Historio di nia linguo
EN JUNIO 1907 la Delegitaro por adopto di internaciona helpolinguo segun sua statuti elektis la komitato, qua devis decidar, qua linguo artificala esas la maxim konvenanta por introduktesar en internaciona komuniki.
La konto di la vot-folii kontrolesis da la konocata Franca generalo Sebert. En oktobro di la sama yaro la tale elektita komitato kunvenis en Paris, ube eventis sume 18 kunsidi longa e fatiganta. Ne omna elektiti aparis; kelki uzabis la yuro grantita a li da la statuti sendar supleanto kom prokuraco. La membri asistanta havis la sequanta patrala lingui: Franca, Germana, Angla, Dana, Italiana, Polona (Rusa). La sequanta cienci esis reprezentata: Linguistiko, astronomio, matematiko, kemio, medicino, filozofo.
Kom honor-prezidanto elektesis la astronomo Förster de Berlin, qua tamen povis partoprenar nur poka kunsidi; kom prezidanto la kemiisto Ostwald de Leipzig (Nobel-premiizita); kom vice-prezidanti la du profesori di linguistiko, Baudouin de Courtenay de St. Petersburg e me. Kun la maxim granda zelo e persistemeso partoprenis la diskuti ultre la jus mencionita linguisti la sekretario profesoro Couturat de Paris, rektoro Boirac de Dijon (prezidanto di la Esperantistala Lingva Komitato), la supleanto di ica, sro Gaston Moch (a qua on permisis partoprenar anke ta kunsidi, en qui sro Boirac ipsa povis asistar), sro P. Hugon (reprezentanto di W. T. Stead) e la matematikisto profesoro Peano de Torino. La diskuti duktesis preske la tota tempo en Franca; kelkafoye tamen prof. Baudouin de Courtenay preferis parolar Germane e poka foyi sro Peano parolis en sua Latina sen flexiono. La diskuti pri Parla di sro Spitzer (videz infre) duktesis segun sua deziro tote en Germana. La debati direktesis kun supera habileso da sro Ostwald, qua esis kapabla preventar tro violentoza manifesti di la pasioni, e qua per sua specala sintezo-filozofiala talento havis remarkinda kapableso sizar la principi e granda chefa vidpunti ed impedar la debati perdar su en detaleti.
Ante la kunsidi en Paris facesabis importanta laboro. Sri Couturat e Leau ja en 1903 en Histoire de la langue universelle donabis kritikala rezumo di la sistemi di artificala lingui til lore naskinta e supleis ol en 1907 per Les nouvelles langues internationales. Ni recevis tre multa libri e broshuri pri omna maxim grava lingui propozita, e pluse plura letri de inventinti, de defensanti e de opozanti. La letri adresizita a la Delegitaro kom tala e ne ad individuala membri di la komitato, esis rezumita ed analizita da la sekretarii en pasable granda mashin-skribita broshuro, quan ni recevis cirkum un monato ante la kunveno; ta broshuro anke kontenis kritikala artiklo pri la lora stando di la problemo, qua pose imprimesis sub la titulo Conclusions du rapport. Dum la kunveno anke venis letri, inter altri de la eminenta Angla linguisto Sweet, de Dr. Zamenhof, de la chefo di la Neutralisti Rosenberger. Tale ni havis ne-mikra materialo konsiderenda, ultra plura nepublikigita sistemi prizentita a nia exameno.
La inventinti di linguala sistemi invitesabis asistar o persone o per reprezentanto por defensar sua sistemi. Ta ofro uzesis da Dr. Nicolas (Spokil), sro Spitzer (Parla) e sro Bollack (La Langue bleue); pluse, Dr. Zamenhof igis su reprezentesar da sro de Beaufront, qua dum multa yari propagadis Esperanto; e quaze kom reprezentanto di Neutral venis sro Monseur, profesoro di komparanta linguistiko en Bruxelles; tamen ilua pledo havis la karaktero min di pozitiva defenso por Neutral kam di zeloza ed experta acentizo di la feblaji di Esperanto. De ta diskuti kun exteri du epizodi meritas aparta menciono: Dr. Nicolas emfazizis kom avantajo di sua sistemo fondita sur aprioria principi, ke ol esas konstruktita segun solida studio di la legi di mnemoniko e konseque esas aparte facile memorebla. Tamen il preske ofensesis kande me volis komencar examenar il pri lua propra vortolibro, e tale aparis ke il ne povis memorar la vorti quin il ipsa facabis. Sro Bollack prizentis en tre eloquenta diskurso sua Langue bleue, por la propagado di qua il sakrifikis tre multa pekunio; il finis per deklaro ke mem se il deziras (quale on komprenas) ke sua linguo adoptesez, il tamen volas aceptar la verdikto di la experta komitato, se ol rezultas altramaniere: ca promison il loyale tenis per esar nun eminenta membro di la Ido organizuro en Paris.
Dum la diskuti on balde vidis, ke ne mem un membro di la komitato esis pronta aceptar linguo di la aprioria tipo kontenanta arbitriale selektita vorti, ma ke omni favoris la maxim ampla uzo di la elementi ja internaciona di la naturala lingui. La elekto do restriktesis a lingui de la grupo, di qua la maxim bone konocata reprezentanti esas Esperanto, Neutral, Novilatin ed Universal, qui povas ye multa relati konsideresar kom varianti di la sama linguala tipo. Aparte la du unesma, kom la maxim bone parlaborita e parpensita lingui, finale ludis chef-rolo en la debato, e la avantaji di singla esis komparata kun la altra. Ye favoro di Neutral esis la naturala alfabeto sen cirkonflexita literi, quin Esperanto sola ek la preske cent artificala lingui audacis ofrar a la mondo, pluse la plu naturala selekto di vorti en multa kazi, aparte en la pronomi, ube on forte kritikis la aprioria, tote artificala sistemacho di Esperanto. Ye altra latero en Esperanto plu multo facesis por preventar dusenci; la ofte kruda e ne gracioza vorto-formi di Neutral evitesis, e per uzar omnaloke diferanta finali en la diferanta vorto-klasi on atingis, ke irgu qua unfoye lernis ta facila sistemo povas rapide e sekure orientizar su en la frazi, tale ke klara kompreno rezultas; samtempe la multa finala vokali produktas eufonio e plufaciligas la pronunco ad omna la multa nacioni, di qui la lingui uzas nur rare konsonanti en la fino di vorti.
Tre detale diskutesis la principi pri internacioneso di la vorto-selekto, pri formaco di vorti (derivado) e pri unsenceso. Pri la unesma on aprobis la ideo quan me propozis en Tilskueren, 1905, ke la internacioneso ne devas mezuresar segun la nombro di lingui en qui la vorto trovesas, ma segun la nombro di homi qui per lia hemala linguo konocas ol. La diskuto pri vorto-formaco okupis su aparte pri la diserturo quan sro Couturat publikigis kurta tempo antee, Etude sur la dérivation en Esperanto; olua principi defensesis vinkoze da sro Couturat kontre sro Boirac, qua asertis la supereso di la principo di Zamenhof.
Dum la lasta kunsidi la centro di la diskuti esis la anonima Ido-projeto, qua prizentesis da sro Couturat vice la autoro; nulu ek la membri di la komitato savis altra kozo pri la autoro kam la negativa, ke ol debesis nek a Couturat, Leau, nek ad ula membro di la komitato ipsa. Ol esis speco di Esperanto, en qua egardesis la objecioni quin de multa lateri on ja antee facabis a la linguo di Zamenhof e tale ol montris ye plura punti la dezirita mezo inter Esperanto e Neutral. Per la detal-exameno di ta projeto on tamen ne aprobis ol en omna partikularaji, nek koncerne la gramatiko nek koncerne la selekto di vorti; e ta linguo (nultempe publikigita) konseque en multa punti diferas de ta qua nun konocesas sub la nomo di Ido. (Ca fakto esas memorinda, pro ke multa objecioni direktita kontre la granda chanjemeso di la linguo di la Delegitaro fondesas sur la difero inter la projeto e la finala linguo quankam evidente ne esas yusta tale introduktar nultempe publikigita klado aden la debato).
Pro ke on vidis ke esis neposibla pardiskutar e decidar omna mikra detali sen-nombra, on unionis su pri elekto di plu mikra subkomitato por ta laboro, e pos to on adoptis unanime (do anke kun la voti di la Esperantisti) la sequanta deklaro: "Nula ek la existanta lingui povas aceptesar bloke e sen chanji. Ma la Komitato decidas principe adoptar Esperanto pro olua relativa perfekteso e pro la ampla e multaspeca uzo qua ja facesis di ol, ma sub rezervo di plura chanji exekutenda da la "Commission permanente" (- la supre mencionita subkomitato) en la sinso indikata per la fino di raporto di la sekretarii e per la Ido-projeto, e se posibla akordante kun la linguala komitato Esperantala."
Pro egardo a la kunlaboro kun la Esperantala komitato on decidis ke ca verdikto provizore ne publikigesez. De kompetenta latero on donabis a ni bona espero, ke la Lingva Komitato facile povos konkordar kun ni pri omno esencala, e ni dis-iris ye le 24. oktobro fidema ke balde sucesos uniono di omna amiki di la mondolinguala ideo cirkum la reformita Esperanto.
Ma balde apareskis ke existis en la Esperantala mondo elementi tre enemika kontre ca kunlaboro. Dr. Zamenhof, qua plurfoye deklarabis ke il submisos su, se kompetenta ciencala komitato chanjos ilua linguo "til nerikonocebleso" - Dr. Zamenhof, qua ipsa en 1894 propozabis extreme radikala chanji en Esperanto (de qua chanji plura konkordas kun ti quin ni exekutis) - qua dufoye tam tarde kam en 1906 propozis reformi qui ne publikigesis da la Esperantisti (inter oli me mencionas -e vice -au, evito di la plurala finalo -j: bona patró vice bonaj patroj, kom vice kiel, Anglio vice Anglujo, breva vice mallonga, mem vice malpli, sub vice malsupren) - Dr. Zamenhof, qua mem pos la klozo di nia kunsidi sendabis a ni kelka reform-propozeti en sua linguo - ta sama Dr. Zamenhof nun subite, en januaro 1908, ruptis omna diskuto kun ni, deklaris ke la Delegitaro tote "ne existas" por il, e pos ta tempo il sustenas la rigida nechanjita Esperanto sen eskartar ula ek la defekti quin praktikisti e teoristi konkorde demonstrabis.
La chefa Esperanto-revui kombatis la nova linguo parte per sistematoza silenco pri olua reala naturo, evitante diskuti pri la reala (linguistikala) questioni, parte per serio de personala ataki. (La Dana Esperanto-Revuo longe esis honorinda ecepto de ca ataki.)
La personala ataki koncentris su aparte cirkum sro L. de Beaufront, precipue pos ke on saveskis ke il esis la autoro di la anonima Ido-projeto samtempe kam il reprezentis Dr. Zamenhof avan la komitato. Hike me intencas nek defensar nek kondamnar la morala latero di lua konduto; por me quale por la cetera membri di la Komitato la pure objektala questiono pri la necesa qualesi di la adoptenda linguo sempre esis sole decidiva; e nia finala rezulto absolute ne povus divenar altra, mem se ipsa Dr. Zamenhof asistabus persone avan ni. Ni omni konocis tre bone Esperanto, qua cetere esis forte reprezentata en nia kunsidi, inter altri da rektoro Boirac; ula partisaleso kontre Esperanto ne povas alegesar. Regretinde nula stenografisto asistis por skribar omna nia diskuti en Paris; se existabus oficala stenografala raporto, lore, segun mea ferma konvinkeso, la vasta plumulto de la ataki e kontre de Beaufront e kontre la tota Komitato forfalabus fiaskatre e sen efekto. Lore on vidabus ke nulo en nia diskuti bezonas timar publikeso, ma ke oli esis serioza, solida, objektala diskuti inter kompetenti, qui havis nula altra skopo kam konocesko di la vereso. Fortunoze anke la granda majoritato di la komitatani stacis alte super omnaspeca suspekto.
On dicis tre ofte, ke ni nur darfis selektar inter la ja existanta sistemi, ma ke ni transiris nia kompetenteso exekutanta o propozante chanji en un ek oli; ma a to on povas respondar: nia yuro facar to agnoskesis nedirete da Dr. Zamenhof, kande il insiste pregis ni ne facar grava chanji en Esperanto, e direte da la adheranti di Neutral e di altra sistemi. Nulu kontestabus nia yuro adoptar Neutral kun rezervo di multa chanji, per qui ta linguo proximigesis ad Esperanto - e la finala rezultajo esabus tote la sama kam la nun existanta linguo. Se ni preferis mencionar precize Esperanto kom la fundamento, qua adoptesis en chanjenda formo, to facesis pro egardo a la Esperantisti kun gratitudo pro lia importanta laboro por igar la ideo ipsa di mondo-linguo konocata e populara, e ne pro irga altra kauzo.
Pos la rupto on laboris zeloze por perfektigar la vortolibri e la gramatiko; oli publikigesis en printempo 1908, la unesmi kun prefaco da me, qua rezumis la teoriala fundamento di la linguo. En ol me formulizis unesmafoye la principo qua pose ofte citesis kun aprobo: "LA MAXIM BONA INTERNACIONA LINGUO HELPANTA ESAS TA, QUA EN OMNA PUNTI OFRAS LA MAXIM GRANDA FACILESO A LA MAXIM GRANDA NOMBRO DE HOMI."
Preske samtempe segun propozo da Ostwald e kun programo aprobita da il e da altra membri di la komitato fondesis la revuo Progreso. En ol on diskutis libere e de multa vidpuntio la principi e detali di nia linguo; e balde aparis ke to, kontre quo la maxim multa kritikanti de multa landi maxime objecionis, esis vorti e formi di Esperanto, quin ni lasis durar, kelkafoye kontre nia propra principi. Pos ke Uniono di la amiki di linguo internaciona formacesis, la membri di ol elektis Akademio por decidar pri la linguala questioni diskutita en Progreso, e ta akademio dum la yari pasinta plubonigis multa punti di la linguo, tale ke nun tre mikra laboro restas, se on abstraktas de selekto di vorti por tote specala o teknikala nocioni. Multa Idisti de multa landi helpis rezultigar linguo qua en preske omna relati esas vere ecelanta; inter la maxim serioza e laborema kunlaboreri me volas mencionar nia nefatigebla sekretario e redaktero L. Couturat en Paris, Paul de Jankó en Konstantinopel e Birger Jönsson en Köbenhavn. Esas tre grava emfazizar ke la nuna linguo Ido ne esas laboruro da un individuo, ma rezumo di la esforci di multa yari e di multa homi por produktar linguo tam facila, klara e richa kam posibla - linguo quan e ciencisti e praktikisti povas fidoze rekomendar a la maxim ampla uzo en omna internaciona relati.
GENTOFTE, Köbenhavn, Dania,
Junio 1912.