बेबंदशाय माजली. हाका लागून बेळगांव जिल्ह्यांतल्या तरदवाडी हांगा राज्य करपी राष्ट्रकूटांचो मांडलिक तैलप हाणें हाचो फायदो घेतलो आनी 973 वर्सा घुरी घालून कर्काचो पराभव केलो आनी मान्यखेट काबीज केलें.
धार्मीक मळार राष्ट्रकूट राजे सहिश्णू आनी उदार आशिल्लें. बौध्द, जैन, मुसलमान, शैव, वेश्णव ह्या सगळ्यांक तांणी समभावन वागोवन आदार केलो. मुसलमान धर्माविशीं तांचें उदार धोरण आशिल्लें. तांकां मशिदी बांदपाक परवानगी दिल्ली. कितल्याशाच प्रदेशांचेर मुसलमानी प्रांतधिपतीची नेमणूक केल्ली. राष्ट्रकूटाच्या काळांत सगळ्याक बौध्द धर्म अधोगतीचे वाटेर आशिल्लो तरी राष्ट्रकूटांच्या साम्राज्यांत एक – दोन सुवातींनी बौध्द विहार आशिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. कृष्णगिरी (कोंकणांतलें कान्हेरी) हांगाच्या बौध्द संघाक पयल्या अमोघवर्षाचे कारकीर्दींत शिलाहारांच्या अमात्यान कांय द्रव्यांच्यो देणग्यो दिल्ल्यो. पयलो अमोघवर्ष आनी ताचो पूत दुसरो कृष्ण हांणी दैन देवळांक देणग्यो दिल्ल्यो गुजरातांतल्या सामंत राष्ट्रकूट शाखेच्या दंतिवर्म्यान कांपील्या तीर्थांतल्या विहाराक ग्राम दिल्लें. राष्ट्रकूटांनी धर्म, विद्या आनी कला हांकां आलाशिरो दिला. तशेंच तांचो विद्वानांक आश्रय आसतालो. तांणी बऱ्योचशो साहित्यकृती निर्माण केल्यो. तांच्या काळांत स्थापत्य आनी शिल्प ह्या कलांकूय उर्बा मेळ्ळी. तांणी आपल्या राज्यांत खूबशीं देवळां, वास्तू बांदल्यो. सामान्यपणान राष्ट्रकूट राजे हिंदू आसून शिवाचे उपासक आशिल्लें. कृष्णाराजाचें कृष्णेश्र्वर हें कैलासलेणें हें एक शिवमंदिरां आसा. हाचे भायर तांणी अठरा शिवमंदिरां बांदिल्ल्याचो उल्लेख राष्ट्रकूटांच्या कोरांतिल्ल्या लेखांनी येता. वेरुळाभशेनूच घारापुरी हांगा राष्ट्रकूट राजांनी कितलेशेच शिवकथा प्रसंग चितरायल्यात. हेभायर आनीकूय खूब कडे शिवमंदिरां राष्ट्रकूट राजांनी बांदल्यांत. -कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद वेरुळ
रासलीला : वज्र वाठारांतलें एक धर्मीक आनी संगीत नृत्यनाट्य. रसानां समूह नव रसाचो समुदाय आनी रस उत्पद्यते यस्मात जाचो पसून रस उत्पन जाता तो, असो रास शब्दांच्यो दोन उत्पत्यो सांगल्यात. पुर्विल्लया संस्कृतांत तशेंच अपभ्रंश साहित्यांतय रास शब्दाचो उल्लेख मेळटा.
रासक्रिडा हो वृंदावनांत रावपी श्रीकृष्ण आनी गोकुळांतल्यो गोपी हांचे जिणेतलो एक अमृतमधुर प्रसंग आसा. भागवत पुराणाच्या दशम स्कंधांतल्या 29 ते 33 ह्या अध्यायांत रासांचे वर्णन आयिल्लें हे पांच अध्याय भागवताचे प्राणभूत मानील्ले आसात.
रासपंचाध्यायींत रासाचें वर्णन आयलां तें अशें – शरद ऋतुंतले पुनवेराती चंद्र क्षितिजावयल्यान वयर सगळेकडेन फांकारलें. अशावेळार श्रीकृष्णाक गोपाबालां वांगडा ताचें धवेंफुल्ल चान्नें सगळेकडेन फांकारलें. अशावेळार श्रीकृष्णाक गोपाबांला वांगडा क्रिडा करपाची इत्सा जाली. ताणें आपली मुरली ओंठाचेर तेकयली आनी तातुंतल्या गोड तान छेडली. ती तान सगळ्या व्रजमंडलांत घुमली, तेन्ना वज्रांतल्यो गोपी ती तान आयकून मोहित जाल्यो आनी हातांतले काम थंयच सोडून, आपल्या वस्त्राचें भान दवरिनासतना घरच्यांच्या विरोधाक आयकनासतना विरोधाक आयकनासतना वृंदावनांत यमुनादेगेर उब्या आशिल्ल्या कृष्णाकडेन धावल्यो. तेन्ना कृष्णान तांकां इतल्या रातच्यो तुमी भुरग्याबाळांक सोडून कित्याक आयल्यात, हें योग्य न्हय. तुमी आयल्यांत तशींच परत वचात, अशें तांकां सांगले.
कृष्णाच्या तोंडांतली हीं खर उतरां आयकून त्यो दुखी जाल्यो. तांणी कृष्णाक म्हळें तुका आमच्या मनांतलो भाव कळटा, आमी तुजेकडेन रास खेळूंक आयल्यात.
गोपींची ही उपाट भक्ती पळोवन कृष्णा खोशी जालो आनी ताणें तांची इत्सा पुराय करपाचें थारायलें. उपरांत यमुनेच्या वाळवंटांत ते राती रासलिल्क सुरवाती जाली. गायन – वादनाचो साथीचेर जसो जसो नाच सुरु जालो तसो तसो गोपींक आपल्या भाग्याचो गर्व ना करपाक कृष्ण थंयचो नाच जालो. सगळ्यो गोपी व्याकूळ जाल्यो आनी कृष्णाक पुराय रानांत सोदूंक लागल्यो. थंयच्या झाडांझुडपांकडे, शेवण्यांकडे तांणी कृष्णाची चवकशी केली. पीण कृष्ण तांकां खंयच मेळ्ळो ना. कृष्णाच्या वेगवेगळ्या लिलांचें अनुकरण करुंक लागल्यो. ताचे भितरली एक गोपी कृष्ण जाली, दुसऱ्यो कांय जाण तांच्यो संवगडी जाल्यो. कृष्णाचे वेगवेगळे खेळ खेळत तीं वृंदावनांत फिरुंक लागलीं. तेन्ना एकेकडे तांकां कृष्णाच्या पावलांच्यो कुरवो (पावलट) दिसल्यो. ताच्या लागसारच एके बायलेच्या पावलाच्यो कुरवो आशिल्लो. तें पळोवन आपले आराधिके वांगडा एकांतांत क्रिडा खेळपाक कृष्ण गेलो हें तांकां कळ्ळें, तेन्ना कृष्णाच्या पावलांच्या कुरवांची सुलूस घेत तीं फुडें वचूंक लागलीं. तेन्ना तांकां एका जाग्यार कृष्णाची ती मोगी भान शेणिल्ले अवस्थेंर मेळ्ळी. तिका कृष्णाविशीं विचारलें तेन्ना आपल्याक आपल्या भाग्याचो गर्व जाल्ल्यान कृष्ण आपल्याक सोडून गेलो अशें तिणें सांगलें. तें आयकून गोपी परत विलाप करुंक लागल्यो. कृष्णाची याद काडून काडून त्यो पुरायतरेन कृष्णामय जाल्ल्यो. तांच्या मनांतलो गर्व ना जालो, तेन्ना कृष्ण परत तांच्या मुखार प्रगट जालो. ताका घेवन कृष्ण यमुनेच्या वाळवंटांत गेलो.
