Historia e Skënderbeut

by Naim Frashëri

(I)

Këndo, ëngjëll, urtësinë
Edhe gjithë mirësitë,
Skënderben’ e trimërinë,
Q’i dha Shqipërisë dritë.
Të lumtë goja, këndona,
Me gjuhë t’ëmblë si mjaltë,
Skënderben’ e madh tregona,
Trimnë burrë, Zotn’ e naltë.
Punëtë që ka punuar
Kordhëtari i vërtetë,
Kombinë duke nderuar
Dhe Shqipërinë përjetë.
Nga gjiri i Perëndisë
Pa m’i sill nër mënd të mija,
T’i ap dritë Shqipërisë
Nga shpirt’i ndritshëm i tija.
Ëngjëll i bukur, pa zbritmë,
Dhe me dritët të uruar
Shko përpara mej’e ndritmë,
Të shoh gjithë ç’kanë shkuar.
Që kur ngrehu gjithësinë
Zot’i madh e i vërtetë,
Ka bërë dhe Shqipërinë
E shqipëtarët në jetë.
Shqipëria kurdoherë
Ka qënë shum’ e lëvduar,
Ka pasur burra të ndjerë,
Trima t’urt’ e të dëgjuar.
Pati mbretër’ e të parë
Fort të mëntshim e të mirë,
Burra, trima, shqipëtarë,
Që kan’ emrë të pavdirë.
Ishte vënt’ i Perëndisë
Që së pari Shqipëria,
Mëmëdheth’i urtësisë,
Që del soje mirësija.
Aleksandr’i Math e burrë,
I cili s’pat shok në jetë,
Nukë ka pasurë kurrë
Dhe kurrë do të mos ketë
Piro trimi e të tjerë
Burra shumë të lëvduar,
Që kanë qënë një herë,
Edhe sot s’janë harruar,
Qenë gjithë shqipëtarë,
Ishin djemt’ e Shipërisë,
Nuk’ ishin greq e bullgarë,
Po nga vënd’i Perëndisë.
Pirroja mundi romanët
Armikët’ e njerëzisë,
Aleksandr’i Math persanët,
Egërsirat e Azisë.
Kë të zësh ngoje më parë
Nga burratë e vërtetë,
Q’ishin gjithë shqipëtarë,
E s’u erdhi shok në jetë!
Gjithë botën’ e pushtuan,
Afrik’, Europ’, Azi zunë,
Lëftuan e mbretëruan,
Nën’ urdhërë gjith’ i vunë.
Edhe kur erdhë romanët,
S’u shkel fare Shqipërija,
As nga shqeht’ e venetianët,
S’e zu kurrë dobëtija.
Shqipëtari në kurt s’hyri,
S’e shpërnderoj Shqipërinë,
Kurrë nukë ju tremb syri
E nuk’ e humbi fuqinë.
Rrinte me kordhë në dorë,
Shkrefëtinte si dragua
Nëpër male me dëborë,
E kurrë s’u qetësua.
Armikët u dobëtuan,
Shqipërija ngriti krye,
Errësirat u mërguan,
Drit’ e Zotit u rrëfye.
Nga të gjitha mbretëritë,
Së Krujësë i dha Zoti
Më shumë fuqi e dritë,
Q’ishte mbret Gjon Kastrioti.
Mbretëronte urtësija,
Paqja, kamja, nderi, shpresa,
Drejtësi e dashurija,
Miqësija, besa-besa.
Tek po gjëndej Shqipërija
Në këto të mira kaqe,
Që mbretëron mirësija
Dhe ish në prehj’e në paqe,
Kur nj’ e madhe egërsirë,
Duke dalë prej Asije,
U përhap si errësirë,
Dh’e mbuloi botën si hije.
Ish një komb i mallëkuar,
Në gjuhët kish dhelpërinë,
Syn’ e kish të egërsuar,
Në zemërt kish djallëzinë
Ngado vij e kudo shkonte,
Zin’ e gjëmënë po shpinte,
Vriste, priste, varfëronte,
Atje ku shkelte bar s’mbinte;
Më nj’anë kishte fuqinë,
Gënjeshtrënë m’anët tjetrë,
Për të mbytur njerëzinë,
Bënej her’ujk, herë dhelprë
Përse s’dolli trimërija
T’i prit gjurmën’ egërsirës,
Po vate mbroth ligësija,
I zu udhënë së mirës.
Ra më detrt qytetërija,
U ngrit si re errësira,
U përhap mi dhet padija,
Gjaku, vdekja, shkretëtira!
Pa një zgjedh’ e keqe shumë
Gjithë kombet i mundojti,
I la për djall e për lumë,
Njerëzia mendje lojti.

Ish ver’ e po qeshte moti,
Lulet kishin lulëzuar,
E mbreti Gjon Kastrioti
Në fron rrij duke menduar.
Pyjet ishin gjelbëruar,
E bilbilëtë këndonin,
Dhe bota gjith’ e gëzuar,
Djemt’ e vashatë po lonin.
Gjithë gjethet ishin celur,
Faq’ e dheut ish zbukuruar,
Dhe qiell i përkëdhelur
Ish si ergjënd i kulluar.
Shqipëtarët të gëzuar
E të gjithë burra, trima
Edhe të lar’ e të ndruar,
Me armë si vetëtima.
Vashatë bërë si pylli
Nëpër sheshe po kërcenin,
Sicila ndritte si ylli,
E hënës i shëmbëllenin.
Kur shfaqen njerës të huaj,
Dalën në shesht disa vetë,
Gjithë të hipur në kuaj,
Po ngjiteshinë përpjetë.
Të ndryshmë së gjithash ishin,
Shtat, zakon, robë, fytyrë,
Sjellj’e gjuhë tjatrë kishin,
Qenë t’egrë si mynxyrë!
Ne der’ e pëlasës zbrinë,
Shqipëtarë në shkallë
Me miqësi shum’ i prinë
Dhe brënda në dhom’ i kallë.
Parësi e mbretërisë
Me një nder të math i priti,
Pas udhës së miqësisë
Me fjalë t’ëmbël i gostiti.
Të huajtë si u çlodhë
Dhe djers e pluhurë fshinë,
Dhe mëndjen më vënt e mblodhë,
Se udha e loth njerinë,
Dy më të parët, që qenë,
Përnjëherë nxuar zënë,
Thanë: “Duam pakë mbrenë,
Diç i kemi për të thënë”.
Në dhomët të parësisë
Hynë dhe mi from të lartë
Panë mbretn’ e Shqipërisë,
Në dorë i dhanë një kartë.
Këta ishinë në fjalë,
Dita shkonte, nata vinte,
T’errëtit’ e mbuloi malë,
Hëna dolli dhe po ndrinte.
Prunë buk’ e gjell e venë,
Dhe ndenjnë në mësallë
Të gjithë sa njerës qenë,
Dhe vetë mbreti në ballë
Hangërë ngadal’ e pinë
Dhe ndenjnë një copë herë,
Më pastaj të gjith’ u ngrinë,
Gjithëkush vate të flerë.
Nata dhe s’e kishte ngritur
Atë pëlhurën e zezë,
Hëna me sy të venitur
Po perëndonte si rezë
Yll’i mëngjezit po ndrinte,
Dhe bilbilëtë këndonin,
Vesa gjithënje po binte,
E luletë lulëzonin.
Mbreti u ngrit i helmuar
Edhe e dërgoi njerinë,
Shërbëtor e papërtuar,
Mblodhi gjithë parësinë.
Të mëdhenj edhe të parë
Edhe gjithë pleqësia,
Ç’qenë çel’ e luftëtarë,
E shumë nga vegjëlia,
Në mbledhë të gjithë rrodhë
Pas mënyrës së lirisë,
Bashkë me mbrenë u mblodhë
Si t’afërt’ e të shtëpisë
Gjithë burra të vërtetë
Edhe nd’ar e n’ergjënt veshur,
Shpirtmir’ e trima të qetë,
T’urt’ e me buzë të qeshur.
Në mest u ngrit Kastrioti,
Tha: “Vëllezrë shqipëtarë!
Një brengë na pruri moti,
Pa do menduar më parë:
Si mundimë të shpëtojmë
Nga kjo brengë Shqipërinë,
Duhetë të kuvëndojmë,
Ndaj u kërkova taninë.
Turqit duallë ng’Asia
Edhe në Evropë erdhë
Rrëmet, posi mizëria,
E shumë gjakëra derdhë
Nga Andrinopoja hynë,
Muarrë dhe Grekërinë,
Tani ndër ne kanë synë,
Të na hedhin në greminë!
Sa mbretrë të Shqipërisë,
Si dhe të tjerët i mundi!
Ra rrebesh i Perëndisë,
Gjë të gjallë s’la gjëkundi!
Ushtarëtë lëftuan,
Për mëmëdhethin u vranë,
Veç nja dy mbretrë shpëtuan,
Në Romë ne Papa vanë.
Murati, që s’na peshonte,
Nga ne kërkon miqësinë,
S’di ç’dhelpëri mejton sonte,
Se po e njohëm Turqinë
Më ngjan se po bën gatinë,
Qytetn’ e math rreh të marrë,
E pas ati djajt’ e dinë
Kujt do t’i sulet më parë.
Pas Romës’ së re ka tjetrë
Qëllim zënë që taninë,
T’i derdhet Romës’ së vjetrë,
Të marrë dhe Italinë
Dhe Lindjen dhe Perëndimnë
Kërkon tejpërtej t’i zërë,
Gjith’ atje e ka qëllimnë,
Botën’ në dorë ta vërë.
Sot për sot na ka nevojë,
Andaj kërkon miqësinë,
Pa ndryshe s’na flit me gojë,
Gjithë bot’atë e dinë.
Qëllimet i psheh Murati,
Rreh e pandeh të gënjenjë,
Ësht’ i pshehtë si lugati,
Po koha do ta rrëfenjë.
Thotë q’është mik përjetë,
Më s’do gjë nga Shqipëria,
Po veç një penk do të ketë,
T’i vendoset miqësia;
Dhe për penk s’kërkon gjë tjatrë,
Nukë sheh tjatrë nevojë,
Po do djemt’ e mi të katrë,
Të rrinë n’Andrinopojë
Pakë koh’ atje të rrinë
Me ata që t’i dërgojmë,
Dhe të venë e të vinë,
Sa herë që t’i kërkojmë
Se froni pa zot në mbettë,
Se po erthm’ e do të vemi,
Një e tillë në na gjettë,
Vdekjen në dorë s’e kemi,
Thotë se do t’i dërgonjë
Më të madhë Shqipërisë,
Pas meje të mbretëronjë
Ndë udhët të miqësisë.
Këto fjal’ e thashetheme
T’i thosh tjatrë, i besonja,
Mbret i ndershëm s’flet të rreme,
Fjalës së tij s’i dyshmonja.
Me gjithë këto them unë
Të bëhetë miqësia,
Eshtë m’e mirë kjo punë
Se të prishet Shqipëria,
Them ta bëjmë miqësinë,
Sulltanë kshu ta pushojmë,
Pastaj të zemë gatinë,
Luftënë ta prëmëtojmë,
Se puna u kupëtua,
Edhe fjala ësht’ e bëre,
Evropa tani u zgjua,
Janë lidhurë të tërë.
Përnjëherë mbretëritë
Turqitë do t’i lëftojnë,
U afëru’ajo ditë
T’u bijem e t’i dëbojmë.
Janë të fort e të shumë,
Dhe fati u vete mirë,
Vinë rrëmet posi lumë,
Bijenë si egërsirë!
Të bëhemi një me fqinjë
Dhe me t’gjithë mbretëritë,
E pastaj le të na vijnë,
Si të mbarojmë gatitë,
Pa djemtë neve i gjejmë,
Le të rrinë të mësojnë,
Kur të duam i rrëmbejmë,
Gjësendi nukë pësojnë.
Djemtë si shpirtin i dua,
Po më shumë Shqipërinë
Mos thoni q’u frikësua,
Prandaj zuri miqësinë.
Si vëllezërë tani thoni,
Faqeza e si të lirë
Atë që të kupëtoni
Për të nderçim e të mirë.”
Mbreti fjalën’ e mbarojti,
Pastaj vuri re të parët,
Një nga një gjith’ i shikojti,
Ata po i mir të qarët.
Mbreti plak u hoq mënjanë,
Pa u ngrit një trim më këmbë,
Shikoi një her’ anembanë,
Hekurin’ e haj me dhëmbë!
Ish Kamani, q’ishte burrë,
Më trim nga gjithë të parët,
Nuk’ i trëmbej syri kurrë,
Pa e donin shqipëtarët;
I holl’ isht’e pak’ i gjatë,
Nukë kish shumë mustaqe,
Vij si i zeshkët e i thatë
E s’kish fare mish mi faqe;
Kishte gjithë urtësinë,
Me një zë të ëmblë fliste,
Fjal’ e tij e bint njerinë,
Dhe gjuha hekur i priste.
Mori kordhënë ndër duar
E qëndroi në mest si burrë,
Me fytyrë t’ashpëruar,
Ngriti gishtin dhe tha: “Kurrë!
Kurrë s’trëmbet Shqipëria,
Nukë vdiq, po ësht’ e gjallë,
Tjatrë përgjegje Turqia
Nukë do përveç me pallë!
Shqipëtari, trim i vlerë,
Kurrë nuk’ u frikësua,
E të trëmbet këtë herë!
Mbret! o zotthi im, ç’më thua?
Apo s’e dimë Turqinë,
Nuk’ e kemi dhe mësuar
E s’ja njohëm djallëzinë,
Gjer më sot që ka punuar?
Na bën si miq këtë herë,
Se ka të tjerë qëllime,
Mos pandehni të na lerë
Pa të këqij hidhërime.
Mjerë! mjer’ ajy i gjorë,
Që i sjell besë në fjalë,
Bije në lak e në dorë
Edhe çpejt po s’mund të dalë.
Mbret i ndershim dhe ju shokë,
Mos haroni trimërinë,
Mblithni mëndjenë në kokë,
Ngrihi të zëmë kufinë.
Trimëria, trimëria!
Mban lirin’ e mëmëdhenë,
Unë shpreh te perëndia
T’i hedhimë përtej denë.
Qysh të zëmë miqësinë
Me atë që na bën varrë?
Turku vëndet, gjith’ e dinë,
Me ç’djallëzi i ka marrë
Gjithënjë kështu punojnë,
Kombet me lajka i ndajnë,
Pa miqësin’ e harrojnë,
Dhe një nga një i përlajnë
Kur ka armikë të tjerë,
Të bën mik sa t’i volitnjë,
A mbaroi ata njëherë?
Prite, vjen të të goditnjë.
Miqësira të vërteta
S’ka njeriu i pabesë,
Përveç shpata dhe shigjeta,
Ato janë për ne shpresë.
Tjatrë gjah kërkon të zërë,
Andaj rreh të na gënjenjë,
Më atë krah të na vërë,
Gjersa kohën të na gjenjë.
Dhe s’ia dini dhelpëritë?
Ka dy faqezë mësalla,
Kshu rreh të fitonjë ditë
me të këtilla përralla.
S’e dini ç’kanë punuar
Gjithë mbretrët’ e Tyrqisë?
Sa frone kanë rrëzuar
Me lajkat të dhelpërisë?
Ata djemthitë, që thoni,
Janë shpres’ e Shqipërisë,
Me ç’sy e faqe kërkoni
T’ia dërgoni penk Turqisë?
Si të msojnë ligësitë
E të mirat t’i harrojnë,
Të çpikinë djallëzitë,
Pastaj të na mbretërojnë?
Do të marrënë zakonet
E këqija të Azisë,
Pa njeriu si të mësonet,
Më s’i ndahet djallëzisë.
Si të rriten nënë zgjedhë,
Nukë bënenë të lirë,
Pastaj s’e hodhëm dot ledhë,
Po mejtohi që sot mirë.
Ata duhet të mësojnë,
Të bëhenë të vërtetë,
Të lëftojn’ e të gjykojnë
Pas nevojës që të jetë.
Unë gjall e me të gjallë
S’munt të bënem aq’ i gjorë,
A e shihni këtë pallë?
Do të vdes me të në dorë!
Se turpin e Shqipërisë
S’e shoh dot me sy në jetë,
Dhe miqësin’ e Turqisë
kurrë s’e zë të vërtetë
Trimëri në mos na mbeti,
E më s’jemi shqipëtarë,
Të shuhet gjithë rremeti,
Se kjo ‘shtë pun’ e pangjarë!
Një komp më mirë të vdesë
E kshu të mos dobësohet,
Gur mbi gur le të mos mbesë
Dhe mëmëdheu të shkretohet!
A gjall e me nder të rrojmë,
Apo në luftë të vdesim,
A mëmëdhenë shpëtojmë,
A mbi të më të mos mbesim!
Ç’kuvëndoni? Pa mejtohi!
T’i bënemi rop Turqisë?
S’kini turp të turpërohi!
Shtijem nder’ e Shqipërisë!
Pa ta bëjmë besa-besë
E të mblidhet Shqipëria,
Ahere le të na presë,
Ta shihni ç’është Turqia.
Të vdesëm a të shpëtojmë,
Se kurti ësht’ i keq shumë,
Në zgjedhë s’mundim të rrojmë
E në robëri për lumë!
U përpoqnë prindit tanë,
E ruajtnë mëmëdhenë
Edhe neve na e lanë,
Ashtu sindëkur e gjenë.
Kush merr atë turp taninë
Që të humbasë përjetë?
Pastaj ata që të vinë
Ta gjejnë, qoftë lark, shkretë!
Tani, burra shqipëtarë,
Pa kujtoni trimërinë,
Sicili armët të marrë,
E ta shohëmë Turqinë
Delni, të dalëm të tërë,
T’i përgjigjemi Turqisë,
Pa e shihni si ta zërë
Udhën’ e mezit t’ Asisë
Dhe pastaj të mos kuxojnë
Për këtej denë të hidhen,
Po, edhe kur ta kujtojnë,
Laqet’ e gjunjët t’u dridhen.
Sot duhetë trimëria,
Nukë duhet më mentimi,
Lark Shqipërisë Turqia,
Pa tani duketë trimi!
Sot neve në dor’ e kemi
T’i dëbojmë nga kufia,
Pastaj kushedi si jemi,
Mos të zëntë robëria!
Kush ka shpirt prej shqipëtari,
Si të parëtë që qenë,
I bënet zëmra si zjarri,
S’e do gjalljen e vet’henë.
Këtë fjalë duke thënë,
Erth’ e mbyti mallëngjimi,
Dhe më nuk e nxori zënë,
Po u egërsua trimi.
Fjalën përnjëher’ e preu,
E lottë çurkë iu derdhë,
Të gjithë i mallëngjeu,
Të tërëve lott’ u erdhë.
U hoq edhe ndënj mënjanë,
I vrënjtur, i zëmëruar,
Më nukë dëgjoj se ç’thanë,
Po vuri kokën nër duar.
Kshu the, o trim i vërtetë!
Q’e donje fort Shqipërinë,
Të ndrittë shpirti përjetë
Qofsh bashkë me perëndinë.
Gjithë çel’ e parësia
Që u gjentnë, me lot qanë,
Mëndjen’ e fjalët e tija
Të pëlqyera i panë.

(II)

Në mest t’ati mallëngjimi,
Që vij posi vetëtima,
Po dëgjonej si gjëmimi
Zëri i burravet trima:
“Luftë, luftë me Turqinë,”
Thirrë gjithë menjëherë,
“Nuk e duam miqësinë,
Atë dëshirë ta ngrerë.”
Ata kuajt e harbuar
Kur ngridhen’ e hingëllijnë
Dhe me sy të egërsuar
Qysh vështrojn’ e shkrefëtijnë,
Ashtu shqipëtarët trima,
Njëri-tjatrinë shikonin
Me vështrim si vetëtima,
Edhe vdekjenë kërkonin.
Kur u ngrit një plak i vjetrë,
Që kish par’ e kish dëgjuar
Dhe ishte me rradhë tjetrë
Nga vërsa q’e kish të shkuar,
Leshbardh’ ish e mëndjegjerë
Edhe shumë gjith’ e donin,
Të tërë i bënin nderë
E fjalënë ja dëgjonin.
Ish Pepë Tushan’i ndjerë
Që çdo punë e mbaronte,
Ishte plak mi pleqt’ e tjerë,
Ajy gjyqet’ i shikonte.
Tha: “Zotërinj, më dëgjoni?
T’u them dhe unë dy fjalë,
Pastaj bëjmë si të doni,
Po mos e merrni me valë.
Shumë herë trimërija
Sjell shpëtim, ësht’ e pëlqyer,
Po herë dhe urtësija
Është m’e mir’ e m’e vyer;
Gjithë bota mir’ e dinë
Shqipëtarë q’është burrë,
E ka pasur trimërinë
Edhe nuk’ e harron kurrë
Mos pandehni q’unë dua
Për shqipëtarë të thonë:
“Këtë her’ u frikësua,
E s’lëftoj si pat zakonë!”
Po turqitë sonte janë
Të shumë si mizërija,
Fuqi të pasosur kanë,
I përmbystë Perëndija!
Them që djemtë t’i dërgojmë
Dhe të zëmë miqësinë,
M’anët tjatrë të qëndrojmë
Të bëjmë gjithë gatinë.
Njerës të mënçim të çojmë
T’i bindimë mbretëritë,
Pa shere të lëftojmë,
Si të bashkojmë fuqitë
Neve sot për sot Turqinë
Duhet ta vëmë në gjumë,
Sa të bëjmë shoqërinë,
Si trimi me shokë shumë,
Ahere pra trimërija
Ka kohënë të tregohet
Edhe shpreh te Perëndija,
Shqipërija të nderohet,
Djemtë tanë le të venë,
Gjersa të bëjmë gatinë,
Zoti t’u apë shëndenë,
Pa prapë këtu na vinë.”
Kështu tha me mendim plaku
Që ishte shumë i vuar,
I ishte ftohurë gjaku,
Ditë të shuma kish shkuar.
Manushi fjalën ja preu,
Tha: “Tani le të mbarojmë”,
Pa i tha dhe mbretit: “Ngrehu,
Nesër prapë kuvendojmë.”
Neve fjalët po i themi
E punën të bër’ e zëmë,
Po në dorë nuk’ e kemi,
Mbretëresha q’është mëmë,
Ajo munt në këtë punë
Të apë bashkë me mbrenë
Një funt të mirë, them unë,
A të ven’ a të mos venë.
Jakëni tani të vemi
Të huajtë t’i nderojmë,
Me ta ca fjalë të themi
E pakë kohë të shkojmë
Njeriu në vënt të huaj
Shpirtin’ e ka të brengosur,
I duketë dita muaj,
E pandeh që s’ka të sosur.”
Kështu tha plaku Manushi,
Se pleqtë kshu e mentonin
Po të rinjt’ ishin si prushi,
Këto fjalë s’i dëgjonin.
Mbreti u ngrit menjëherë,
Tha: “Nesër mblidhemi prapë,
Mentohemi gjat’ e gjerë,
Gjithëkush shortënë t’apë.”
Pa duallë të menduar,
Gas në zëmrë nukë kishin,
Ishin si të zëmëruar,
Sikur s’qen’ ata që ishin.
Nata me rrobet të zezë
Po çfaqej në hapësirë,
Dritat’ e qiellit u ndezë,
Dukeshin si ar i grirë.
Zogjthitë zunë foletë,
Vetëm bilbili këndonte,
Nata me t’errët e qetë
Mal’e fusha po mbulonte.
Mbrenë gjumi nuk’ e zuri,
Po rrij në roba i zgjuar,
Mentohej e psherëtinte
Me zëmrë të përvëluar.
Nga të vij i shkreti gjumë,
Që mentimetë i shkonin
Nëpër mënt të ti si lumë
Edhe nga syt’ i mburonin.
Kur yll’ i ditësë dolli,
T’errëtit humbi si vesë,
Dritën në vënt të ti solli,
Nukë duroi më në shtresë.
Mbreti me një rënkim ngrihet,
Pa zë e lan sy e duar
Dhe vishet’ e përsëritet,
Pa vete duke shpejtuar.
Mbretëresha ishte ngritur
Dhe ish veshur e ish ngjeshur,
Posi nuse përsëritur,
Punonte llërëpërveshur.
Ishte shumë punëtore
Edh’e urt’ e e zgjuar,
Për çdo pun’ i vinte dore,
Ish’ e mir’ edh’e lëvduar.
Pesë vasha bukuroshe
Edhe shërbëtore tetë,
T’i shihnje, janë yj, thoshe,
Edhe ajo hëna vetë.
Vashatë si pëllumbesha
Rrotull’ e kishin rrethuar,
Edhe në mest mbretëresha
Rrij si lul’e lulëzuar;
Me duar si pej ergjëndi
Po punonin e mësonin,
S’hiqeshin nga avlëmëndi
E si thëllëza shikonin.
Mbretëresha edhe vetë
Kishte zënë e punonte,
Pun’ e saj ish pa të metë,
Nga të tjeratë ndërronte.
Ishin ëngjëj ato vasha,
Kishin leshëra të arta,
S’ishin si lisi të trasha,
Faqet i kishin të zjarta.
Mbreti gjëkundi kur vinte,
Mbretëresha mbretëronte,
Po edhe aty kur rrinte,
E pyette dh’e dëgjonte.
Gjoni nër gra posa hyri
I ngrehurë posi gjeli,
Të gjitha me radh’ i qyri
Dhe vashat i përkëdheli;
Mbretëreshën’ e zu pej dore
Dhe i tha: “Të dua pakë”,
Dorën, q’e kish prej dëbore,
I zuri dhe i tha: “Jakë”.
Ajo me re e shikojti
Dhe, sado q’e pa të qeshur,
Hidhërimn’ e kupëtojti
Dhe u ngrit llërëpërveshur.
Me të hyrë në të ndarët,
Dorë pej dore u zunë,
Duke thënë me të parët
Mbreti të shkretënë punë
Mbretëreshës liksht i erdhi,
Kur e dëgjoi atë fjalë,
E trëmbi shumë dh’e verdhi,
Lott’ i vanë si valë,
Si dellëndyshet kur venë
Me vrap t’arrijnë më parë,
Po gjejnë prishur folenë
Dhe zoqt’ e tyre të vrarë!
Asht’u mahnit mbretëresha,
“Djemtë, tha do të dërgohen!
Unë jetënë ç’e desha!
Popo! të më largësohen!
Qysh të duronj un’ e zeza
E të rronj pa ta në jetë?
Kjo brengë pse ra si reza,
Zot’i math e i vërtete?”
Më pastaj të shoqt i thotë
Me helm edh’e zëmëruar:
“Është turp në gjithë botë,
Kjo ë’shtë pun’ e shëmëtuar.
Foshnjatë ne të dërgojmë
Në një vënt fare të huaj
E neve të dëshërojmë!
Këtë fjalë mos e thuaj!
Cila mëm’ e cili atë
Djemtë penk i ka dërguar?
Punë fort shum’ e mëkatë,
Kurrëkush s’e ka punuar!
Shpirtin’ e ap, djemtë s’venë,
Pa ta s’bën dot asnjë ditë,
Dhe ata neve s’na lenë,
S’bënenë kshu miqësitë!
Djemtë q’i kam gjithënj’ afrë,
T’i dërgonj lark nga shtëpia,
Të rin atje si të vafrë,
Mos e dhëntë perëndia!
Murati, mbret’ i Turqisë,
S’e di ç’është bir e bijë,
S’ka pjesën’ e njerëzisë,
Dashuri s’ka në fëmijë
Ajy do të mbretëronjë,
Që të bënjë ligësitë,
Të vrasë e të shkretonjë,
Të derthnjë gjak nat’ e ditë!
Ah! moj Shqipëriz’ e mjerë!
Më të mbajtë perëndia,
Mos të shtëntë ndonjëherë
Zoti ndër duart të tija.
Është prishës e shkretonjës,
Është kafsh’ e egërsirë,
Është vrasës e mundonjës,
Shpirterrët’ e zëmrëkllirë.”
Kështu tha e zëmëruar
Dhe mbrenë në syt e shihte,
Dhe zëmër’ e përvëluar
Me fort e me vrap i rrihte,
Kur ëngjëll’ i urtësisë
Në shpirtit të saj zbriti,
Erth nga an’ e Perëndisë
Dhe zëmrënë ia trënditi.
Mëndjen’ e ktheu menjëherë
Dhe tha: “Bëni si të doni,
Ju mendohi gjat’ e gjerë,
Mua s’duhet të më thoni.
Për shpëtimt të Shqipërisë
E kam gas e nder në jetë,
Ap fjalë ndaj perëndisë,
S’pendohem dhe të mbes shkretë.”
Mori fjalënë dhe vate
Mbreti, e më s’ndenj gjëkundi,
Sindëkur u tha ndajnate,
Fjalës’ i doj dhënë fundi.
Në mest shumë fjalë thanë
Parësija që u mblodhë,
Për paqë nevojë panë,
Papo miqësinë zgjodhë,
Të rinjtë shum’ u përpoqnë,
Se punën nuk’ e pëlqyen,
Më pastaj mënjan’ u hoqnë
Po mëndjenë nuk’ e kthyen!
Pleqësija dhanë shortë
Të bëhetë miqësija,
Po të zihet me të fortë
M’anët tjatërë gatija,
Gjithë kombetë të mblidhen
Një ligë në mest të vënë,
Me besa-besë të lidhen
E turqitë t’i përzënë.
Pastaj të gjithë u ngrinë
E në të huajtë vanë
Edhe bënë miqësinë
Pas mënyrësë që thanë.
Mbreti tha: “Tani ju shkoni,
Pa djemtë ne i dërgojmë,
Edhe sulltanit i thoni
Që fjalënë s’e harrojmë.”
Të huajtë gjithë u ngrinë
Si u bënë këto fjalë,
Nga qyteti duke dalë.
Ditët ishin duke shkuar,
Vininë me vrap si lumi,
I trumbull a i kulluar,
Q’ikën e nuk e zë gjumi.
Dit’ e zezë afërohej
Që të ndaheshin fëmija,
Zëmëra po u helmohej
Dhe shtëpin’ e mbuloi zia.
Mbreti një plak të besuar
Dhe një plakë q’i kish rritur
E i kish pritur ndër duar
Dhe ish e mir’ edh’ e ditur,
U nisi, dhe disa vetë,
Mësimdhënas e të tjerë,
Shërbëtorë shtat’ a tetë,
Të matur edhe të vlerë,
Djemtë ishin të gëzuar
Që të hipinë në kuaj,
Si të mëdhenj e të çquar
Të venë në vënt të huaj.
Mbretëresha po mentohej
E ndë mëntt gjë tjatrë s’vinte,
Helmi i saj po i shtohej,
Të tërë natënë s’flinte.
Koh’ e ndarjes u afrua,
U mbaruanë gatitë,
Edhe dita u shënua,
Opopo! e zeza ditë!
Mëma dhe motratë qanin
Edhe djemt’ i përqafonin,
Gjithënjë pranë i mbanin,
I puthnin e i pushtonin.
Mbretëresha u helmua,
Tha: “Ç’bëra e zeza unë!
M’u shkurtoftë jeta mua!
Qysh e bëra këtë punë!
Si mi mori mënt e mija
Zot’ i math e i vërtetë,
Të ndahem ngaha fëmija,
Të mbes kërcure dh’e shkretë!
E pata shkruar në ballë
Këtë të shkretë mynxyrë,
Të ndahem që më të gjallë
Me të këtillë mënyrë!
Vall’ a do të mi dërgonjë
Kurdoherë që të dua,
A fjalën do ta harronjë,
Të më digjet zëmra mua!
Ah! kam frikë pej mynxyre!
Mos nuk’ i shoh më në jetë,
E të vdes nga mall’i tyre,
Ta lë dhe shtëpinë shkretë.”
Këto thosh dhe me lot qante,
Mallëngjimi nuk e linte,
Ngashërimënë s’e mbante,
Dhe mëndj’ e saj rreth i vinte.
Ditënë që do të shkonin,
Mbreti u ngrit që me natë,
Gjithë bota lot lëshonin
Edhe i varfëri atë
Pastaj djemtë pran’ i mori,
I puthi e i qafojti,
Psherëtiti fort i gjori,
Lottë çurkë i lëshojti.
U thotë: “Të silli mirë,
Të bëhi njerës në jetë,
Të mos mbetni n’errësirë,
Po të jini të vërtetë,
Nat’ e ditë të këndoni,
Çdo q’u duhetë ta dini,
Gjithë gjuhët t’i mësoni,
Po shqipenë mos e lini;
Mirësit’ e Shqipërisë
I mbani, mos i harroni,
Nga vetijat’ e Asisë
Ndruhi, mos i afëroni;
Mëmëdhen’ e kombin tuaj,
Shtëpinë e njerëzinë
Dhe atje në vënt të huaj
T’i doni, dhe miqësinë
Shqipëtar’ e Shqipërinë
Kurrë të mos i harroni,
Kini dritë urtësinë,
Çdo gjë me mënt ta gjykoni;
Të bëhi trima të urtë,
Të zottë të mbretëroni,
Jo të marr’ e mëndjeshkurtë,
Ndaj duhetë të mësoni;
Të bëhi shumë të ditur,
Fjalëbukur’ e të çquar,
Shpirtdashur e mëndjendritur,
Të mir’ e të kupëtuar.
Zoti e nderoj njerinë,
I dha mënt që të gjykonjë,
Të punonjë mirësinë,
Të ligatë t’i mërgonjë
Ruani nder’ e shëndenë,
Burrërin’ e trimërinë,
Kombin’ edhe mëmëdhenë,
Njerëzin’ e mirësinë.
Shqipëria ju ka shpresë,
Edhe pret shumë të mira,
Po të mbani juve besë,
Nuk’ e ha dot egërsira,
Mësimet do t’u mësojnë
Ato punëra q’u duhen
Atyre që mbretërojnë
E mbretrë të mirë quhen;
U duhetë njerëzija,
Zotërija e të tjera,
Mirësija, trimërija,
Gjithë vetijat’ e vlera;
Kombinë shumë ta doni,
E si fëmijë ta kini,
Me të drejtë të gjykoni
E çdo punëzë ta dini;
Dhe në brengë të mësohi,
Dhe shpirtinë ta mundoni
E kurrë të mos rëndohi
Në doni të mbretëroni;
Kini njohë të qëruar,
Dhe ndjenja të larta shumë,
Zëmër edhe shpirt të çquar,
Mëndje pa lodhj’e pa gjumë.”
Kështu u tha i ziu atë,
U fali udhën’ e mbarë,
I puthi, u dha uratë,
Edhe u hoq duke qarë.
Gratë gjithë psherëtinin,
I luteshin Perëndisë,
Prapë shëndoshë të vinin
Prinsërit’ e Shqipërisë.
Mbretëresha gjer në shkallë
Dolli me zëmrë të thyer,
I puthi djemtë në ballë
Dhe u nda e mallëngjyer.
Dhe ata djemthit’ e mitur,
Kur e panë që u ndanë,
Mbenë posi të mahnitur
Dhe me lot të hidhur qanë
Për herë të par’ e panë
Sa dhemb njeriu e shtëpija,
Mëmëdheu e gjithë ç’janë,
Dhe shokët’ e njerëzija.
Hipnë në kuajt e shkuan
Si zogu kur lë folenë,
Njerëzin’ e përvëluan,
Shkretuanë mëmëdhenë.
Kapëtuan më tjatr’anë,
Nga mali kokënë kthyen,
Krujën e bukur s’e panë,
Më tepër u mallëngjyen;
U dukej sikur kish shkuar
Një kohë fort shum’ e gjatë,
Që ishin ndar’ e mërguar
Nga motr’ e nga mëm’ e atë
Gjithënjë Krujën mendonin,
Dhe nga malli psherëtinin,
Mëmëdhenë s’e harronin,
Të gjitha nër mënt’ u vinin.
Ng’ ajy mall’ i shum’ u mpinë,
Sa të katrë u sëmurë,
Jo vetëm për njerëzinë,
Po dhe për gur’ e për drurë.
Zëmëratë u rënkonin
Se s’i linte dashurija,
Mërgimnë nuk’ e duronin,
S’ndaheshin nga njerëzija.
Njeriu kudo të rronjë,
Nuk e harron mëmëdhenë,
Zogu le të fluturonjë,
Po nër mënt e ka folenë.
Uji sado që të ngrihet,
E të hapetë ndë erë,
Të mblidhetë e të shtrihet,
Prapë mbi dhet do të bjerë
Ngado të vej’ e të bredhë,
Të ndryshohet’ e të ndrrohet,
Prapë mbi dhet do të rrjedhë,
Veç atje mund të qetohet.
Mbretëreshës’ ajo ditë
Ju duk fort e shëmëtuar,
Zëmrën e kishte të mpitë,
Të djegur, të përvëluar.
Për djemthit fort keq i vinte,
Edhe qant’e s’përdëllehej,
Gjithënjë po psherëtinte,
Me fjalë nukë gënjehej.
I thoshinë të mos qanjë,
Djemt’ aqë lark nukë vanë,
Dhe zi për ta të mos mbanjë:
“Rrofshin, desh Zoti, gjall’ janë,
Kurdo t’i duash, të vinë,
Dhe kartë do të dërgojnë,
As shtëpin’ as njerëzinë,
As mëmëdhen’ e harrojnë.”
Po atë s’e lij rënkimi,
Dhe fjalëtë s’i dëgjonte,
Mallëngjimnë hidhërimi
Edhe lottë po ja shtonte.
U ngrys e shkoj dhe ca natë,
Mbretëresha nukë flinte,
Vashat’ u mblodh’ edhe gratë
E vunë në shtrat të flinte;
Po s’e linte mallëngjimi,
Pa rrinte në shtresë zgjuar,
Zëmrën’ e saj hidhërimi
Ia kishte fare helmuar;
Nukë flij e zeza mëmë,
Syt’ e zes me lot ju mbushnë,
Edhe gjithë atë mbrëmë
Në zëmrët të saj kish prushnë
Mendja në djemthit’ i vinte,
Derdhte lot shum’ e rënkonte.
Perëndija e dëgjojti,
Të vëllan’ e vdekjes thirri,
Me të matht të saj e çojti
E i vate ndaj të gdhiri.
Gjum’i qet’ u afërua,
Edhe i qëndroj mbi krye,
Mbretëresha u qetua,
Kur n’ëndrrë ju rrëfye
Një rrip’ e një shkretëtirë,
Dhe pas një shpelle qëndruar
Një kuçedrë, nj’egërsirë
Me ca sy të sgurdulluar!
Në mest të gjakut po rrinte.
Rreth e rrotullë vështronte,
Shumë frynt’e shkrefëtinte,
Dhe tym e flakë lëshonte!
Tre nga djemt’ e saj kish zënë
E si ujku po i çante,
Si shqerra posht’ i kish vënë
Edhe mushkërit u hante!
M’i vogëlëthi po vinte
Si ëngjëll pshjellë me dritë,
Si lëmsh’ i diellit ndrinte,
Nat’ e errët’ u bë ditë.
Kuçedrësë ju lëshua,
I ra me kordhët dh’e vrau!
Mbretëresha shpejt u zgjua,
“Un’ e zeza” tha dhe qau!
U ngrit, u vesh duke qarë,
Ndenj si e varfrë në vatrë,
Me fytyrëzë të vrarë,
Që s’e kishte herë tjatrë.
Ra zija, mbuloj shtëpinë,
E u hap dalëngadalë,
Zuri gjithë Shqipërinë,
Errësoj fusha e male!
Mbretëresha më s’kuxonte
Të hyj në dhomët të tyre,
Se djemt’ e gjora kujtonte,
S’ja dil dot asaj mynxyre;
Posi nje fatzi i mjerë,
Që kthehet zëmërëdjegur,
Vjen më shtëpi, hyn më derë,
Po gjen t’ëmënë të vdekur,
I qaset, po s’kuxon kurrë
T’i ngrerë cipën’ e shkretë,
Ndonëse ‘shtë trim e burrë,
S’e sheh dot shuar përjetë.

(III)

E zeza Adrinopojë!
Q’u bëre burim i zisë,
Vure botën në nevojë,
Në helmit të ligësisë!
Djemthitë ndaj teje erdhë,
O qytet i mallëkuar!
Sa lot të varfërit derdhë
Me zëmrë të dëshëruar!
Ishte mbushurë qyteti
Me njerëzit të Azisë,
Ardhurë gjithë rrëmeti,
Posi tuf’ e bagëtisë,
Zëmrëtrumbull e shpirterrët,
Të egër’ e të tmerruar,
Të gjithë për në skëterrët,
Të tresh’ e të shëmëtuar;
Të tër’ ishin kokëpshjellë,
S’kishinë gjë të pëlqyer,
S’dijnë të korr’ e të mbjellë,
Po të marr’ e të rrëmbyer;
Ishinë të sgurdulluar,
Të veshurë ndër lëvere,
Turi-e buzëlëshuar,
E ndë të rreme përherë
Me tumane gjithë veshur,
Dhe me hekura ngarkuar,
Të vrenjtur’ e të paqeshur,
Të keq e të zëmëruar.
M’i madh’i tyre, Murati,
S’kish ndër mënt kurrë të mirë,
Posi e gjet nga i ati,
Më të ligat kish dëshirë
Në jetë njeri s’peshonte,
Dhen’ e zij gjithë të tinë,
Kostandinopojën donte
Dhe Romën’ e Italinë
Doj të hynj në gjith’ Evropë,
E gjithë kombet që qenë
Rrih t’i bënte mijë copë
Ta shkretonte gjithë dhenë.
Urdhër i tij’: “Vraje! Vare!”
Këto dy fjalë dij mbreti,
Hell edhe grep e lavare
Ishte mbushurë qyteti!
Prinsërit’ e Shqipërisë
Rrininë të papërzjerë,
Nukë dilnin prej shtëpisë,
S’trazoheshin me të tjerë.
Ajy m’i vogël’i tyre,
Që vij nga gjithë m’i çquar,
Prej fytyr’ e prej mënyre,
Zoti e kish lartësuar,
Të mirat gjith’ i kish dhënë,
Të ligat ja kish mërguar,
Gjë të metë s’i kish lënë,
Së gjithash e kish mbaruar.
Kish shpirt e zëmër’ e ndjenjë,
Edhe mënt e njoh’ e hije,
Shtat edhe sjell’ e rrëfenjë,
Dhe fuqi prej Perëndije.
Në krah të djathtë, kur lindi,
Kishte një shenjë si shpatë,
Gjithë botënë e bindi,
Edhe miq e mëm’ e atë,
Që do të bëhëj trim burrë,
Mëmëdhenë ta nderonte,
Nukë do të mundej kurrë
Sa të ish e sa të rronte;
Ëndërr’ e ëma kish parë,
Sikur polli një dragua,
Kur ishte më të me barrë,
Pa andaj shum’ u gëzua.
Mësoj gjithë dituritë,
U bë njeri i mësuar;
Shpirtit i dha dhe më dritë,
Ndritoj zëmrën’ e qëruar;
Kishte gjithë urtësitë,
Ish mëndje me shumë dritë,
Kish me vet’he Perëndinë.
Kordhën’ aqë mir’ e msojti,
Sa kushdo q’e shih, çuditej,
Njeri t’i dilte s’kuxojti,
Se e dij që do të shtritej;
Aqë keq shtij me shigjetë,
E me ushtë kur shënonte,
Trimi burr’ e i vërtetë
Kurrë dëm nukë qëllonte.
Kohën’ e shkoj duke msuar,
Mbushi vjet tetëmbëdhjetë,
Ishte ëngjëll i uruar,
Pa u bë, si deshi vetë
Aqë shum’ i shëndosh’ ishte
Sa njëqint burra ta zinin,
Ajy brengë nukë kishte
Se poshtë dot nuk’ e vinin.
Një ditë që kishte dalë
Me të tijtë, të dëfrente
Jashtë, hipurë në kalë,
Dhe posi hëna çkëlqente,
Dukej q’ishte bir pej mbreti,
Gjithë duallë dh’e shihnin;
U çudit gjithë qyteti,
Që s’e dinin’ e s’e njihnin;
Sa qe i vogël’ e djalë,
Rrij brënda, msont’e s’delte,
Herë tjatërë s’kish dalë,
Jashtë derës nukë shkelte.
Dielli që del nga qarku
Mos pandeh q’e pjellën retë,
Edhe ky s’lindi nga barku,
E dërgoj Zot’i vërtetë.
Sulltani e pa tek vinte,
Edhe tha: “Ç’ësht’ ajy burrë?”,
Se gjer ahere s’e dinte,
Nuk’ e kishte parë kurrë.
“Pa e ktheni e ma bini,
Tha, se qenka trim’ i mirë,
Cili vall’ ësht’, a e dini?
Ndrin si ylli më të ngdhirë.”
Mbreti ish me parësinë,
Prinsi zbriti edhe hyri,
Të gjithë kryetë ngrinë,
Shumë ua zuri syri;
Pastaj si e kupëtuan,
Gjithë më këmbë ju ngrinë,
Me fjalë shum’ e lëvduan,
E me nder të math e prinë,
Gjith’ ishinë kokëpshjellë,
Dhe fytyrëshëmëtuar,
Kok’ e tyre ish si shpellë,
Rrininë buzëlëshuar.
Të gjithë shum’ e pëlqenin
Të parët’ e mbretërisë,
Një emrë donin t’i gjenin,
Pas mënyrës’ së Turqisë,
Nj’ëngjëll nga qiell’i lartë
Perëndija me vrap nxori,
Zbriti me një re të zjarrtë,
Fytyrë dervishi mori;
Dervishi i lar’, i ndrruar,
U dha si dritë më derë,
Sa ishinë rrotull shtruar,
Gjith’ u ngrinë menjëherë,
“O i mirë!” i tha mbreti,
“Nga na vjen e nga të kemi?
S’më ngjan të jesh nga qyteti,
Se s’të njeh ndonjë nga ç’jemi.”
“Jo, tha, unë jam i huaj,
Që rendin me udhëtarë,
S’rri as me jav’ as me muaj,
Po sa munt ikënj më parë.”
Mbreti i tha: “Ti i mirë,
Që shënditke gjithëmonë,
E shum’ ujëra ke pirë,
E di këtë trim ç’e thonë?”
Dervishi fjalën ja preu;
Tha: “Un’ atë sot s’e pashë,
Ky zot është Skënderbeu;
Me t’an’ aty lasht’ u ndashë.
Ja pruri ëngjëlli vetë,
Këtë emër’ edhe nderë,
Q’e kish pasurë në jetë
Aleksandr’i math njëherë!
Se dhe shpirt’ish i atija,
Në mëmëdhet të tij prapë
Dërguar nga Perëndija,
Frik’ armikëvet t’u apë,
Si dhe një herë qëmoti,
Q’ishte trim, burr’ i vërtetë
U tregua aq’ i zoti
Sa la emërë përjetë.”
Po turqitë nuk’ e dinin
Shqipëtar’ e math të shkuar,
Pa at’ emërë s’ja vinin,
Q’e kishte për të nderuar.
Në shumë të madhe punë
E qeshi mëndja sulltanë,
E gjeti si firaunë,
Që rrit’ më shtëpi Mosanë!
Pas ca kohë Skënderbeu
Njeri i math u tregua,
Trimërinë e rrëfeu,
Nga gjithë burrat’ u çqua.
E lartësoj trimërija,
Trimn’ e vërtetë me pallë,
Aqë sa e vu Turqija
Në shumë të lartë shkallë.
Fat’i bardh’ i mirësisë
Në mijëra ushtëtarë
Zgjodhi trimn’ e Shqipërisë,
E vu mbi gjithë të parë.
Skënderbeu kudo lëftonte,
Njeri përpara s’i rrinte,
Burrë s’u gjent t’i qëndronte,
Po i muntte ngado vinte.
Na erdhi n’Adrinopojë
Një tatar i math ng’Asija,
Që nuk i flitej me gojë,
I rëndë nga trimërija;
Ishte i math sa dy buaj,
I egër e i tmerruar,
Kish fuqi sa katrë kuaj,
Ish si lum’ i trumbulluar.
Tatari një trim kërkonte,
Me sqimë të madhe delte,
Po njeri nukë kuxonte
Në gjurmët e tij të shkelte;
Po mburrohej me një fjalë
Dhe i trëmbte gjithë ç’qenë:
“Kush ësht’ i zoti të dalë,
Thosh, të njohë vetëhenë!”
Një njeriu, që tek shkelte,
Tronditej i tërë dheu,
Kush mundte tjatrë t’i delte,
Veç trim’i math Skënderbeu?
Duallë të dy kaluar,
Në hekur të rëndë veshur,
Mburojat marrë nër duar
E kordhat’ e prehta ngjeshur;
Mënjan’ ish fytyrëqari,
Që si nat’ e zezë nxinte,
M’anët tjatrë shqipëtari
Si dielli vetëtinte.
Bota që e panë djalë
Prinsinë, kundrejt tatarit,
Hipur si ëngjëll më kalë,
Gjithë ja dhanë të qarit;
Me shumë re po shikonin,
Luteshin për Skënderbenë,
Se si perëndin’ e donin,
Gjithë njerëzit që qenë,
E dinin q’ish trim tatari,
S’pandehninë që të mundej,
Ish i math si qipi bari,
Pa nga vëndi nukë tundej.
Skënderbe, o jetëgjatë!
I tha: “Ti mik, mase thua
Me mburrje shum’ e lëvdatë,
“Nukë ma del njeri mua”;
Edhe me shpresë gënjehesh,
Në mëmëdhet tënt të thuash,
Nonjëherë kur të kthehesh,
“Unë kurrë s’u rrëzuash!”
Po shpesit q’i është shkruar,
Të mos shohë më folenë,
Futetë si i verbuar,
E heth në rrezik vet’henë.”
Këto tha dhe ju lëshua,
Prins’ i bukurë si ylli,
U derth posi një dragua
Që po suletë nga pylli.
Të dy kordhëtë i hoqnë,
Njëri-tjatërin të priste,
Me fuqi shum’ u përpoqnë,
Shoku-shoknë s’munt ta vriste,
Se ishin veshur në hekur,
Dhe dininë të lëftonin,
Ishin fort mirë të pjekur,
Pa vet’henë e mburronin;
Po trimi, q’i lij pas shokët,
Hoqi fort mirë një shpatë,
Tatarit i ra në kokët,
Ra i ziu si lopatë.
Gjithë ç’qen’ atj’edh’e panë,
Thirr’ e thanë shumë fjalë,
Pastaj i erdh’ atje pranë
Skënderbegut e ju falë
Pleqt’ u çudinë nga fati
Dhe i dhanë shum’ urata,
Me dorët të tij Murati
I fali disa dhurata.
Pas këtij shumë të tjerë,
Që kuxuan’ e lëftuan,
U ndenë mbi dhet të mjerë,
Nga vdekja nuk’ u mërguan.
Dy persë trima të msuar
Këtë punë e dëgjojnë,
Edhe duke ashpëruar
Erdhë në Brus’ e kërkojnë
Nga mbret’i gjithë Turqisë
Një burrë që të lëftojnë,
E në mest të njerëzisë
Trimërinë ta tregojnë:
“Zgjith në gjithë ushtëtarë
E nga gjithë që ke pranë,
Të dëgjuar’ e të parë,
Një trim të lëftojm”, i thanë.
Murati trimat i psholli,
Që kish në mest t’ushtërisë,
Po asnjë nga gjithë s’dolli
Drejt trimavet të Persisë.
Skënderbe’u ashpërua,
U ngrit e hekurat veshi,
Pastaj dolli si dragua,
U vërsul posi rrebeshi.
Persëtë vëllezër’ ishin,
Dhe m’i madhi Jahja thuhej,
Trimëri te madhe kishin,
M’i vogli Mustafa quhej.
Jahjaj së pari qëllojti,
Po shigjeta prap’ u kthye,
Mburronjënë nuk’ e shpojti,
Maj’ e hekurtë ju thye;
Pastaj Skënderbeu qëllojti
E me rrëmbim shumë shturi,
Shigjeta mi kok’ i shkojti
Persit, e në shtat s’e zuri;
Ahere posi petriti
Mi Jahjanë u lëshua,
Dhe shpatën’ e lar’ e qiti,
Pers’i varfër’ u tmerrua.
Ndihmë s’gjeti veç me vrapi,
Se e pa që s’mundej kurrë,
Mori dhenë posi capi,
Nukë qëndroj dot si burrë.
Mustafaj q’ishte mënjanë,
Dhe luftën’ e tyr’e shihte,
E pa q’u munt të vëllanë,
U derth fshehtazi t’i ndihte.
Trimi shpejt e kupëtojti,
Që po vinte me të qetë,
Me bisht të syrit shikojti,
Hoqi me vrap një shigjetë,
Gjithë fuqinë e mblodhi,
Dhe Mustafan’ e shënojti,
Si rrufe me vrap e hodhi,
Tejpërtej të zin’ e shpojti;
I çpoj hekur e mburrojë,
Edhe shtatn’ e tij shigjeta,
U këput, pa, si sgërbonjë,
Vdekja e mbuloj e shkreta;
Jahjaj mori shumë frikë
Dhe s’e priti Skënderbejnë.
Skënderbeu tha: “Mos ikë,
Se trimat shpinë s’rrëfejnë.”
U derth me kordhë në dorë,
Si dragoj i ashpëruar,
E kohë persit të gjorë
Nuk’ i la për të mërguar.
Me shumë tmerr e pa shpresë,
Skënderbeut ju këthye,
Hoqi kordhënë ta presë,
Jahja trimi u gënjye!
Posi dragonjtë u zunë,
Me kordhatë të këqija,
Njëri më tjatërin shtunë,
Po s’i vrau Perëndija!
Luanin shpatat e prehta,
Ndrininë e vetëtinin
Nd’erë si pëndë të lehta,
Njëra-tjatrënë godinin,
Pa kur e panë Jahjanë
Gjithë bota, q’ishin mbledhur,
Të shtriturë posi kanë,
Mbyturë në gjak e verdhur,
Kokën’ e trupin’ i kish çarë
Me një shpatë q’i kish hequr,
Dhe më dy e kishte ndarë,
E pa ndjerë kishte vdekur!
I kish rën’ e shkreta shpatë,
Përnjëherë si rrufeja,
Ja bëri ditënë natë,
Gjaku i vij si rrëkeja;
I venitur’ ishte nderë,
Ishte pa frym’ e i qetë,
Me të vdekurit përzjerë
Ish i mjeri n’atë jetë.
Gjithë bota u çudinë
Me fuqit të Skënderbeut;
S’ja kish njeri trimërinë,
S’kish shok mbi faqet të dheut;
Nderi edhe dashurija
Nga gjithë bota i shtohej,
Papo gjithë njerëzia
Për atë trim përgjërohej;
Dhe vetë sulltan Murati
E donte keq Skëndrbenë,
Më shumë dhe nga i ati
E më teprë se Mehmenë
Skënder’ e math prap’ e ngjalli
Zot’i math e i vërtetë,
Muratnë shpresa e talli
Pandaj e lartësoj vetë
Ngaha vënt’ i Perëndisë
Skënder’ i math prapë dolli
E i dha nder Shqipërisë,
Se ajo sërish e polli.
Skënderbe’u bë i parë
Mi ushtërit të Turqisë,
Mi mijëra ushtëtarë
Kryeprins’ i Shqipërisë.
U hoth të parënë herë
Nd’Azi ng’Adrinopoja,
Se ishte vend i përzjerë,
Pa atje e doj nevoja;
Si u hodhë përtej denë,
Skënderbegu me të dalë,
Mbloth ushtëtarët, që qenë
Rreth, e u tha këto fjalë:
“O vëllezrë ushtëtarë,
Q’u nistë bashkë me mua,
Unë punë të pambarë,
E të papëlqyer s’dua!
Duhet të jini të mirë
E të kini trimërinë,
Të mos bëhi egërsirë,
Po të mbani njerëzinë
Jo të merrni, të rrëmbeni,
Të shani e të godini,
Të rripni e të gënjeni,
Po faqebardhë të jini;
Grat’ e foshnjat t’i mburroni,
Dhe pleqet t’u bëni nderë,
Të falurit t’i lëshoni,
Mos i përdorni si berrë
Trimi e çëmon njerinë,
E sheh si vet’hen’ e tija,
S’do të likn’ e ligësinë.
Punënë mir’ e mejtoni,
E ndonjë të mos gënjehet,
Se pastaj më turpëroni,
Po kush do, që sot të kthehet;
Njeri s’duhetë të qahet
Nga shokët e mij ndë jetë
Dhe asnjë mënt të mos mbahet
Për të keq e për të metë
Dua të kini dëshirë
Për të drejt’ e të vërtetë,
Për të mbar’ e për të mirë,
Gjithënjë në këtë jetë
Luftëtarët t’i lëftoni,
Në luftë do t’i godini,
Po pastaj mirë vështroni,
Njerës të urtë të jini;
Unë dua trimërinë,
Dhe i falem burrërisë,
Po dua dhe njerëzinë,
Që ësht’ udh’ e Perëndisë
U kam vëllezër’ e shokë
E miq me gjithë dëshirë,
Edhe mbi sy e mbi kokë,
Kur t’u shoh n’udhët të mirë
N’u pafsha në prapësirët,
Në dëm e në të këqija,
Në të lig’ e të pështirët,
S’shpëtoni duarvet t’mija.”
Unjnë kokën’ ushtëtarët
E Skënderbegut ju falë,
Vegjëlija dhe të parët
I dhanë besë dhe fjalë
E shtroi kaq mirë Azinë,
Sa gjësendi s’pëpërinte,
Ngriti dëmn’ e kusërinë,
Qëngji me ujkunë flinte;
U bë mbret’i gjith’ Azisë,
Çdo pun’ e vuri ndë udhë,
Doj udhën’ e Perëndisë
Njeri s’mir asnjë kërpudhë,
S’bëri një gjë të përhirë,
Një punë të papëlqyer,
Botën’ e linte të lirë,
Kurrë zëmrë s’kishte thyer;
Kish udhën’ e njerëzisë,
Pa njerëzit gjith’ e donin,
E tërë bot’ e Azisë
Atë me gisht e tregonin.
Mënt shum’ e urtësi kishte
Dhe të çquara vetija,
Ëngjëll’ i qiellit ishte
Dërguar nga Perëndija;
Në zëmrë kish mirësitë
E ndë mëndje diturinë,
Në shpirt kish të madhe dritë,
Kish të bën’ me Perëndinë
Ishte së gjithash i zoti,
Si shqipëtarët’ e parë,
Si Pirroja q’ish qëmoti
E të tjerë kordhëtarë
Dinte mirë të lëftonte,
Edhe kishte fuqi shumë,
Dhe zëmëra i punonte,
Trimërija s’i kish gjumë.
Kur mirrte kordhën në dorë,
Edhe delte të lëftonte,
Ish si dashi me kurorë,
Njeri kundrejt s’i qëndronte.
Kishte në mënt urtësinë,
Që çdo pun’ e çquan mirë,
Mirësin’ e ligësinë
S’i përzjen t’i bënjë kllirë,
Ish burr’ i gjall’ e i gjatë,
E në shpatullat i gjerë,
S’ish i ligur’ e i thatë,
Po ish si lulja në verë.
Ish i bardh’ e faqezjarrtë,
S’kish gjësendi të pështirë,
Ish i florinjt’ e i artë,
Edhe i leht’ e shtatmirë.
Ishte mbret i bukurisë,
Si dielli epte dritë,
Kish hijen’ e Perëndisë,
Natënë e bënte ditë.
Fytyrën’ e kish të mirë,
Zënë t’ëmbëlë si mjaltë,
Zëmërnë plot mëshirë,
Vetëdijënë të naltë.
Kish të gjitha mirësitë
Dhe të tërë urtësinë,
Njerëzin’ e dituritë
Dhe fuqin’ e trimërinë.
Armëtë e ati zoti
Burra të fortë t’i zinin,
Katrë a pesë qëmoti,
Nga vëndi dot nuk’ e ngrinin!
Lufta posa zij të ndizej,
Ajy s’duronte aspakë,
I hipën kalit e hidhej
Përmbi armikët si flakë
Edhe nuk mirrte të tjerë,
Të shumët në vënt i linte,
Vetëm dyzet jeniçerë,
Edhe si rrufeja binte.
Kali më fort hingëllinte
Dhe hidhej si vetëtima,
Asgjësendi s’doj të dinte,
Si rrufeja bij mi trima;
Posi shqipja fluturonte
Edhe ngrihej drejt përpjetë,
Nga goja shkumbë lëshonte,
Thoshnje do të pijë retë.
Skënderbegu kordhëzhveshur,
Lëshohej posi fajkua,
Me fytyrëzë të qeshur,
I bukurë si pallua;
Ish në luftë shum’ i pjekur,
Nukë frikësohej kurrë,
Ishte i veshur ndë hekur
Edhe trim i fort’ e burrë.
S’u munt kurrë Skënderbeu,
Që lëftonte nat’ e ditë
Njeri udhënë s’ja preu
As me luftë, as me mitë.
Turqisë i ndihu fati,
Skënderbegu e zgjeronte,
Dhe në front prehej Murati,
Burri trim për të lëftonte.
Mundi Europ’ e Azinë,
Si Skënder’ i Math njëherë,
E madhoj shumë Turqinë,
Bëri Mbretëri të gjerë.
Trimëri e Shqipërisë,
Skënderbe’ burr’i vërtetë,
I hodhi themel Turqisë,
Fat i zi, o fat i shkretë!
Gjithë bota Skënderbenë
E dëgjoj edh’e zij ngoje,
Emër’i tij mori dhenë,
E gjithë dridheshin soje.
Edhe në Adrinopojë
Sulltan e të tjerë ç’qenë,
Më s’kishin tjatrë në gojë,
Po gjithënjë Skënderbenë.

(IV)

Gjoni dërgoj shumë herë
Njerës në Adrinopojë,
Kërkoj djemtë mbret’ i mjerë,
Se kishte mall e nevojë
Po sulltani i përgjigjej
Sot e nesrë, pas zakonit,
Nat’ e ditë po i digjej
Zemër’ e varfërë Gjonit.
Në Evropë kish dërguar
Njerës e ndihm’ u kërkonte,
Po s’e kishinë dëgjuar,
Se njeri s’doj të lëftonte.
U tha: “Të bëhemi shokë
E ta përzëmë Turqinë,
Kemi armiknë mi kokë,
Po të bëjmë miqësinë.”
Evrop’ e shkret’ atëherë
Ishte për djall’ e për lumë,
Priste Ruson’ e Volterë,
Ta zgjuanin ng’ajy gjumë:
Kokën në trastë ta vënë
Disa njerës të vërtetë,
Pa ta bëjnë si e bënë,
Të lulëzuar për jetë.
E kish mbuluar fe-zija,
Njeriu s’e doj njerinë,
Mbretëronte e padija,
Nukë ishte si taninë.
Shqipëtarëtë punojnë,
Gjith’ ata kombet’ e shuar
Përpiqenë që t’i zgjojnë
Ng’ajy gjum’ i mallëkuar.
Gjon’i gjorë u mundua,
Po ndihmë s’gjet dot gjëkundi,
Sa u plak, u dobëtua,
Pa ra e vdiq më së fundi!
Murati posa dëgjojti,
Që mbet pa mbret Shqipërija,
Gjithë ç’kish thën’ i harrojti
Dhe dolli nga njerëzija;
Fjalën s’e mbajti Murati,
Me të pabesë punojti,
Dorënë me vrap e zgjati,
Shqipërinë e shkretojti!
Vëllezrët e Skënderbeut,
Q’ishin në Adrinopojë,
Lark shtëpis’ e mëmëdheut,
S’i lanë të hapnin gojë,
Po të tër’ me vrap i zunë,
Me një tmerr të keq i mblodhë,
Pa në burg të thell’ i vunë,
Edhe hekurat’ u hodhë!
Pastaj dërgoj Xhybelinë,
Q’e kish të math e të parë,
Për të marrë Shqipërinë,
Me njëzet mij’ ushtëtarë.
Shqipëtarët pisk e panë,
Se kish djemthitë Murati,
Ng’ajo frikë nuk’ u ranë,
Mos i vriste dorëgjati.
Hyri armiku në Krujë
Edhe zuri Shqipërinë,
Vendi gjith’ u bë rrëmujë,
Njeriu harroj njerinë!
Ish thënë vallë nga Zoti
Këjo pun’ e mallëkuar?
Mot’ i zi, mot’ i verbuar!
Opopo, Zot i vërtetë,
Që ke ligë mirësinë,
Qysh munde ta shohç në jetë
Ndë robëri Shqipërinë?!
Mbretëresha që pa fatnë,
E gjith’ ato hidhërime,
U hoq, vate zuri Matnë
Me lot e me mallëngjime!
Është keq njerith’ i mjerë
Kur ka qënë si desh vetë,
Pastaj bije menjëherë
E s’i mbetet gjë në jetë!
Po shumë trima me besë
Pas mbretëreshës’ i ranë,
Pa ngushëllim e pa shpresë
Edhe vetëm nuk’ e lanë.
Katrë nga vashat’ e tija
Mbreti vet’ i kish martuar,
Pa nxjerrë nga Shqipërija,
Dhe m’e vogëla ish vluar.
Mbretëresh’ e gjorë rrojti
Sa arriti dhe atëzë,
Me një trim burr’ e martojti,
Q’ish e bukur si thëllëzë.
Rroj’, se vërtet s’e harrojnë
Helmin’ e zi kurrë gratë,
Po bashkë më atë rrojnë
Të pandarë dit’ e natë.
Helmin në zemër’ e pshehin
Edhe me të përdëllehen,
Armiknë mik e pandehin,
O, të gjoratë ç’gënjehen!
E burratë nuk’ e qasin,
E njohën më mir’ armiknë,
Papo duanë ta vrasin,
Andaj e gjejnë rreziknë.
Mbretëresha ish drobitur,
Ra në sëmundj’e në lëngime,
Posi dritëz’ e venitur.
Nat’ e dit’ ish në mejtime,
Se la plënkn’ e la shtëpinë
Edhe gjithë ç’kish në jetë,
Humbi djemt’ e mbretërinë,
Mbet e varfëra e shkretë!
Pa u tret e u kullua
Dhe zëmrën’ e përxhëlliti,
U doq e u përvëlua,
Syn’ e bukur e veniti.
Që kur u nda, më s’qe thënë
T’i shihte me sy në jetë,
Më nuk’ ua dëgjoi zënë,
Po mbet kërcurez’ e shkretë!
Dit’ e bardhë iu bë natë,
Nat’ e tmerruar’ e sterrë,
U bë një plakëz’ e thatë,
E jeta iu bë skëterrë.
Mejtonte djemt’ edhe qante,
I dridhej buza së mjerës,
Lott’ e saj s’muntte t’i mbante,
Ishin si breshër’ i verës.
Ah! o jet’ e shkreta jetë!
Që s’qëndron më një, po ndrohesh,
Je e rreme, s’j’e vërtetë,
Vet’e vete, pa ndryshohesh!
E mëson njerin’ e mjerë
Të heqnjë e të duronjë,
Të ngrihetë e të bjerë
Dhe të parat t’i harronjë.

Dimëri kish shëmëtuar
Faqen’ e dheut q’ish tharë,
Moti, q’ishte egërsuar,
Kish fishkur lulet’ e barë.
Shpestë ishinë të qetë,
As lëvrinin, as këndonin,
Kishinë zënë foletë,
Dridheshin edhe rënkonin,
E retë sterrë të zeza
Dhen’ e kishinë mbuluar,
Q’ish i bardhë posi veza,
Në mest të tyre qëndruar.
Gjë e gjallë s’pëpërinte,
Jeta gjithë ishte shuar,
Ish thëllim e frynt’ e binte,
Bota ishte e shkretuar!
E bukura ishte kthyer
E kishte zënë verinë
Edhe prap’ e kish gënjyer
Të bukurin, ditëzinë
Dhe Afërdita në verë
Hipën sipër’ e zë malë
Edh’e dërgon Shtun’ e mjerë
Nëpër veri me një fjalë
Në dimër’ e në dëborë
Vetë vet’e zë verinë,
Ahere Shtunit të gjorë
I ep mal’ e arratinë.
Ajy e kërkon ta gjenjë,
Pa shëndin e shpreh ta pjeknjë,
E ajo rreh ta gënjenjë,
Zëmrënë vështron t’i djeknjë,
Andaj kurrë s’e ka pjekur,
Si ajy që kërkon fatnë,
E ndjek, po nuk’ e ka gjetur
Këmbëdjall’ e sylugatnë.
Afërdita zu verinë,
Dimëri e pushtoi dhenë,
Shtuni mori malësinë,
Dhe qielli lëshoi renë
Syri më s’të shihte qiell,
Yll a hënë nukë shihej,
As ditë, as drit’, as diell,
Ishte nat’ e dita s’ngdhihej.
Kur munt errësira dritën,
Dhe nata si qen’ i qetë
E kafshon edh’e ha ditën,
Ç’të mira të shohç në jetë?
Udh’ e dyer ishin zënë,
E drurëtë kishin ngrirë,
Një zi e keqe kish rënë,
Gjithë botën’ e kish mpirë
Jeta ishte në pushime
Edhe dukej e tmerruar,
Kulloninë hidhërime,
Vdekja gjith’ i kish mbuluar!
Qielli me Perëndinë,
Hedhurë cipën’ e zisë,
Po qante për Shqipërinë
Që humbi vahn’ e lirisë.
Një natë të tëmerruar,
Që ia kish thurur dëbora,
Mbretëresh’ e dëshëruar
Ishte keq për vdekj’e gjora!
Kish kënduar gjel’i parë,
Po këndonte gjel’i dytë,
Buz’ e shkretë i ish tharë,
Po kur hapi të dy sytë!
“Djemtë!” tha dhe psherëtiti
Dhe rreth e rrotull shikojti,
Sytë përpjetë i ngriti,
Pa e la jetën’ e shojti!
E! po përse Perëndia
Mbretëreshës’ i dha vallë
Kaqë shumë të këqija?
E pati shkruar në ballë?
Mëngjezi e gjeti vdekur
Posi një thëngjill të shuar,
Ftohur’ e bërë si hekur
Edhe tretur’ e kulluar.
Dukej brenga që kish hequr,
Në buzët të përzhëlitur,
Dhëmbj’ e zëmrës i kish mbetur
Mbi syt, q’ishte i venitur!
Jeta kërkon ta mundonjë,
Po vdekja s’e lë njerinë,
Papo i vjen ta shpëtonjë,
Dhe s’ia dinë mirësinë!
Më nestrët hapnë dëborën
Edhe mihnë dhen’ e shkretë,
E vunë në varrt të gjorën,
E mbaroi të zezën jetë!
Vashatë mbenë pa mëmë
Dhe pa vëlla e pa atë,
U erth’ gjëmë përmi gjëmë,
Dit’ e tyre u bë natë!
O Adrinopoj’ e shkretë!
Q’ishe fron’ i ligësisë,
Një emrë të keq përjetë
Ke marrë ndaj njerëzisë
Se ty se pari të zunë
Njerëzit’ e mallëkuar,
Gjithë të ligat’ i prunë,
T’i hodhë në krahëruar!
Si mjer’ ata, që i zinin!
Kurrë s’kishinë shpëtime,
Ndër thonjt të tyre i vinin,
E më s’lininë kursime!
Skëterr’ e jetës’ ish burgu,
Se kishte shumë mundime,
Dhe ajy që hynte, murgu,
Bij në helm’ e nd’idhërime!
Ish në t’errët nat’ e ditë,
Gjë s’shihte e gjë s’dëgjonte,
Nukë shihte kurrë dritë,
Jetën në të zez’ e shkonte!
Ishin ca të mallëkuar,
Vinin rrotull n’errësirë,
T’egër’ e të tëmerruar,
Mundonjës e të pështirë!
Këmbëzbathur, kërsinjthatë
E shumë të shëmëtuar,
Lakuriq e mjekrëgjatë,
Pa zëmrë në krahëruar;
Gjithë gërxhe kok’ e tyre
Nga rreckat’ e nga lëveret,
Me fytyrë prej mynxyre,
U vininë rreth të mjerët!
Kishin nëpër breza thika
Dhe ndër supa kordhe vartur,
T’i shihnje të merrte frika,
Ndjenje në zemrë të mardhur!
N’emërit të Perëndisë
N’atë vënt të mallëkuar
I faleshin djallëzisë
Duke larë këmb’ e duar!
Muret’ e burgut të errët,
Gjak edhe helmë kullonin,
Mjerë kush hyn në skëterrët,
Egërsirat’ e mundonin!
Atje brënda gjente djallë
Dhe mundime të këqija
Më nukë delte i gjallë,
Atje mbretëronte zija!
Ca për jetë i mundonin,
I vrisninë ca të tjerë,
I mbytnin’ e i helmonin,
A i therrninë si berrë
Prinsërit e Shqipërisë,
Vëllezërit e Skënderbeut,
Q’ishinë penk ndaj Turqisë,
Edhe shpres’ e mëmëdheut,
Ata më shum’ i munduan
Në burgut, q’i kishin vënë,
Se fron’ e t’et e kërkuan
Pas fjalësë që qe dhënë.
Një natë të tre i zunë,
Një e mbyn’ e një e helmuan;
Më të madhë posht’ e vunë,
E pren’ edh’e copëtuan!
Me të pabesë e pati,
E gjettë me Perëndinë!
Ku kish bes’ e fe Murati,
Që shtu në lakt Shqipërinë!
E përmbysi Shqipërinë
Dhe shtëpin’ e mbretërisë,
Edhe pruri ligësinë
E djallëzin’ e Azisë.
Të parët s’i lij nakari,
Që kishin më Skënderbenë,
Thoshin’: “Erdhi shqipëtari,
E na vu në dorë mbrenë
Të gjithë na la pas soje,
E dolli vetë në ballë,
Neve njeri s’na zë ngoje,
Sa të jet’ ajy i gjallë.”
Zunë ta bintninë mbrenë,
Sicilido tjatrë fjalë
I thoshte për Skënderbenë
Edhe këlliste një halë.
Me fuqit të dhelpërisë
Donin ta humbnin përjetë,
Pas mënyrës’ së Turqisë,
Që të ha si qën’ i qetë.
I thoshinë: “Skënderbeu
Është njeri i pabesë,
Zotn’ e math tën’ e gënjeu,
Dh’e shtu me lajka në shpresë
Mos pandeh kurr’ e mos thuaj,
Se për ne nukë përpiqet
Një njeri, që ësht’ i huaj;
Ësht’ armik, po si mik hiqet;
Edhe sot e këtë ditë
S’i pëlqen njerëzit tanë
E mban gjithnjë të titë,
Shqipëtarëtë ka pranë
Mban rrobën’ e Shqipërisë,
Është shqipëtar i tërë,
S’është miku i Turqisë,
Këmbën’ e t’et rreh të zërë.
Nuk’ e do kombinë tënë,
Punët tona s’i pëlqejnë,
Një tjatër’ udhë ka zënë,
Si na thon’ e na rrëfëjnë.
Sa ka trima e të parë,
Që i ka me nder e shokë,
Janë gjithë shqipëtarë,
Q’i mban për vdekj’e për kokë.
E mori gjithë Sirinë,
Dhe bota sindëkur thonë,
Kërkon ta bënjë të tinë,
Edhe ta ngrehnj’ atje fronë,
Pandaj përpiqet e vuan,
Ka synë te mbretërija,
Ushtëtarët shum’ e duan,
S’dalinë nga fjal’ e tija.
Froni yt nuk’ është mirë,
Sa të jet’ ajy i gjallë,
Po ki për neve mëshirë,
Se pastaj më t’i kesh mallë.”
Këto fjalë vënt i bënë
Muratit, dhe po mentohej,
Ethetë nisnë ta zënë,
Fytyra zu t’i ndryshohej.
Thosh: “Mos marrë Arabinë,
A mos vinj’ e marrë fronë,
A të zërë Shqipërinë,
E ma bën sindëkur thonë!”
Doj ta vriste po s’kuxonte,
Se ushtëtarët’ e donin,
Kish frikë mos e pësonte,
Ngriheshin’ e ja kërkonin.
Pastaj tha me mënt të tija:
“Tani për pakë ta lemë,
Po së shpejti nga Sirija
Me një mënyrë ta ngremë.
T’i shkruanj: “Shum’ u mundove,
Më paç uratë, matanë,
Asinë tani e shtrove,
Dua të jesh këtu pranë
Të vinç, se munt të na ngjanjë
Nonjë luftë më kët’ anë,
Vendin’ aty le ta mbanjë,
Një nga të parët që janë”
Ta sjell këtu e të mbesë
Ca kohë n’Adrinopojë,
Ta mbanj me fjal’ e me shpresë
Edhe ta lë ndë nevojë
Sa të humbasë fuqinë,
Ushtëtarëtë të ftohen,
Ta harrojnë dashurinë,
Për të më të mos mejtohen.
Pastaj moti do ta shtjerë
Dhe atë ndër duart’ tona.
Si shturi shumë të tjerë,
Se sot dita është jona.
Skënderbeu do e vuan,
Sa të jetë gjall’ Murati!
Të tjerëtë ç’gjë fituan,
Ç’mundi të bënte i ati?
Në mos ndihtë Perëndija,
Këtu janë dhelpëritë,
Rroft’ e qoftë pabesija,
Dhe djalli e djallëzitë!”
Kshu tha dhe karta u shkrua,
Kartëshpënësin’ e nxori,
Dhe ajy më s’u mënua,
Udhën’ e Sirisë mori.
Dielli posa kish dalë,
Edhe drit’ e tij kish rënë,
Kishte ndriturë malë,
Hijeja rrëzat kish zënë
E kish zbukuruar vera
Vendinë me lule t’arta,
Fushat’ e ndera, të gjera
Ishinë bërë të zjarrta.
Trim’i madh dolli nga tënda,
Thëllëzatë po dëgjonte,
Zën’ e tyre ja kish ënda,
Dhe mëngjezë shum’ e donte,
Po vinte rreth duke shkelur
Përmbi luletë me vesë,
Që posa ishin çelur,
Si zëmëra kur ka shpresë
Ushtëtarët kishin dalë,
Nëpër sheshe po shënditnin,
Shikonin fushën’ e malë,
Syt’ e zëmratë zbavitnin;
Bujqitë gjithë lëronin
E tërë bota lëvrinte,
Njerëzitë po punonin,
Asnjeri pa punë s’rrinte;
Lumenjtë me vrap nxitonin
E dheu po lulëzonte,
Shpesëtë gjithë këndonin,
Trimi po shiht’e dëgjonte.
Pasi shkoj një copë ditë,
Mblodhi gjithë parësinë,
Pa gjyqet e gjithësitë
Që duheshin për Sirinë.
Dita kishte marrë vrapnë,
Gjëkundi nukë qëndronte,
Se nata kish hapur çapnë
E pas soje po nxitonte;
U ngrys e po errësohej,
Bilbili zu e këndonte,
Skënderbeu po mejtohej
Edhe bilbilë dëgjonte;
Shumë herë psherëtiti
Nga ajo zemër’ e gjerë,
Breshërimë lotsh i xbriti,
Po kur heth sytë më derë,
Pa, tek po vinte, Hasanë,
Një plak me bes’ e i vjetrë,
Q’e mbante gjithënjë pranë,
Dh’e doj nga gjithë më teprë.
“Jak’, i tha, Hasan, pa jakë,
Se kam rënë në mejtime,
Shko, rri, të të tregonj pakë
Nga ç’më thotë mëndja ime.
Më nuk’ e duronj dot mallë
Që kam për mëm’ e për atë,
Dhe s’di a janë të gjallë,
I kam ndër sy dit’ e natë.
Kam fort mall për Shqipërinë,
Për miq e për të njohur
E për gjithë njerëzinë,
I kam lottë të pashtrohur;
Shumë kohë këtë herë
Shkoj pa marrë ndonjë kartë,
Zëmërn’ e ndjenj fort të mjerë
Edhe nga malli të zjartë.
Zëmrënë dhëmbja ma mbushi
Me helm e me hidhërime,
Pa më digjetë si prushi,
E kam plot me mallëngjime
Për motërat’ e për farët,
Për vëllezër’ e të tjerë
Dhe për gjithë shqipëtarët
E për mëmëdhen’ e mjerë.
Aqë kam një mall të shumë
Për Shqipërit nat’ e ditë,
Sa s’kam as prëhje as gjumë,
Më gjeti si çilimitë!
Unë vuanj për Turqinë,
Po nukë më mbeti shpresë,
Më vjen keq për Shqipërinë,
Turqit’ i shoh të pabesë.
Ti e di si kam lëftuar
Gjithënjë për mbretërinë
E ç’punëra kam punuar,
Po të mirënë s’e dinë.
Si desha unë Turqinë,
Ashtu dua dhe Murati
Të më dojë Shqipërinë
E t’i bënjë nder tim ati.”
Tek tha dhe një psherëtimë
E zjart’ i del Skënderbeut,
Q’ish nj’e madhe dëshmimë
Për dhëmbjet të mëmëdheut.
Hasanit, q’e dij ç’ish bërë,
Ç’kish pësuar Shqipëria,
Këto fjalë si gjilpërë
I shkuan në shpirt të tija:
Dy-tri herë psherëtiti
Edhe erth’ u mallëngjye,
Më pasdaj dorënë ngriti
Edhe drejtpërdrejt iu kthye,
Pa i tha: “T’u ngjattë jeta!
I ke të tëra në dorë,
Në të ndritoft’ e vërteta.
Kurrë s’mbetemi të gjorë.”
Këto pakë fjalë thanë
Burri trim e i uruar
Bashkë me çelë Hasanë,
Që e kishte të besuar;
Pastaj dolli Skënderbeu,
Po vij rrotull si dragua,
Fjalënë atje e preu,
Parësija ju afrua.
I përshëndoshi me rradhë,
Buzënë më gas e vuri,
Të vogëlin’ e të madhë,
Gjithë për dore i zuri.
Të mugëtitë po vinte,
Së qetazi nata delte,
Hapësirënë e nxinte,
Ndë erët lehtazi shkelte.
Mishratë ndë hell u vunë,
Parësija po dëfrenin,
Trimatë vallen’ e zunë,
Nëpër sheshe po kërcenin.
Ndënjnë dhe hangër’ e pinë,
Duke thënë fjalë shumë,
Një copë her’ u zbavinë,
Po pastaj ranë në gjumë.
Në zi ishte Shqipërija
E në të këqija shumë,
E kish shkelur ligësija,
Ish në robëri për lumë!
Këtë radhë erdhi vera,
Po zëmrat’ i gjet të ftohta,
Nukë si herët e tjera,
Q’ishin me gas e të ngrohta!
Më s’ish zonjë Shqipërija,
Shqipëtari s’ish i zoti,
E kish zënë dobëtija,
Q’i kish prur’ i shkreti moti.

(V)

U ngrit fat’ i Shqipërisë
Si i vdekuri nga varri,
Mori udhën’ e Asisë,
Duke ikur si i marri,
Me një rrobëzë të çqyer,
Me fytyrë të tmerruar
Dhe me gjak lyer e ngjyer
E me sy të zgurdulluar;
Posi hije mori dhenë,
Duke ecur me vrap shumë,
Papo u hodh përtej denë
Si ajy q’ikën në gjumë.
U shëmbëllye me Gjonë,
Mori fytyrën e tija,
Shtanë dhe zën’ e zakonë
Edhe u derth nga Syria.
Plaku me shkop duke shkuar,
Posi nata mori dhenë,
Pa vëndethit e uruar
Dh’erth e gjeti Skënderbenë
Pa iu qas edh’e fërkojti
Me mall shum’ i mjeri atë,
Në mest të tendës qëndrojti,
I zi sterrë posi natë!
I ligur, i dobëtuar,
I grisur, i çkatërryer,
I shkretë, i varfëruar,
I qar’ e i mallëngjyer!
Ish i venitur, i vdekur,
I rrithte si lumë gjaku,
Ishte përgjynjur’ e tretur
Dhe dridhej i tërë plaku!
Si ajy lipës’ i gjorë
Që ka mbeturë pa bukë,
Rri ndë shi e në dëborë,
Ngjeshur i mjeri me zhukë!
Ahere kur fryn e bije,
Jeta është gjith’ e qetë,
Reja dëborënë shtije
Mbi dhet të ftoht’ e të shkretë!
Ajo plakëz’ e sëmurë,
Kur i vjen e zeza natë,
Pandeh që s’gdhihetë kurrë,
Aq i duketë e gjatë!
Po kur kthehet sërish vera,
Që vjen me lul’e me fletë,
Dhe me të mira të tjera,
Bënetë tjatërë jetë,
Dita sa vjen madhësohet,
E vë posht ahere natën,
Pa tretet e dobëtohet,
Ngjan me plakë brengëgjatën.
Bujku zë e lëron arën,
Duke parë mirë motnë,
Heth mir’ e bukurë farën,
Pa shpresën’ e ka më Zotnë
S’i mallëkon kurrë qetë,
Se ësht’ e madhe mëkatë,
Nuk’ e do Zot’i vërtetë,
Pa i quan mëm’ e atë.
Këthehetë prapë moti,
Po çdo kohë ka një shijë,
Ashtu e ka bërë Zoti,
Q’i vu të gjitha më vijë.
Vinë, venë, sërish vinë
Të gjitha ç’janë në jetë,
Pa vëre re njerëzinë,
Ta njohç fjalën’ e vërtetë.
Qysh bije në vjeshtë shiu,
Lumi qysh i vete detit,
Ashtu të thotë njeriu
I derdheshin lotët mbretit!
Posi rrëkeja i vinin
Dhe i mirrin krahërorë,
Nga mjekër’ e bardh’ i binin,
Që e kishte si dëborë!
“Fle? i tha, o jetëgjatë!
Nuk’ e di se ç’është bërë,
Ç’e gjet të zinë tët atë
E Shqipërinë të tërë?
T’u shua fare shtëpia
Nga turqit’ e mallëkuar,
Hyri ndë kurth Shqipëria,
Është shuar’ e shkretuar!
Turqitë si egërsira,
Armikët’ e njerëzisë,
Me mënyra të pështira,
Me dhelpërit të Azisë.
E muarrë Shqipërinë
Dhe shkoj e vate lirija!
Prunë dëmn’ e babëzinë!
Po mbretëron ligësija.
Vëndet’ e shumë i zunë,
I prishnë duke shkretuar,
Në zgjedhë të keq’e vunë
Shqipëtar’ e varfëruar.
Ç’hoqi Shqipëriz’ e gjorë,
Vashatë gjith’ u përmblodhë,
Për të mos rënë në dorë,
Nga shkëmbi përposh u hodhë.
Tët vëllezërë të tërë
Egërsiratë i vranë,
S’tregonetë ç’kanë bërë,
Gjë të gjallë nukë lanë!
Fle ti, shpres’ e Shqipërisë?
Mëmëdheu të ka shpresë,
T’i përzësh mbren’ e Turqisë,
Që ia ka me të pabesë.
Ti përpiqesh si i marrë!
Jakë në mënt e mos vuaj,
Murati po të bën varrë,
Armiknë tënt mos e duaj!
Ati që të shoi shtëpinë
Dhe bëri rop shqipëtarë
E të shkretoi Shqipërinë,
Duke ndar’ e duke vrarë,
Armikut të Shqipërisë
I bën të mirë në jetë?
Errësirës’ së Asisë
Që të la kërcu të shkretë!
Apo rreh të març Asinë,
Si Skënder’ i Math njëherë,
Të ngrehsh këtu mbretërinë,
Pa ta lësh nëpër të tjerë?
Ish i math me të vërtetë,
Mbi të gjithë mbretërojti,
Po pastaj fron’ e la shkretë,
Mëmëdheu gjë s’fitojti.
Pirroja lëftoi Greqinë,
Edhe Romën’ e të tjera,
N’Afrikë Evgjitërinë,
Sindëkur ja pruri hera,
I dhan’ emrë Shqipërisë,
Po veç emërin i lanë,
T’ish urdhër i Perëndisë,
Ishin ndryshe vëndet tanë.
Burratë, që pinin retë,
Botënë në dor’ e vinin,
Muntnin një themel përjetë
Vëndit të tyre t’i shtinin.
Ty ta la rradhënë moti,
Që ta nderonç Shqipërinë,
Fuqi më të dhëntë Zoti,
E bëfsh gjithë mbarësinë!
Të gjithë humburë venë,
Veç një munt emrë të lerë,
Që lëfton për mëmëdhenë,
S’mundohetë për të tjerë,
Mëmëdheu të ka shpresë
Që ta nxjerç prej robërie,
Nënë zgjedhë të mos mbesë,
T’i apç dritë si ka hije.
Qysh munt të lësh Shqipërinë
Në kurth e në të këqija
E të vuanç për Turqinë?
Ç’të mirë pe nga Turqia?
S’të vjen keq për shqipëtarët
E për Shqipërin’ e mjerë
E s’të merr, biro, të qarët,
Që humbi lirin’ e nderë?
Robërin’ e Shqipërisë
Edhe gjëmën’ e tyt eti
Dhe mynxyrën’ e shtëpisë
Qysh munt ta shohç, që të gjeti?
Gjakn’ e gjithë Shqipërisë
Tani ti je nënë barrë
T’ia nxjerrç nga hundët Turqisë,
Veç teje s’ka kush ta marrë.
Do të lësh në këtë jetë
Nj’emrë shumë të uruar
E një dritë të vërtetë,
Q’ajo kurrë s’ka të shuar.
A më sheh ti mua plaknë?
Të qenkësha si ti djalë,
Muratit i pinja gjaknë,
Sot s’gënjehesha me fjalë,
Të shoh vëllezërit vrarë,
Shtëpinë time të shuar,
Shqipërin’ e shqipëtarë
Të lidhurë këmb’ e duar!”
Kështu tha, dhe posi era
Iku duke qar’ i gjori
E dolli me vrap nga dera,
Ajy qënëke Mënttori!
Skënderbeu u tmerrua,
Dhe zëmëra q’e kish trime,
Ju doq e ju përvëlua,
Ju bë cop’ edhe thërrime.
Me tmerr e me breng’ u zgjua,
Burr’ i math e trim i mirë,
Dhe ndënj pak’ e u mejtua,
Kur sheh që posa ish ngdhirë
Qiellin’ e kishin zënë
E gjithë qarkunë retë,
Dukej sikur kishte rënë
Një zi e madhe ndë jetë.
Derën’ e tëndës’ e hapnë,
Një kalorës po thërriste,
Kali kishte marrë vrapnë,
Ajy, sa mundte, bërtiste.
Vinte nga kryeqyteti,
Nga Adrinopoj’ e shkretë,
Sillte kartënë nga mbreti,
Që s’kish fjalë të vërtetë.
Skënderbeu e këndojti,
E mori vesh pabesinë
Dhe një shërbëtor dërgojti
E thirri vetë njerinë
I tha: “Kartë pse s’më prure
Nga im at’, apo s’të dhanë?”
At’i ra të zi pej ure
Posa i zu ngoje t’anë,
Po e mblodhi, s’u rrëfye,
Tha “Vetëm këtë më dhanë”
Edhe fytyra ju kthye,
Djersë të ftohta i ranë.
I tha: “Po nga Shqipërija
Nonjë fjalë s’ke dëgjuar?”
Ajy mbloth supat e tija,
Dhe vu dorën në krahëruar.
Skënderbeu tha: “Ç’më thua?
Tim vëllezrë s’i ke parë
Dhe s’të thanë gjë për mua?
Këjo punë s’ësht’ e mbarë.”
Ajy me gjuhët të trashë
Tha: “S’i njoh, t’u ngjattë jeta!
E s’të them dot se i pashë,
Se s’fshihetë e vërteta.”
Trimi më tej nuk’ e shpuri,
Po qëndroj e u mejtua,
Ëngjëlli ndër mënt ja pruri
Dhe lott’ i vanë si krua.
Më s’ndenj, po që atë ditë
Mblodhi pleqt’ e parësinë
Urdhëroj, bënë gatitë,
Të parë la një të tinë.
E dëgjuan ushtëtarët
Që ikënte Skënderbeu,
Pa gjith’ i mori të qarët,
Thanë “Të na pikë dheu!”
Më nesëret gjith’ u ngrinë,
Edhe pleqt’ e parësija
Skënderbeut po i vinë
Brënda në tëndët të tija.
Ajy ish ngritur pa ngdhirë,
Kishte zën’ e po mejtohej,
Punëtë s’i gjeti mirë,
Pa zëmëra i përvëlohej.
Kur ata në der’ u dhanë
Të vrënjtur e të helmuar,
Të gjithë afër i vanë
Me fytyrë të tmerruar!
Popo, ish bërë zapati!
Mynxyr’ e madhe kish ngjarë,
S’kish mbetur njeri nga ç’pati,
Ç’gjë t’i thoshinë më parë!
Për vëllezër’ a për mëmë,
Për t’an’ a për Shqipërinë,
Nuk’ ishte një e dy gjëmë,
I kishin mbyllur shtëpinë!
Desh t’i thosh atë Sandushi
Nga gjithë ç’qenë më parë,
Po sytë me lot i mbushi
Edhe u mbyt duke qarë.
Skënderbeu: “Pse s’më thoni?”
U tha, “Shokë! Ç’është bërë?
Të gjitha të m’i tregoni!
Mos bëhi si gra të tërë!”
Pastaj të tëra ja thanë
Me vaj e me mallëngjime,
Mijëra rrufe i ranë
Në atë zëmërën trime!
Të gjithë shokëtë qanin
E më shumë shqipëtarët,
Ngashërimënë s’e mbanin,
Nuk’ e prisnin dot të qarët.
Skënderbeu ish mahnitur,
I dridhej buza dhe qante,
Rrufet’ e kishin goditur,
Lottë më s’mundte t’i mbante.
Ajo zëmër’ aqë trime,
Që s’doj të dij nga shigjeta,
Nga të tilla hidhërime
U munt far’e ju nxi jeta.
Kish shpresë të vij një herë,
E t’i gjen si i kish lënë.
Popo, njeriu i mjerë!
S’kemi gjë në do