Handrij Zejleŕ (Muka)
| nadpis | Handrij Zejleŕ |
|---|---|
| awtor | Arnošt Muka |
| lěto | |
| žórło | http://texty.citanka.cz/ |
| licenca | public domain |
| nota | stary prawopis |
Z połnym prawom praji Michał Hórnik wo H. Zejlerju: "W njeboćičkim zhubichmy jednoho najzasłužbnišich Serbow, sobuzałožerja a wožiwjerja noweho Serbowstwa, sławneho pěsnerja a pilneho spisowarja, kotrehož mjeno budźe so w stawiznach serbskeje rěče a literatury wěčnje błyšćić." Woprawdźe, Zejleŕ běše w koždym nastupanju přikładny, wubjerny čłowjek. Njelicomnje wjele je wón za naše Serbowstwo skutkował kaž z pismom tak ze słowom a z přikładom. Jeho powaha běše wjesoła a spokojna, miła a ponižna, - přećelna a lubosćiwa. Tuž bě wón wsudze rad widźany a njeměješe přećiwnikow ani mjez Němcami. Wón njeje ženje ani jako młodźenc ani jako muž za zwonkownej česću a swětnej khwalbu honił, ale bě dospołnje spokojeny, hdyž smědźeše z měrom a njemyleny wot swětneho hołka za dobru a sprawnu wěc dźěłać, wón so nihdźe do prědka njetłóčeše a tola skutkowaše při wšěch wjetšich a mjeńšich wótčinskich naležnosćach mócnje sobu ze słowom a skutkom. Dołhi čas bywaše wón, runjež husto njespóznaty a njewidźany, "factor movens" při wšitkich serbskich hibanjach a prócowanjach. Jeho najwjetša radosć běše, hdyž so wěc wot njeho započata abo podpjerana radźi, runjež druzy česć a dźak za njeho žněli. W Lipsku na př. bě wón duchowny wodźeŕ "Sorabije" a tola wostaji rad zwonkowne wjednistwo swojemu přećelej Krygarjej, po dołholětnym njesprócniwym zběranju běše wón wobšěrne připrawy k wudaću serbskeho słownika sčinił a tola wjeseleše so, jako dr. Kř. Pf ul z myslu wustupi, zo serbski słownik spisa a wuda, poskići jemu wšě swoje zběrki k wužiću a podpjeraše jeho wšomóžnje. Jeho łazowska fara njesłušeše do lěpšich w Serbach, a tola njeje so wón ženje wo žane druhe město zamołwjał, ale je spokojneje wutroby swoju jemu wot Boha připokazanu wosadu z najwjetšej swěru a lubosću wučił a wodźił. To paktež jeho wosada wědźeše a připóznawaše: wón běše wote wšitkich swojich wosadnych, wulkich kaž małych, bohatych kaž khudych, Němcow kaž Serbow, jako jich duchowny wótc a radźićeŕ wulcy lubowany a česćeny; a wón wědźeše, runjež swojich Serbow pře wšo lubowaše, mjez woběmaj jemu připoručenymaj narodnosćomaj stajnje puć pokojenja a zjednanja derje namakać, hdyž běše druhdy tež mjez nimaj někajka překora nastała. Wosebje přiwisowachu jemu khudźi wosadnicy dla jeho dobroćiwosće a darniwosće; wšudźe, hdźež bě nuza, wón z wotewrěnej ruku hnydom a w dosahacej měrje podpjerujo pomhaše.
Tutu stajnu hotowosć k pomhanju pokazowaše Zejleŕ we wšěch wobstojnosćach, kaž tu přećiwo swojim wosadnym tak napřećo swojim mnohim bližšim a dalšim přećelam, kaž w cyrkwinskich tak w narodnostnych serbskich naležnosćach. Wšě pohiby serbskeho ducha, wšitke serbske wustawy a towaŕstwa, wosebje tež našu jemu k wutrobje přirosćenu "Maćicu Serbsku" wón rad a husto z nahladnymi darami podpjerowaše.
Wšitke wjesołe a zrudne, česćace a wuznamjenjace podawki w žiwjenju serbskich wótčincow a swojich přećelow přewodźeše Zejleŕ z wutrobnym, njesebičnym dźělbraćom a radowaše so, hdyž móžeše je z cunimi a khwalobnymi přispěwami poswjećić a překrasnić.
Khudźi serbscy studenći a wučerjo namakachu a znajachu w Zejlerju wótcowskeho, skutkowneho přećela; wón njeje ženje žadneho próstwu wotpokazał. Jeho lubozneje přećelnosće a zahorjaceje serbskosće dla pućowachu kóžde prózdniny mnozy serbscy studowacy młodźency a wučerjo na łazowsku hospodliwu faru, na kotrejž so druhdy woprawdźe ze studentami, wucerjemi, gymnasiastami a seminaristami mjeŕwješe. Zrudny ze zrudnymi a wjesoły z wjesołymi wědźeše wón sebi přez swoju wutrobnu radosćiwosć bórzy přikhilnosć wšěch tych młodych wutrobow dobyć a wšěch mócnje za serbsku rěč a narodnosć, za serbske wašnje a žiwjenje zahorić. W prěnim lětdźesatku jeho přebywanja we Łazu mějachu jeho nježenjeni rowjenkojo a młódši serbscy přećeljo stajnu hospodu na jeho farje, w kajkimžkuli času a na kažkuli dołhi cas přińdźechu. Wobkhadźowachu pola njeho tehdy wosebje ze studentow a kandidatow Pjeńčk, Domaška, Cyž, Ernst Smoleŕ, Haas, Krušwica, Waŕko a z wučerjow Kocor, Kulman, Wjela, Bjar, Karl Smoleŕ, Hicka, Bórš, Libš. Bě to krasne žiwjenje, hdyž běchy wjacori z nich wokoło Zejlerja k wjesołej, duchapołnej bjesadźe zhromadźeni. Tehdy w nich płomjo wótčinskeje lubosće wysoko a horco sapaše. Zejłeŕ pak běše słónco, kiž jich wšitkich wutroby wohrěwaše, zahorješe, wokřewješe.
Za "Serbski słownik" zběraše Zejleŕ z ludoweho erta a ze staršich serbskich spisow a ćišćow hižo wot studentskich lět - nimo dra. Pfula wěsće ze wšitkich Serbow najpilnišo-wšěžkuli słowa a wurazy a zapisowaše je swědomiće do swojich słowniskich zběrkow, z kotrychž potom najwažniše drej. Pfulej přepoda k wužiću w jeho wulkim, 1866 dowudatym "Serbskim Słowniku", na kotrymž wón z Mich. Hórnikom pilnje sobudźěłaše. W studentskich lětach běše sebi Zejłeŕ wotmysłił po wudaću rěčnicy tež dospołny serbsko-němski a němsko-serbski słownik wudać, tola wšelakich zadźěwkow dła wón tutón wotpohlad wuwjesć njemóžeše, a podźišo jón cyle spušći, jako zhoni, zo dr. Jórdan a dr. Pful přihoty činitaj k wudaću serbskeho słownika. W knihowni Maćicy Serbskeje pak khowataj so dwaj rukopisnej foliantaj, wot jeho ruki pisanaj: 1. jedyn z l. 1827 z 378 stronami a z napisom wonkach na zwjazku Deutsch-Wendisches Worterbuch Tom 1. A-G a nutřka na titulnym łopjenje: Njemsko-Sserski Ssłownik wot Handrija Sejlerja 1827. - 2. druhi z l. 1830, Mać. knih. rukop. A 33 z napisom "Słowow zběrka". Spodźiwne je, zo ani tón ani tamny wot dra. Pfula wuceŕpany njebu, tak zo so tam wšelake słowa namakaju, kotrež w Pfulowym słowniku njestoja.-
Zejlerjowa rěč je jednora a jasna, wobrazna a žiwa, myslam a začućam přiměrjena, ženje subjektivnje barbjena a dosć husto reči našich narodnych pěsni podobna. Z jich pokładneho žórła čěra wón nimo znajomosće ludoweho ducha njezaprahnite mocy za swoje pěsnje a basnje a zložuje so z wosebitym wumjełstwom po jich podłožkowych prikładach žadajo swojemu serbskemu ludej něšto poskićić, štož by tón cyle a po wšěm za swoje připóznał a sebi bjeze wšeje ćeže hnydom a do cyła přiswojił. Runje z tutoho wotpohladanja pak wukhadźa na druhej stronje mjeńša a wjetša słabosć někotrych jeho pěsni tež z časa jeho najwyššeje pěsnjeŕskeje twórnosće, a njedospołnosć wšelakich jeho rymow, runjež wón hewak jara lohko, prawidłownje a wumjełscy derje rymować rozumješe, wo čimž mnohe jeho pěsnje swědča. A z teje sameje přičiny tež so njestrachowaše hdys a hdys při składnosći abo k połoženju rymowanja dialektiske, wosebje holanske twórby a słowa prijimować, štož smědźeše sebi hižo tohodla ćim skerje dowolić, dokełž za čas jeho najpłódnišeje basniskeje dźěławosće naša pisomna rěc hišće tak kruće postajena, wobmjezowana a wudokonjana njebě kaž dźensa. Hewak, běše Zejleŕ kruty sudnik wupłodow swojeho ducha a porjedźeše na wšelakich pěsnjach mnoho a husto, štož je z jeho zawostatych rukopisow a zakhowanych listow na Kocora a Smolerja jasnje widźeć. Tež mamy, z najmjeńša wot l. 1860, wěstu měru, kak wysoko wón sam tu abo wonu pěseń a baseń wažeše, w tym, hdźe ju wón wozjewić da. Najwudokonjeniše mjenujcy podawaše wón do "Časopisa Maćicy Serbskeje", mjenje dokonjane do "Łužičana" a wšědniše do "Serbskich Nowin"; pěsnje, kiž pak z cyła jeho spodobanje njenamakachu, šlapi wón do rukopisneho, resp. papjerneho kućika we swojej studowaŕni, hdźež zakryte a zabyte wostachu, doniž je my tam njewućežechmy.
A wažnosć Zejlerjoweho basnistwa wotpočuje bjez dwěla w tom, zo wón maćiznu k swojim pěsnjam z přirody a ze serbskeho wjesneho žiwjenja bjerje a zo ju wón we wótčinskim, čistoserbskim a pobožnym křesćanskim duchu zapřimuje a wobdźěłuje. Ze swojim wótrym, wotewrěnym wokom widźeše wón, kak hłuboko je našemu ludej swjata lubosć k Bohu a něžna, přelubozna lubosć k božej stwórbje do wutroby zašćěpjena, a wón jako prawy syn serbskeho naroda wobsedźeše tute jeho samownosće sam w najwyššej měrje: wón wobkedźbowaše žiwjenje stwórby jara domyslnje a dowćipnje a rozumješe jo nam basniscy w najrjeńšej podobje predstajeć. Wo tym swědča nimo mnphich jednotliwych pěsni wosebje jeho "Počasy", kotrež su najlěpši dopokaz jeho hłubokeho zapřijeća božeje stwórby a jeho basniscy tworjaceje mocy. Serbske domjace a rataŕske žiwjenje z narodnymi wašnjemi a swjedźenjemi našeho luda matej za podłožk wosebje "Serbski kwas" a "Serbska meja": tu kaž druhdźe Zejleŕ měrnje a wěrnje bjeze wšěch wotpohladow date serbske wobstojnosće wopisuje a w plastiskich, tež jednoremu čitarjej zrozumliwych wobrazach tak žiwje a zajimawje nam před woči staja, zo so nam zda, jako bychu so předmjety a podawki wot njeho wobspěwane před nami wupřesćěrałe a stawałe a jako bychu jeho serbske wosoby žiwe před nami khodźiłe a skutkowałe; Zejleŕ je swój serbski lud nanajlěpje znał a z najhorcyšej, čistej lubosću swojeje něžneje, nadobneje wutroby wo nim aza njón basnił; jeho pěsnje dawaju nam woprawdźity wobraz serbskeho luda samoho, kajkiž wón je ze swojej sprawnej, pobožnej, ale nic pobožnostkowej myslu a ze swojej swěru. Tuž štóž chce serbski lud nic jeno w jeho zwonkownym, ale tež w jeho znutřkownym žiwjenju spóznać, tón namaka k tomu najkrótši, najnjemylniši a najlubozniši puć w Zejlerjowych pěsnjach a basnjach. - A ze swojej swěrnej lubosću k serbskej zemi zašćěpuje Zejleŕ serbskemu ludej samemu lubosć k domowinje a k maćeŕnej rěči, kotruž wón znaješe a wumjełscy nałožować wědźeše w prěnjotnej cyłosći a cunjosći kaž žadyn z jeho rowjeńkow. To připóznawaju tež wulcy wukrajny kriticy, kaž na př. pólski spisaćel hrabja Stanisław Mieroszowski, kiž mi wo Zejlerjowym pěsnistwje takle pisaše: "Ja čitam tute wabjawe idyle z cyle wosobitej radoscu - lubozne su wone kaž nalětnje kropački, mejske zwónčki, njezapomnički, fijałki, nalicki a druhe małke, něžne pólne kwětki, kotrež nas ze swojej graciju, něžnotu a ponižnej elegancu zwjeseluja. Wulka wustojnosć k temu słuša, něšto woprawdźe rjaneho a nadobnehopo wašnju ludowych pěsni tak zbasnić, zo pola luda tež spodobanje a lubosć namaka - a Zejleŕ je, myslu, tutu wustojnosć w najwyššej měrje wobssdźał" ... Haj, tutón posudnik ma cyle prawje: naš Zejleŕ je ludowy basnik w najlěpšim a najwyššim zmysłu słowa; čistoludowy a dospołnje serbski kharakter jeho pěsni je jim puć do srjedźe našeho luda přihotował a Zejlerja kóždej serbskej wutrobje tak lubeho a sympatiskeho sčinił kaž dotal žadneho druheho serbskeho basnika.