तूर्ताक सेवादलाच्यो महाराष्ट्रांत मुंबय, ठाणें, पुणें, नाशिक, जळगांव, अहमदनगर, बीड, सोलापूर, नांदेड, परभणी, कोल्हापूर, सांगली, सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी ह्या जिल्ह्यांत वट्ट 123 सायंशाखा आसून 14 सप्तकी शाखा चलतात. मध्य प्रदेशांत रेवा, शहडोल, ह्या जिल्ह्यांनी 13, बिहारांत गया, नवाडा, मोंघीर, पूर्णिया ह्या जिल्ह्यांनी मेळून 11, उत्तर प्रदेशांत आझमगड, आग्रा ह्या जिल्ह्यांनी मेळून 16 शाखो चलतात. सहकार आनी शिक्षण व्यासपिठचेवतीन त्या त्या वाठारांतल्या वावुरप्यांच्या कामाचें संयोजन करतात. गोंयांतूच राश्ट्र सेवा दलाच्यो शाखा कार्यरत आसात.
सेवा दलान शिक्षण, आरोग्य, सहकार आदी मळांचेर निश्ठेन वावुरपी कार्यकर्ते तयार केले. आंतरभारती, साने गुरुजी कथामाला हे चळवळीकय सेवा दलान आदार दिलो. सेवादलाचे वतीन ‘सेवा दलाची घटना’, ‘इतिहास’, ‘सैनिकीगीत’, कै. नरहर कुरुंदकराचें वाटा : तुझ्या माझ्या’, पु. ल. देशपांडे हाचें ‘पुढारी पाहिजे’ हें लोकनाट्य उजवाडायलां. -कों. वि. सं. मं.
राश्ट्रीय छात्र सेना : (नॅशनल कॅडेट कोअर ). विद्यालय, महाविद्यालय आनी विद्यापिठ विद्यार्थ्यांखातीर सैनिकाचें प्रशिक्षण दिवपाखातीर भारत सरकारान 1948 वर्सा सावन सुरु केल्ली येवजण. फुडारीपण, चरित्र्य, भावपण, खिलाडूवृत्ती आनी सेवावृत्ती आदी खाशेल्या गुणांचें तरणाट्यांक शिक्षण दिवप ही राश्ट्रीय छात्रसेनेची मोख जावन आसा.
सैनिकी सेवेंत प्रवेश घेवपाखातीर विद्यार्थ्याची पूर्वतयारी करप, राश्ट्रीय संकटाच्यावेळार प्रशिक्षित आनी शिस्तबध्द अशा तरणाट्यांची मदत मेळोवप अशेय कांय हेतू हे येवजणेफाटल्यान आसात. छात्रसेनेंतल्या विद्यार्थ्यांक प्रत्यक्ष सैनिकी सेवेंत प्रवेश घेवपाची सक्त ना. 1986 त भारतांत अंदाजान 10 हजार शिक्षणीक संस्थांत छात्रसेनेचीं केंद्रां आशिल्लीं आनी तातूंत सुमार 11 लाखांवयर विद्यार्थ्यांचो आंकडो आशिल्लो. लेफ्टनंट जनरल ह्या दर्जाचो आधिकारी राश्ट्रीय छात्रसेनेचो मुखेली आसात. देशांत छात्रसेनेची वट्ट 16 संचालनालयां आसून तांच्या अखत्यारीत देशांतली सगळीं घटक राज्यां आनी केंद्रशासित प्रदेश आस्पावतात. ब्रिगोडियर वा त्याच पांवड्याचो अधिकारी ह्या संचालनालयाचो मुखेली आसता. महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांचो वयलो विभाग, शालेय विद्यार्थ्यांचो सकयलो विभाग आनी विद्यार्थीनींचो विभाग अशे छात्रसेनेचे तीन विभाग आसात. विद्यार्थीनींच्या विभागांतूय उंचेली आनी सकयल अशे विभाग आसतात. 1986 त उंचेल्या विभागांतल्या छात्रांचो आंकडो 40 लाख आशिल्लो. तातूंत भूसेना, नौसैना आनी वायुसेना हांचेखातीर अनुक्रमान 3 लाख, 33 हजार 800, 12 हजार 600 आनी 11 हजार 600 अशी छात्रांची संख्या आसिल्ली. विद्यार्थीनींचो आंकडो 62 हजार इतलो आशिल्लो. परत भूसेना 5 लाख 31 हजार 900, नौसेना 49 हजार 100, वायुसेना 52 हजार आनी विद्यार्थींनी 67 हजार. सौनिकी प्रशिक्षणावांगडाच छात्रांक गिर्यारोहण, उदकांतली भोंवडी, डिंग आदीं तरांचें साहसाच्या कामाचें प्रशिक्षणय दितात. देशा देशां वांगडा छात्रांच्या आदान प्रद3नाच्यो कार्यावळीय आनी बांगला देशातल्या विजय तांकां दर्याचे भोंवडेचोय लाव मेळटा.
राश्ट्रीय एकचाराची एक नवी कार्यावळ 1983 वर्सासावन सुरु जाल्या. तिचेप्रमाण एकाद्र्या खेडे वाठारांतल्या प्रकल्पाचेर दुसऱ्या प्रांतांतल्या वा स्थानिक छात्रावांगडा काम करतात. ताच्या घरांनी रावतात. रगतदान, रुखांची लागवड, घाणयाऱ्या वस्त्यांचें निर्मूलन, प्रौढ शिक्षण आदी तरातरांच्या समाजीक कार्यांतूय हे छात्र वांटेकार जातात. राश्ट्रीय छात्रसेना ही केंद्रीय राखणे खात्याचे अखत्यारींत आस्पावता. -कों. वि. सं. मं.
राश्ट्रीय बोधवाक्य : दर एका राश्ट्राचे कांय आदर्श आसतात. हे आदर्श एकाद्र्या खास अशा बोधवाक्यान सूचित वा घोशीत करपाची चाल आसता. ‘सत्यमेव जयते’ हें भारताचें बोधवाक्य जावन आसा. हें वाक्य मुंडकोपनिषदांतल्यान घेतलां. हाचो अर्थ सत्याचेंच जैत जाता आसो आसा. भारताक सत्याचोच रस्तो मान्य आसून, भारताचे राज्यकर्ते आनी प्रजा तो आपणायतलो, अशी आस्त ह्या बोध वाक्यावयल्यान समजून येता. लोकांक सत्यान वागपाची उर्बा मेळची म्हणू हें वाक्य राज्यमुद्रेर कोरांतिल्लें आसा.
-कों. वि. सं. मं.
राश्ट्रीय स्वयंसेवक संघ : राश्ट्रीय स्वयंसेवक संघ ही सगळ्या ‘हिंदूंक’ एकठांय हाडपाखातीर वावुरपी संस्कृतीक संघटना. ‘हिंदू’ हें उतर हांगा भारताचें राश्ट्रीयत्व मनातल्या सगळ्या पंथांचो आस्पाव करता.
राश्ट्राविशीं निश्ठावान आशिल्लो तशेंच भारतभूंयेक आपली आवय मानपी तो राश्ट्रीय. स्वयंसेवक म्हळ्यार फकत आपवावुरपी नासून आपले इत्सेन त्याग करपाक तयार आशिल्लो. ‘संघ’ हें उतर संघटनावाचक आसा.
जाती, पंथ, भाशा हांकांलागून शिंपडिल्ल्या हिंदू समाजाची संघटना करुन भारत देशाक एक आदर्श राश्ट्र म्हण उबें करप हो राश्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचो उद्देश आसा.
राश्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापणूक डॉ. केशव बळिराम
