चडशीं रत्नां हीं खनिजाचे प्रकार आसले, तरी मोतीं, प्रवाळ (पोंवळें), अंबर अशा कांय रवनिजांभायल्या प्राणिजन्य वा वनस्पतिजन्य पदार्थांचो आस्पाव तांच्या ओडलायण्या रंगरूपाक लागून रत्नांमदीं करतात. रत्नांचे म्हारत्नां आनी उपरत्नां अशे दोन वांटे आसात. पुर्विल्ल्या ग्रंथांनी वज्र, मोतीं, पोंवळें, गोमेट, इंद्रनिल (नीळ), वैदूर्य, पुश्कराज, पाचू आनी माणिक हीं णव म्हारत्नां आनी वैक्रांत (तोरमल्ली), सुर्यकांत (फॅल्सपार), चंद्रकांत (फॅल्सपार), राजावर्त (लॅपिस ली), पिरोजा, अकीक (अॅगेट) आदी उपरत्नां सांगल्यांत. इतिहासः भारतांतल्या आर्यांक पुर्विल्ल्या काळासावन रत्नासंबंदींची म्हायती आशिल्ली. वैदीक आनी हेर पुर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत बरेच कडेन रत्नांचे उल्लेख आयिल्ले आसात. महाभारतांत वर्णन केल्लो स्यमंतक मणी, विष्णुच्या हड्डयार खेळपी कौस्तुभमणी, मनांतली इत्सा पुराय करपी चिंतामणी, नागाच्या माथ्यार आशिल्लो नागमणी हे सगळे मणी रतत्नांच आशिल्लीं. ऋग्वेदांत तीन कडेन सप्तरत्नांचो उल्लेख आसून एके सुवातेर एकवीस रत्नांचो उल्लेख आयला. पुराणांत रत्नां, रत्नांनी भरिल्लो हार, मेखला, किरीट, कुंडलां हांचे बरेच उल्लेख पळोवंक मेळटात. वैदीक काळासावन आयजमेरेन रत्न ही वैभव निदर्शन वस्तू मानिल्ली आसा. नकली आनी फटकिरीं रत्नां वळखुपा खातीर रत्नपारखी हो खाशेलो वर्ग त्या काळासावन चलत आयला. रत्नपरिक्षेचें एक वेगळेंच शास्त्र निर्माण जाल्लें आनी ते संबंदांतले बरेच ग्रंथ देखीक- कौटिल्याचें ‘अर्थशास्त्र’ बुध्दभट्टाचो ‘रत्नपरीक्षा’ हो ग्रंथ, अगरस्तीमत, नत्ररत्नपरीक्षा, मानसोल्लास रत्नसंग्रह, रत्नसमुच्चय, लघुरत्नपरीक्षा, मणिमहात्म्य, आदी ग्रंथ बरयल्ले. ह्या ग्रंथांनी रत्नांचीं नांवां रत्नपरिक्षेचे ठोकताळे, रत्नांचे गूणधर्म, कृत्रीम आनी नकली रत्नां वळखुपाच्यो पद्दती, रत्नांच्या वेपारांत रत्नांचीं वजनां, मापां घेवपाच्यो पद्दती आदी म्हायती खोलायेन दिल्ली दिश्टी पडटा. अलाऊद्दीन खिलजीच्या पदरांत खजिनो आनी टांकसाळ फांट्याचो अधिकारी आशिल्लो ठक्कर फेरू हाणें प्राकृत भाशेंत ‘रत्न परीक्षा’ हो ग्रंथ बरयला. तातूंत ताणें रत्नपरिक्षेची पुर्विल्ली परंपरा दिवन ताच्या काळांत चालू आशिल्ल्या फुडल्या नवरत्नांची वळेरी दिल्ली आसा. पद्मराग (माणिका), मुक्ता (मोतीं), विद्रुम (पोवळें), मरकत (पाचू), पुखराज, वज्र, इंद्रनील, गोमेद आनी वैदूर्य. अठराव्या शेंकड्यामेरेन भारत हो संवसारीक नामनेच्या रत्नांची व्हड बाजारपेठ आशिल्ली. इसवी सनाचे सुरवेक सावन युरोपीय देश आनी भारत हांचेमदिं चलत आशिल्ल्या वेपारांत भारतीय रत्नांक व्गड सुवात आशिल्ली. भारतीय जावाहिर रत्नपरिक्षेंत कुशळ आसताले. इंग्लंड, युरोप, रशिया ह्या सुवातींवयल्या राजघराण्यांतले चडशे सगळे इतिहासीक वज्रां, माणकां, पाचू हीं रत्नां भारतांतल्यान थंय पावयल्लीं. अस्तंती देशांनीय रत्नांचो उपेग बऱ्याच पुर्विल्ल्या काळासावन जातालो सें दिसता. इजिप्तान तीन हजार वर्सां पयलींच्या रसायनीक प्रक्रिया करून जतन केल्ल्या मड्यांवांगडा (ममी) हेर वस्तूं वांगडाच रत्नांय दवरिल्लीं. क्रिस्तापयलीं चारशें वर्सांच्या काळांत ग्रीसांतलो इतिहासकार थीओफ्रॅस्टस (इ.स. पयलीं अदमासाक ३७२-२८७) हाणें रत्नांचे आनी तांचेर केल्ल्या कोरीव कामाचें वर्णन केलां. रोमी इतिहासकार प्लिनी (इ.स. २३ ते ७९) हाणेंय बऱ्याच रत्नांचें खोलायेन वर्णन बरोवन दवरिल्लें आसा. सतराव्या शेंकड्यांत फ्रांसांतलो रत्नांचो अभ्यासक झां बातीस्त ताव्हेनर्य हाणें १६६१−६८ ह्या काळांत भारतभर भोंवडी केली. ताणें भारतांतली वज्रां आनी हेर रत्नांच्या खणींचे वाठार आनी बाजारपेठो हांकांय भेटी दिल्यो. तांचें बारीकसाणीन निरिक्षण ककरून ताणें ह्या खणींचें, तशेंच बऱ्याच म्हत्वाच्या रत्नांचें आनी हिऱ्यांचें रंगरूप, आकार, मोल आनी इतिहास हांचें खोलायेन वर्णन दीसपटयेंत बरोवन दवरलां. ताका लागून बऱ्याच भारतीय रत्नांचो इतिहास कळपाक आदार जालो. ताणें दिल्लीक बादशहा औरंगजेबाची भेट घेवन ताच्या खजिन्यांतलीं बरींच मोलादीक रत्नां, राजमुकूट हे जडजवाहीर पळयल्ले आनी तांचो इतिहास समजून घेतिल्लो. ताव्हेनर्ये हाणें भारतांतल्यान बरेच हिरे आनी हेर रत्नां विकतीं घेवन तीं फ्रांसाचो राजा चवदावो लुई हाका दिल्लीं. परंपरीक समजुती बॅबिलोनियन संस्कृतायेच्या काळासावन ते अठराव्या शेंकड्यामेरेन रत्नांच्या आंगांत खाशेले वखदी गून आनी हेर अजापाच्यो गुढ शक्रती आसात, अशी लोकांची श्रध्दा आशिल्ली. जल्मदिसाप्रमाण दर एका म्हयन्याचें खाशेलें रत्न, चंद्र, बुध, शुक्र, मंगळ आदी नवग्रहांतल्या दर एका ग्रहाचें खाशेलें रत्न अशी रत्नांची वांटणी केल्ली आसून तशे पद्दतीन आंगार रत्नां घालप्याक तीं रत्नां चड फायद्याचीं थरतात, अशी समजूत आशिल्ली. खंयच्या बोटांतले मुदयेंत खंयचो खडो वापरल्यार शकून वा अपशकुनी थरता हे विशीं परंपरीक समजुती चलताल्यो. तातुंतल्यो जायत्यो समजुती आयजूय प्रचलीत आसात. वज्राक लागून दुस्माना कडेन झगडपाक शौर्य आनी धाडस मेळटा, भुतांखेतां आनी चेटूक हांचेपसून राखण जाता, नील ह्या रत्नाक लागून लोकांचो विश्वास मेळटा, दळडीर ना जाता, दोळ्यांच्या दुयेंसापसून राखण जाता. सोरपाच्या विखाचेर उतारो मेळटा. माणिक रत्नान मनाक शांतताय, मोग आनी समाधान मेळटा. जमुनियान सोरो चडना, आंगांत शाणेपण येता, पिरिजान घोड्यावयल्यान पडपापसून राखण जाता, अशे तरेच्यो दर एका र्नासंबंदींच्यो समजुती प्रचारांत आशिल्ल्यो. रत्नांचे हे अदभुतशक्तीचो तशेंच ताच्या वखदी गुणांचो
