dari. Dar ke veseno beno komýro þia, yira `koseve' vane. Tefera koti ke koseve di wo Eskere Evdýl Musaiyo.

Ni ke yene pe Pýrde Kotýre, Evdýl Musa nia dano ke eskere xora hire de jü nemendo. Ni mcýrmeki bene Çawusek de verdane ra, yi teknene sone.

No yeno çe wena qýrvana xo keno."

Bava Dewresi ke na vatene xelesne, peyde va ke,

"Eskere Duzgýni ke mebo Evdýl Musa koka mýleti ano. Coku, Eskere Duzgýni ra `Dýsmene Hal u Qotýki' vane. Wo dýsmene mýlaketano. Eskere Evdýl Musay Duzgýni ra terseno, coku zaf ra nebeno.

Eskere Evdýl Musay veren de her sere amcne. Domanu ke sureki vetene, mada vatcne `Eskcre Evdýl Musay amo', duway kerdene vatene `Ya Cenabi Hcq bere comerdiye!' `Ya Aspare Astore Qýri, ya Dýsmene Hal u Qotýki tý ma rcse!"

Bava Dcwrcs ke výnet, Ccniye Di va, e`Bavay Gcwrýke de venga Heqi da, tewte xode va ke,

Ya Xýzýr, ya Duzgýn! Tabure esker ame verd, tabura Evdýl Musay biye! Cemati va,

Ya Xýzýr, ya Duzgýn tý haware made herey mekuye!”

3 DEWRES SILAMAN 'BE ESKERE EVDIL MUSAY RA

Mordem ke qayte Kuresune Qýzýlbeli beno, Eskere Evdýl Musay çým de Kýrmanc u Kuresýc jüyo ama ni en jede Kuresu re zulm kene, xýraviye kene. Eke pe býþikiye koka Kuresu ane. Kuresu 'be Eskere Evdýl Musay zaf do pero, juvini ra mordemi kiste, xer 'be juvini nekerdo.

Bava Rýzae Garþiye vano ke, "Mordeme Neweþiye 'be Gýraniye ra Qýzýlbel de zaf zugýr kene. Ni, Eskere Evdýl Musaye. Evdýl Musa Eskere xo Qýzýlbel ra newonceno.

Dewres Sýleman býraane xora vano, Lawo hasare xo výndere! Nebo ke sýma fýrsend yine de. Sone koti deste sýma thal mebo. Hega de ke gurine, axwe dane ki huye xo xora düri ronýene.

Name býrae qýci `eMamudxân" beno. Nö hega axwe dano, huye xo mera xo uca caverdano yeno çe ke pize xo mýrd kero.

Mordeme Neweþiye va anero cý kuyne zerre cene nira. Mamudxan, huskerýka ke xo dest dera ceno kuyno pa, yinera jü kiseno. Huskerýke nira bena pan u puçe. Esker sýxlet beno Mamudxan xo nine des ra nexelesneno ra. Ni ki Mamudxani kisene.

Býray qayt bene ke zaf biye xýravýne Eskere Evdýl Musay zaf zor dano nine, ni bar kene sone çengelane Baðýre, uca xeyýmane xo nane ro.

Dewres Sýleman ninera vano,

Býrayene! xore býtekne þere". Wulle ez yitka xore" manenu. Xora hatan ke adýre mý nevesa, býzane ke mordemu wena hukýmdare. Sata ke sýma di ke adýrt; vtiseno, býzane ke mý mordeme neweþiye de býne xoro. Sýma endi xeyýmane xo býqýlayne ra bere Qýzýlbel.

Dewres Sýleman yentiçala Qýzýlbeli ,de xeyima xo nano ro, uca výndeno. No maneno ama Wayýre xora zaf herediyo. Zerre xo cýra zaf gikiyo. Qe venga Wayýri nedano. Vano,

Ni çýke To verde yaxe m? Eke Wayýreni kena nine mara diiri fýye! Tý mara çý wazeaýa?

Xore Wayýre xora nazu keno.

Roce, çena Dewres Sýlemani axýle de mali verde bena. hande qayt bena ke Eskere Evdýl Musay kot axýle çever kerd ra, mal sana Çeneke kuyna nine dýma. Ni heni kene Dewres Sýlemani bonce ko bikise.

Çeneke 'be ninura jüvini zaf feteln çerexnene waxto ke endi perese, na qayt t ke Aspare Astore Kimeti dot ra vec Aspari rým býrrno ra worte gos Wtori. Dotra heni yeno ke buliþki No, saneno worte nine jüvini ra býrrne ra, n ra Eskere Evdýl Musay dýme saneno ver beno. Taye ke maneno vecino yý Çeneke ra vano,

Çena mý tý mý nas kena?

Na vana,

Ne! Aspari vato,

Ez cede piye to Sultan Duzgýna Yi piye to çýra çan rociyo ke yinat ke qe venga mý nedano?

No, harmane xo semerneno we, dýrvetane musneno çeneke vano,

Qaye, mý hunde ke harme xo e sýma ver kote çý hal! Ni dýrvete har mý pero ye Eskere Evdýl Musaye. herç ke amene sýma ro de, mý harme eþtene ver. Ni dýrveti pero uçka gureti. Uncia ki piye to mýra herediý So piye xora vace, mý yi day t kerdene. Endi xeyýmane xo raqýlayne bere çe.

Dewres Sýleman adýr keno we býraye yene çe."

4 DEWRES KEKIL 'BE ESKERE EVDIL MUSAY RA

Qýzýlbel de teyna Dewres Sýlemani býreune xora Eskere Evdýl Musay de n pero, yira dýme ki wena çand.rey no mev; biyo. Ninede ki serre rýndiye ge Xýzýro, Kureso, ge Duzgýno.

Bava Rýzay mare misalena qesey kerc ke,

"Dewres Kekýl sono are Axver xore ardu reno ra. Herkes ardane xo ren oncino sono. Sýra ke yena ni endi arede nemaneno. Avsanci ki veciyo tefer.

Mýlaket zaf biyo. Qe kesi xo nine des nexelesno ra. Ewlade Resuli de y Kuresu de ki ni zaf zýt biye. Seke dýsr kuyne te heni mavene nine çine biyo. K Dewres Usývi42 ke arede teyna maneno : venga Heqi dano. Taye ke maneno qayt ken mordemane neweþiye dorme ro ary gur zýng zýng dane çever ro.

Dewres Kekýl yeno ra xo serr kýle de venga Wayýri dano vano,

`Çýme mýno Mekane tode Dal u budax 43 ro mý býrriyo se beno aspar be reye yimdat Keke xode Vano, Keko veng de veng de Asparo Yaxýz 44 veciyo bero part berzo Kemero Deng de Cedde mý Sultan Duzgýno kafiran de ceng de!'

Výrade Dere Paçýke de jü nisan ronayiyo, kemere gýrsi ronayiye. Asparo Yaxýz part erzeno uca, reseno Dewres Kekýli, nano ra Eskere Evdýl Musay dýma her prtýke nano ra caye."

5 SEY QAJI 'BE ESKERE EVDIL MUSAY RA

Sey Qaji45 (cýra "Dewres Qaji"i ki vane) çýmu ra sefýl biyo. Roce ni cene bene Koma Çhareku. Sey Qaji naca cem gire dano, cemat keno, venga Heqi dano.

Nezo sewe çýðas sona, wena cemo cemato, Eskere Evdýl Musay erzeno nine serr. Hayleme kuyno kar, beno qubýrti. Sey Qaji yaxe Wayýri neverdano ra, Xorte Kuresi resneno xo, ceno verve dinede yi rusneno. Eskere Evdýl Musay be Xorte Kuresi ra dane pero. Xorte Kuresi nine pýzýkneno nano ra kowu.

6 DEWRES DIL 'BE ESKERE EVDIL MUSAY RA

Dewres Dýl Mazra Lolu de cem gire ,elano. Thamur dest dero kýiame heqiye vano. Kaftýla jü kuyno zerre, vano,

Zerre; dewe de jü hermeta fýstane sýpiye fetelina!

Dewres Dýl zano ke a hermete Mordema Neweeiya, Eskere Evdýl Musay rawa, kota wo dýlx ke kes hasare cý mebo.

Jüye ki ama zerre de, cawo ke venga Heqi dane pe çeveri de xo dowe. Dewres Dýl hasarC naye beýýo. No se ke dosega xo serru vazeno ra ke a bine dýma no, nawa ke pe çeveri de xo dowe gaze bena serrehanne D e w r e s Dýli ro. Dewres Dýl nano ra nine dýme, vano,

Sýma heni zanee ke ez Eskere Evdýl Musay 'be Weriya Kuresi teserra cera nekenu!

Weriya Kuresi resena cý, nine sanena xo ver dewe ra tina düri.

Dewres Dd emre xode tek yitka dosega xo qedeneno. Yaýýe cem ke gire da uþto ra dosega xora býrriyo ra. Wo naca de weþiya khalýke xorâ veciyo. Dewres Sýleman nejdiye 400 serrE nayz ra raveri amo Qýzýlbel. Khalýke Kuresune Qýzýlbeliyo. Yi ke aze xore" weþiye xo kerde, jü ki vato ke,

Sýma ke venga Heqi da dosega xo meqedene! Key ke sýma venga Heqi da qedcna wena dosega xo serra urze ra!

Dewres Dýl yitka beno newes, heþte gýneno cýle ro. Mordema Neweþiya ke xo sanena pe çeveri, gaz bena sarrehanne Dewres Dýli ro nvate gaze dayera.

C PEYNIYE DE

Çýða ke destebera ma ame, ma Yitiqate Dersimi de caye Duzgýni ard ra tiji ver. Çutýr ke Sýma ki na nuste ra vecene, mordem neþikino ke yitiqate sare Dersimi Anadoliye de zobina yitiqate jü mýleti de tever sano.

Ama xo vira mekerime ke sare Dersimi asmen ra neamo. Yane qe mordem mefýkiriyo ke, dina de yitiqate kesi neþiyo ra Yitiqate Dersimi. No flkro de xelato. Mýlete na dina çýðas ke jüvin de yirtibate xobiyo hunde ki jüvin ra her çi, tavi ke yitiqat u kulturi ra ki hem gureto, hem do.

Ma wazenime ke naca de eve yitiqate mýlete Qalaþi Sýmare jü misal býderime:

Mýlete Qalaþi; zýme Pakistani de, nejdiyt3 sindore Afganistani de Kowune Hindukuþi serro xore mekan gureto. Yitiqate ninede Wayýri zafe. Coku Mýslýmane donn_ e nine sevete yitiqate ninera mýlete Qalaþi ra "Kafir", harde nine ra ki "Kafiristan" vane.

Tavi yitiqate sare Dersim 'be ye sare Qalaþi jü niyo, ama eca 'be ca sono ra jüvini. Vacime jü Wayýre xo esto ke; no je Xýzýre Dersimi, je Duzgýne Dersimi Asparo.

Name ni "Balumain"o. "Balumain", Wayýre Ber u Bereketiyo (Alm: Gott der Fnýchtbarkeit); bereket, deste ni verde ro. N o, Aspare Astore de hewliyo.

Taye Jiarune sare Qalaþi pey de Astore "Balumain"i esto. Lýnga Astore Di kemer de ke diya, kemer; nezo koti ke diya uçka ';erdo Jiare. Nacawu serro qýrvanu kene. Dersim de çand Jiarune ma pey de lýnga Astore Qýri esta qe nina hesav:

Hem Yitiqate Dersimi de, hemý ki yitiqate sare Qalaþi de caye Astoru wena zaf hewlo. Dersim de teyna Xýzýr 'be Duzgýni ra Aspar niye, Wayýre Jiar u Diaru ki Aspare, Evdýl Musa 'be Eskere xora ki Asparo. Yitiqate sare Qa 1 aþ i de ki wena Wayýre Aspari zafe. Çutýr ke eý'itiqate Dersime de Xýzýr, Asma Xýzýri de çhar heþti vecino meymaniye, yitiqate sare Qalaþi dc ki "Balumain" asma Gaxandi de dase roci vecino meymaniye. Sare Dersimi na gite xora "Roce Xýzýri" vano, sare Qalaþi ki na gite xora "Þomoz" vano. "Balumain"i re qýrvanu kene, miazu pocene, duwa u reca kene, xo crzene vere lýngune Astore Di ver, cýra mýradu wazene, dilegu kene.

Dersim de Kuresu çým de kýlame heqiye ki yi vane jiargeye, her waxt nevacine, her ca de nevacine; qeydo de nianen sare Qalaþi de ki esto.

Sare Qalaþi ki gite "Þomoz"i de, yane "Balumain" ke ame meymaniya dine kýlama de heqiye vane, cerene Di vero. Na kýlame jiargewa, teyna "Þ o m o z" de "B a I u m a i n"i re vacina. "Þomoz" ke verd nevacina.

Cor ma qal kerd, Yitiqate Dersimi de malo pez 'be pesküfü male Duzgýniyo, coku jiargewo. Yitiqato de nianen sare Qalaþi de ki esto. Malo pez (Tr. Dagkeçisi) sare Qalaþi de ki jiargewo. Yirtibate ni ki "Balumain"i de esto.

Yitiqate sare Qalaþi de Wayýri zafe. Jiare Wayýru ki este. Çutýr ke Dersim de dýsmeni sone Jiarýýý de yene were, sare Qalaþi de ki adeto de nianen esto.

Yitiqate ninede Wayýre Mali ki esto. Çutýr ke ma hete veri de va, Yitiqate Dersimi de ki Wayýre Mali esto. Vatene ke Wayýre Mali serro vacine, mendere vatena ke made Duzgýn çele zýmýstani dc mal çereneno na vatene (Na nuste de qayte çýme "Duzgýn Çýke Kuresiyo?" be).

Jü ki her çede jü Wayýr çino; çeu penýne re jü Wayýre esta. Name Wayýra Çei "Ceztag"a (Alm: Gott der Familie und des Hauses).

Teyna hete yitiqati ra ne, ca 'be ca hete lavatiya sosyali ra ki sare Qelaþi sono ra sare Dersimi. Vacime, niye ke zewecine eke hawt khalike xo sanýte xo pey wena þikine ke býzeweciye. Yane no lace xaliyo, na çena apiya... ni jüvin de nezewecine.

Dersim de ki niye ke jüvin de bene mýsayýv, ya ki kewrayeni gire dane ninera teyna yiye ke hawt khalýku sanene xo pey yi þikine ke býzeweciye. Mara heni aseno ke no zagone ma lavatiya sosyali de çýga ke vuriyo, yitiqat ede caye xora nebiyo. Elewiye ke Týrkki, ya ki Kýrdas ki qesey kene ninede þarte hawt khalýku çino.

Teyna sare Qalaþi ne, uncia na mýntýqa de, Kafiristano Verroci de yitiqate jü mýlete birýi de wayýre xo "Mara"(name wayýriyo) gege beno teyre, reseno tenga nine. Xo vira mekerime ke Yitiqate Dersimi de ki Duzgýn beno Heliyo Çhal, gege ki heni reseno tene Dersimýcu.46

Dersim koti ro, Hindikuþ koti ro? Teyý sare Qalaþi ne, Hindukuþ de wena, yitiqatu mýletune binu de ki je nine Yitiqate Dersiý ra zaf çi venenime.

Teyna Hindukuþ de ne, Hindistani de venenime. Vacime, Wayýe ke Aspare e seneta moderni ra heykele nine bi výrajiyc. Kýtavu de resme nine este.

Tavi Yitiqate Dersimi 'be yitiqate sa Qalaþi çutýr ke ma va jü niyo. Ma nine tev nesanenime. No mevzuato de zaf hirawo, ke na nusti ki niyo. Ama na misalune cori de sono ra jüvini. No ma çým de zaf enteresanto. Çýra? Ciave na persi gereke býdiyo. Eke hý ro mordem gereke ni serro gýno, seveve ni era býfeteliyo. Ma eve misale sare Qalaþi waþt diqate wendoðu boncime nacay serr.

Teyna yitiqat niyo, zone na mýntýqa mühime. Vacime, zone esto ke cýra "Dame vane. Uncia zono de bin esto ke c "Dumaki" vane. Beno ke ni neþiye ro zc Dersimi. Ama name nine sono ra cý. Name ýc Dersimi ra jü ki "D ý m ý 1 i"yo. Eceba name zonu yine serro teyna seveta zone din mendo, ya ki yitiqate dine ki role de xo esto?

Kok u býngele Yitiqate Dersimi zaf ý dero. Sare Dersimi no teyna xora yeý nekerdo. Heni, dý kýrameti nearde telewe te; eve nine yitiqate xo neardo. Sisteme de esto. No, Dersim de ke çýko, Hindukuþ de ki uyo.

Yitiqate Dersimi serro tesire yitiq Zerduþteni senýko. Mordemi ke yitiqate nas kerd naye daha nnd keno ra xo çým Xomýlete Kurdu Yitiqate Dersimi berd so Zerduþteni, va ke Yitiqate Dersi Zerduþteni ra veciyo. Eve na fýkir yine jiyan da yitiqate ma. Wena ki tesire na fý nedariyo we. Entellektüle ma, gence ma e þiya na fýkir dere.

Tavi ke sare Dersimi Elewiyö. Xýzýre Kurese xo, Duzgýne xo 'be wena çýga yitiqate xo este xode arde Elewiyeni.

Anadoliye hem hete mýletu ra, hem 1 yitiqatu ra, hemý ki hete kulturu ra reng renga. Tavi ke no sewle xo dano ra Elewiy serro ki. Herkes xora çiye ano ký Elewiycni. Elewiyeni eve nine bena dew bena rengýn. Duzgýný ki Yitiqate Dersim jü rengo, xo dano ra Elewiyeni serr.

Serve yitiqate xora, qedere sare Dersirn tene þiyo ra qedere sare Qalaþi. Çutýr Mýslýmanune dornýe dine, yinera "Kafir" vý taye Mýslýmane dorme Dersimi ki sare Dersimi ra heni "Qýzýlbaþ" vane. Nine çým de Dersimi ki "Kafiristan"e Elewiyune Anadoliyewo. Yane na qesa "Qýzýlbaþ"i yine çým de hasa je qesa "Kafir"i vacina. Coku taye yobazi Qýzýlbaþu dest ra newene, nesýmene.

Tavi na qesa teyna sare Dersimi ra nevacina. Kamci zon qesey kene býkere, na qesa Elewiyune Anadolye re pero pia eve bare "Kafir"i vacina. Xora nine, yane Elewiyune Anadoliye mordem neþikino ke jüvini ra rabýrmo. Sare Dersimi, yitiqat her çi ra raveri gureto. Coku qe Týrkki qesey býkere qe Kýrdaski, qe Zazaki qesey býkere qe Erevki mavene Elewiyu de dosteniya ke nine gureta, tarig de pençe eþto çand sey sere. Ma gereke na dosteni býsevknime, býramirne, raveri berime. Hem Elewiyeni, hemý mordemeni, hemý ki býraeni 'be jübiyena sare Anadoliye mara naye wazene.

• Nuştoğ: Munzır Comerd

Bınnoti

1 PiR, Sayý 4, Yitiqatti Dersimi de KURES, Munzýr COMERD. 2 Bava Rýza (65)(1995), Garþiye ra Torne Dewres Hesene Deriyo, nýka dewa de Erzýngani de maneno. 3Aspar, naca de nam u nisane de Duzgýn'ryo. 4 Apo Ismail býrriyo ra teqawut, Almanya de maneno, Kuresýc niyo. SNaml; na beyite ki ma rýa pa. 6 Dal u budað (budak), dý qese Týrkkiye, zone made "gýlve dare" vacino, ama Týrkki de zobina baru de ki vacino, naca de ki zone made hurendiya "poþti" de vaciyb. 7 BERHEM, Isveç, Sayý 11-12, Dý Beyite Davud Sulari, Munzýr COMERD, Býra Ali vano, s. 93. BBava Usen(55) (1995), Qýzýlbel ra Torne Dewres Memede Warwayiyo, nýka dewa de Qonya de mancno. 9 BERHEM, Ankara, Sayý 3, Taye Çeküye Kýlmi, Munzýr COMERD, s. 36. LO Bava Hesene Kolu (Hasan Eroðlu) qelve xora persan bi. Roci; Xýzýri de, roca phoncsemiye,l8. Ol. 1996'de, Avusturya Viyana de kýriz guret, þi heqiya xo serr. Berd dewa Di Erzýngan Kani Efendl Çiftliði de dawe. I1 BERHEM, Ankara, Sayý 67, Bava Hesene Kolu Venga Heqi Dano, Munzýr COMERD, s. 91. 12BERHEM, Ankara, Sayý 1, Yitlqate Kýrmancu de Venga Heqi Dayene, Munzýr COMERD, Býra DERGI daare, S. 56. 13 BERHEM, lsveç, Sayý 7, Urze Sýlo Sodýro, Alaverdi vata, H. Tornecengi daare, s. 44. l4 Apo Mýstefa nýka BursaKestel de maneno. 15HeVI, Paris, llejmar 1, Folklore Kurdi ebe zarave dýmýlýki, Zýlfi. 16 BERHEM, Ankara, Sayý 67, Nustewo kc name xo vcreno(N.n.v.) l7 Ma va ke "kimet" hete rengi ra suri serro marino, ama surcý de tariyo. Mavene sur u þiay de maneno. Yitiqatc Dersimi de ke "Astoro Kimet" va Duzgýn ycno ra mordemi viri. Yane na qesa "Kimet"i yitiqat de bare xo bencý jede, bena name Astora Duzgýni. "Kimet"i ra 'Týrkki de "dorýi" vane. "Doru" Týrkki cle mavene "kara"y 'be "kýýýl"i de maneno, coku cýra "kýzýl kahveregi" vacino. "Kimet" zone made, "doru" ki Týrkki de teyna qale astoru de vane. Yane astora kimete ra, astorune kimetu ra "doru at", "doru atlar" vane. Ama çevero ke na reng dero, ceketo ke na reng dero ninera "doru kapý", "doru ceket" nevane. No qeyde zone made ki heni ro. I8 BERHEM, Isveç, Sayý 1112, (N.n.v.) l9 Bava Dewres (71) (1995), Çe Raybere Çholaxu ra Torne Dewres Hemediyo, lace Sey Mýstefayiyo, nýka dewa de Erzýngan i de maneno. 20 He VI, Paris, Hejmar 1, (N.n.v.) 21 BERHEM, Isveç, Sayý 10, Þaire Dersými Bava Sey Qajl, M. DUZGIN, p. 62. 22 BERHEM, Isveç, Sayý 10, (N,n.v.) 23 Bava Sayder(76) (1995), Mazra Dewresi ra lace Bava Eylasiyo, Torne Dewres Murtezayiyo, nýka Erzýngan de maneno. 24 BERHEM, Ankara, Sayý 1, (N.n.v.) 25 BERHEM, Ankara, Sayý 3, (N.n.v.) 26 BERHEM, lsveç, Sayý 10,(N.n.v.) 27 Dýrnax; qesa de Týrkkiya, raþta xo "Týrnak"a. Zone made verve na qesa "Nenýg"o. 28 Hewso ke naca de Bava Sayder qale cý beno, Qýzýlbel de Hewse Dewres Sýlemaniyo. 29 Mezela Sýpiye Qýrdým de jü jiara. Mezela Khaloliya. Khaloli re Xýýýr biyo meyman. Jüyo de Kýlauþiawo, yan"e Kuresýc niyo. 30 Aspare Serre Qosani naca de Xýzýri ra vano. Qale Asparu ke bi ra mordem gereke kýlama heqiye de rýnd qayt kero. Aspar, teyna Xýzýr niyo. Duzgýný ki Asparo. Wayýre jiar u Diaru ki Aspare. Kýlamc de ke rýnd qayt bi wo taw kami ra vacina veceno. 31 BERHEM, Ankara, Sayý 1, (N.n.v.) 32 BERHEM, Isveç, Sayý 10,(N.n.v.) 33 Hesen Efendiye Baskoye 1973 de þi heqiya xo serr. 34 Sey Memed(74)(1995); Çe Aliye Abbasi ra lace Dewres Khaliyo. Dewa Kuresu ra amc Almcliya Dere ßalabanu. nýka zerrc Erzýngani de maneno. 35 Na qesa "Doli de Duzgýno" naca de eve barc "Duzgýno ke seniya u deqa de rescno mordemi" de vaciya. 36 "Doeri" T'ýrkkiyo, rate xo "Doðru"yo. Zone made bare xo "Raþti"yo. 37 BERHEM, Ankara, Sayý 67, (N.n.v.) 38 Torne Dewres Dýli Bava Hesen(65) (1995), lace Dewres Useniyo, Kuresunc Qýýýlbeli rawo, nýka dewa de Erzýngani de maneno. 39 "Kurr", jüyo ke gose xo zaf qýçkeke yira vane. No mali re ki heni ro. Vacime, miya ke gosi qe neasene, cýra "miya kurre"; eke kavýro "kavýro kurr" vane. 40 BERHEM, Ankara, Sayý 3, (N.n.v.) 41 Jüyo ke porc xo rýsiyo, yane sarre xo kel bi, keçel bi yira eve bare qesa "kel u keçel"i dc zotýe ýnade "qýrr" vanc. 42 Name piyc Dewres Kekýli "Dewres Usýv"o. Coku naca de Dewres Kekýli ra "Keke Dewres Usývi" vano. 43 Qaytc note 6'i be. 44 Asparo Yaxýz, nam u nisanc dc Duzgýniyo. 45 No Scy Qaji ki çýða ke çunýý ra sefilo, ama uncia no Sey Qajiyo Þair niyo. Ncý, âze Kuresune Qýzýlbcli rao.lace Dewrcs Mýsefaiyo. Býrayc Dewres Hesene Deriyo. Ape (dedej Dewres Dýli beno. 46 Kar1 Jettmar ýý. a., Dic Rcligioncn dcs Hindukusch, Verlag W. Kohlhammer.