फुडें रणजीतसिंगान पेशावराचेर घुरी घालून तें जिखलें.थंयचो सुलतान महंमद काबूलाक पळून गेलो. उपरांत इश्ट मुहंमद हाणें शिखांआड बंड पुकारलें. भोंवतणच्या प्रदेशांतले मुसलमान जातीचे लोक ताच्या आदारक आयले. तेन्ना रणजीतसिंगान मुहंमदाचो भाव सुलतान महुंमद हाका वश करून घेतलो. तो आपलें सैन्य घेवंन शिखांक मेळिल्ल्यान अफघानी सैन्याचो धीर उणो जालो. ताका लागून इश्ट मुहंमदान हार घेतली आनी रणजीतसिंगाक जैत मेळ्ळें. हाका लागून ताका सत्ता पक्की जाली. उपरांत ताणें खैबर खिंडीच्या तोंडाकडेन जमरूडाक एक कोट बांदलो.
रोखडेंच ब्रिटीश सरकारान रणजीत सिंगाच्या आदारान शहा सुजाक काबूलाचें राज्य मेळोवन दिवपाचें उतर दिलें. पूण ब्रिटीश सैन्य काबूलाकडेन वता आसतनाच जून १८३९ त रणजीतसिंगाक मरण आयलें. तें उपरांत अंतर्गत यादवीक लागून पंजाबांत अराजक मातले आनी तो प्रदेश जिखून घेवप ब्रिटीशांक सोंपें जालें.
पंजाबाच्या लोकांनी रणजीतसिंगाक 'शेर-ए-पंजाब' ही पदवी दिल्ली. ताचो कारभार एकतंत्री आशिल्लो. सगळ्या अधिकाऱ्यांच्यो नेमणुको तो आपल्या मनाप्रमाण करतालो. ताची सत्ता नियंत्रीत नाशिल्ली. तो स्वताक खालसाचो सेवक मानतालो. ताच्या शिक्क्याचेर 'अकाल साह्य' म्हळ्यार देव सगळ्यांक मदत करूं अशीं अक्षरां आशिल्ली. जेन्ना जैत मेळटालें तेन्ना रणजीतसिंग तो गुरू नानक आनी गुरू गोविंद सिंग हांचो आर्शिवाद अशें मानतालो. ताणें राज्यकारभाराची वेवस्था बरी दवरल्ली. सैन्याचे वेवस्थेंत ताणें खूब सुदारणा केल्ली. शिक्षण आनी शिस्तीचें म्हत्व जाणून ताणें आपल्या सैन्याक अस्तंती धर्तेचेर शिक्षण दिवपाची वेवस्था केल्ली.
रणजीतसिंगाची स्मरणशक्त खूब बरी आशिल्ली. तेच भाशेन मनशाचीय ताका बरी पारख आशिल्ली. झुजांतल्या डावपेंचांभाशेन राजकारणांतले डावपेंच ताका खूब बरे कळटाले. शीख पंथाचेर ताचो चड भावार्थ. झुजांत जैत मेळटकच तो खूब दान करतालो. अमृतसरच्या सुवर्णमंदिरांतलें भांगरा- पाखें, कळस, वण्टीवयले पत्रे हें सगळें ताणें दान केल्ल्या द्रव्यांतल्यान केल्लें आसा. ज्वालामुखी देवीच्या देवळाचेरय ताणें पाखें आनी कळस चडयला.
रणमालें: एक लोकनाट्यप्रकार. गोंयच्या लोकनाट्यपरंपरेच्या संदर्भात रणमालें हो एक स्वतंत्र प्रकार आसा. गोंयच्या सत्तरी आनी सांगें ह्या तालुक्यांतल्या धावें, बांबर, भाटी, कुमारे ह्या गांवांनी रणमालें हो लोकनाट्यप्रकार जातां. हो प्रकार चडकरून होळी, संवसारपाडव्या दिसा एक विधी म्हणून करतात. मनशांचोच पड्डो, रामकथेचें आविश्करण, कथाप्रसंग चलता आसतना मदींच येवपी धोंगो हे प्रकार हें रणमाल्याचें खाशेलपण. हेर लोकनाट्यपरंपरेंत रामकथा नासता. पूण रणमाल्यांत पुराय रामायणकथा मेळटां.
'रणमालें' ह्या शब्दाची उत्पत्ती मेळना. कांय जाणांच्या मतान, एकठांय येवन गोंदळ करप असो रण ह्या उतराचो एक अर्त आसा. रण हो रान शब्दावयल्यान आयला आसूं येता. मालें ह्या शब्दाक खूब अर्थ आसात. वाती पेटवपाचो दिवलेचो जो भाग आसता, ताका मालें म्हण्टात. तें पितुळचें, लाकडाचें वा मातयेचें आसूं येता. सोरोप, अजगरासारके प्राणी एकेच सुवातेर वेटाळें घालून बसतात ताकाय मालें म्हणटात.
रणमालें नाट्यप्रकाराची सुरवात सांजवेळची जाता. गांवांतल्या देवळांतलो पुजारी, गुरव वा भगत गावकाऱ्यांक रणमाल्याचो शब्द दिता. शब्द म्हळ्यार पुजाऱ्यान सांगणेम करून एक नाल्ल, देवाच्या प्रसादावांगाडा मुखेल गांवकाऱ्याच्या हातांत दिवप. शब्द मेळ्ळो ना जाल्यार रणमालें जायना. शब्द घेवन रातचे, गांवकार मांडार एकठांय जातात. थंय दिवो दवरप, शब्द म्हणून हाडिल्लो प्रसाद दवरप, सांगणें करप अशो विधी जातात. वाद्यां वाजोवन नमनाक सुरवात जाता. धोल, घुमट, समेळ, कांसाळें वा झांज ही रणमाल्यांतली वाद्यां आसतात. एके विशिश्ट लयींत हीं वाद्यां वाजतात. आविश्करणाच्या वेळार रणमाल्यांत वाटो घेवपी, गायक, वादक आनी नर्तक माचयेर एके वळींत पड्ड्याभशेन उबे रावतात. वाद्यांच्या थेक्याचेर एक पाय फुडें-फाटीं आनी कुशीक करत नाचत रावतात. रणमालें सोंपमेरेन हो पड्डो असोच हालत आसतां. फुडें येवन नाचपी पात्रांचें येवप- वचप ह्या मानवी पड्ड्यांतल्यान जाता. कांय पात्रां आपलें काम सोंपतकच आसात्या भेसांत ह्या पड्ड्यांत उबी रावतात. हातूंत राम, रावण, हनुमान हीं पात्रां आसतात. भेस बदलपाक वा हेर कसल्याय कामा खातीर ह्या पड्ड्याफाटल्यान वतात. गांवांतलो जाणकार रणमाल्याची सुरवात करता. बाकीचे साथ दितात. पद्यभाग लिखित स्वरूपांत आसता. परंपरेन पदां पाठ आसतात.
'धोंगो’ हो रणमाल्यांतलो वेगळो प्रकार आसा. रामकथेमतलो एकाद्रो प्रसंग आविश्कृत जातकच मदीं कथा थांबता. तेण्ना वांओ घेवप्यांभितर एक-दोन मनीस फुडें येवन एकाद्र्या सामाजिक विशयाचेर ल्हान प्रहसनाभशेन गावन नाचून परत वतात. धोंग्याचें दुसरें खाशेलेपण म्हळ्यार भायल्यान येवपी कोणूय हातूंत वांटो घेवंक शकता.गांवांतल्या कांय घडणुकांची चर्चा ‘ धोंगो ’ ह्या प्रकारांत जाता. ह्या प्रकाराक प्रेक्षकांचो बरो प्रतिसाद मेळटा. एकाद्र्या पात्राचें काम खूब मानवलें जाल्यार प्रेक्षक थंयच्या तंय रंगमाचयेर वचून त्या पात्राच्या गळ्यांत फुलांची माळ घालता. कलाकाराक जितक्यो चड माळो मेळटात.
