राजशेखर जरी ब्राह्मण आशिल्लो तरीय तो चौहान नांवाच्या क्षत्रीय कुळांतल्या अवंतिसुंदरी हे चलयेकडेन लग्न जाल्लो. तिका विदुशी आनी लॊकाव्यशास्त्र कळटालें.
राजशेखराक लहानपणापसनूच काव्यकला अवगत आशिल्ली. देखुनूच ताका बालकवी अशी पदवी मेळिल्ली. त्या काळांत कनौजाचेर प्रतीहारांचे साम्राज्य आशिल्लें. राजशेखर आपलें नशीब पारखुपा खातीर प्रतीहार सम्राट महेंद्रपाल हाच्या आलाशिऱ्याक गेलो. राजशेखराची विवद्त्ता पळोवन महेंद्रपाल हाच्या आपलो गुरू केलो. थंयच ताका कवीराज ही पदवी मेळ्ळी. महेंद्रपाल आनी ताचे उपरांत ताचो पूत महीपालाच्या दरबारांत रावुनूय ताणें आपली बरीच ग्रंथरचणूक केली.
इ.स. 918 च्या अदमासाक राश्ट्रकूट राजा इंद्र (तिसरो) हाणें कनौजाचेर घुरी घालून तें नगर उदध्वस्त केलें. ताचे उपरांत प्रतीहारांच्या साम्राज्याक देंवती कला लागली. देखून राजशेखर परत त्रिपुरीक युवराजदेव (पयलो) ह्या कलचूरी राजाच्या आलाशिऱ्याक आयलो. काव्यमीमांसा ह्या ताच्या बृहदग्रंथाचे रचनेक ताणें थंयच सुरवात केली.
राजशेखर आपणाक महाकवी म्हणिनासतना कवीराज म्हण्टालो. ताचें पांडित्यय काव्याच्या मळार उठून दिसपी आशिल्लें. ताका ताची जाणविकायय आशिल्लि. संस्कृत, प्राकृत, पैशाची आनी जायत्या अपभ्रंश भाशांनी तो तरबेज आशिल्लो आनी ह्या सगळ्या भाशांनी तो काव्य निर्मिती करतालो.
राजशेखरान बालरामायणांत आपणें रचिल्ल्या षट्प्रबंधांचो निर्देश केल्लो आसा. ते स प्रबंध अशे – 1) बालरामायणः हें धा अंकांचें महानाटक आसून सीतास्वयंवरापसून राखणवधामेरेनची रामकथा हातूंत येता. हे नाट्य रचणुकेंत कवीन आपली समस्त काव्यचातुरी आनी( पदविन्यास कुशळटाय प्रकट केल्या.
2) बालभारतः हेंय एक नाटक आसून हाचे फकत दोनूच अंक उपलब्ध आसात. हाचें दुसरें नांव प्रचंडपांडव. तातूंत द्रौपदीस्वयंवर. द्यूत आनी वस्त्रहरण ह्या तीन घटनांचें वर्णन आसा.
3) विध्दशालभंजिकाः ही चार अंकांची नाटिका. हातूंत राजा विद्याधरमल्ल आनी राजकन्या मृगांकावली हांची प्रणयकता वर्णिल्ली आसा.
4) कर्पूरमंजरीः हें चार अंकांचें नाटक आसून तें प्राकृत भाशेंत बरयल्ल्यान ताका सट्टक अशें म्हण्टात. हातूंत राजा चंडपाल आनी कुंतल राजकन्या कर्पूरमंजरी हांची प्रणयकथा वर्णिल्ली आसा.
5) काव्यमीमांसाः एक साहित्यशास्त्रीय ग्रंथ. ताणें तो अठरा विभागांनी पुराय करपाचें थारायल्लें. पूण ह्या ग्रंथाचो पयलोच भाग उपलब्ध आसून तो अठरा अध्यायांचो आसा. ताणें ह्या पयल्या भागाचें नांव कविरहस्य अशें दवरलां. हो ग्रंथ अपूर्व आसा. ह्या ग्रंथांत कवीन फकत मार्गदर्शक अशो वेव्हारीक सुचोवण्यो केल्यात.
पयल्या अध्यायांत काव्यमीमांसेचे नदरेन शास्त्रसंग्रह केल्लो आसा. दुसऱ्यांत वाङमयाचें वर्गीकरण केल्लें आसून ताचें शास्त्र आनी काव्य अशे भेद सांगिल्ले आसात. तिसरो अध्याय काव्यपुरूशोत्पत्तीचो आसा.
काव्यरचणुकेच्या कामांत उपेगी पडपी अशा जायत्या विशयांची काव्यमीमांसेंत फोडणिशी केल्ली आसा. राजशेखर आपल्या ह्या ग्रंतांत कांय7 म्हत्वाची इतिहासीक आनी ग्रंथविशयक म्हायतीय दिल्ली आसा.
6) भुवनकोशः ह्या नांवाचो भुगोलवर्णात्मक एक ग्रंथ आपनें रचला अशें कवीन काव्यमीमांसेंतूच सांगिल्लें आसा. बालरामायणांतल्या धाव्या अंकांतय ताणें भुगोलाची बरीच म्हायती दिल्ली आसा.
तशेंच हरविलास नांवाच्या ताच्या एका म्हाकाव्याचोय उल्लेख ताणें बालरामयणांत केला. हेमचंद्र आनी उज्जवलदत्त हाणें त्या काव्यांतले एक – दोन श्लोक उदधृतूय केल्ले आसात. हें महाकाव्य उपलब्ध ना.
शार्दूलविक्रिडीतांत राजशेखर कुशळ आशिल्लो
शब्द कलेचेर अमाप प्रभुत्व आशिल्ल्या ह्या कवीच्या काव्यांत रसपरिपाक खुबूच उण्या प्रमाणांत दिश्टी पडटा.
कों. वि. सं. मं.
राजसूय यज्ञः एक श्रौत याग. राजाच्या राज्याक नामना मेळची म्हणून हो यज्ञ करतात. जायत्यो इष्टी पशुयाग आनी स सोमयाग हे ताचे घटक.
दोन वर्सांपरस चड काळमेरेन हाचें अनुश्ठान चालू आसता. राजपरिवाराकडेन संबंद आशिल्ल्या व्यक्तींच्या घरांत सदांच एक हे प्रमाण बारा दीसमेरेन ‘रत्निनां हवींषि’ नांवाच्यो इष्टी राजा करता. अभिषेचनीय नांवाचो जो दुसरो सोमयाग करपाचो आसता तो चड म्हत्वाचो. राजाक करपाच्या अभिशेका खातीर वेगवेगळ्या जाग्यांवयलें आनी जायत्या तरांचे उदक हाडून तें संस्कारीत करतात. राजाच्या शेकातळा आशिल्ल्या प्रदेशाचो औपचारीकपणान उच्चार करतात. ताच्या हातांत धोणू दितात. वागाच्या कातड्याचेर ताका बसोवन ताचे तकलेर बुराक आशिल्लें भांगराचें पात्र धरतात. सोमराजा, वरूण आनी धर्मप्रवर्तक देवता राजाक सगळ्या तरांचें बळगें दिवं, अशें मागणें करतात. लोकप्रतिनिशी आनी मुखेल ऋत्विज राजाक आपल्या हातांतल्या उदकांनी अभिशेक करतात. त्या उदकाचो शेष घेवन ऋत्विज राजाच्या वारसदाराच्या घरा येतात. ताच्या हातांत हें उदकपात्र दिवन ताच्या अभिशेकाची वेळ येमेरेन तें सांबाळून दवरपाक सांगतात. राजाच्या पर्वजांचो नामोच्चार करून राजाक राजसुयाचो अभिशेक केल्ल्याची घोशणा करतात.
