विष्णुचो लोक वैकुंठ.तो सप्तसर्गांच्या आनी कैलासाच्याय वयर आसून तो परम दर्शनीय आसा.वैकुंठ हाचो अर्थच खोस-दिवपी असो आसा.वैकुठांत खोस भरिल्ली आसा.तो हिरे माणकांनी चकचकत आसता.ताच्या मदेगाक एक व्हड,सोबीत अशा प्रासादांत विष्णु लक्ष्मीवांगडा रावता.प्रद्दुम्न हो ताचो पूत आनी अनिरूध्द हो नातू,हे दोगूय ताच्या म्ह-यांत आसतात.थंयच्यान तो चराचर सैमाचें पालन करता.शेषनाग हें ताचें हांथरूण आनी गरूड ताचें वाहन.नारद,तुंबरू,ऋषी.मुनी हे थंय गुनगान करतात.विष्णुच्या प्रासादामुखार नयनरम्य उद्दान आसून तें बाराय म्हयनें फुलां-फळांनी भरिल्लें आसता.जय-विजय हे वैकुंठांत द्वारपालाचें काम करतात आनी विष्णुबक्तांकच भितर सरपाक दितात.विरजा नांवाची एक न्हंय वैकुंठांतल्यानूच व्हांवता.वैकुंठांत गेल्ले विष्णुभक्त तिचे देगेर ध्यान - धारणा करतात.
पुराणकारांनी विष्णुचें माहात्म्य जायत्या तरांनी विशद रुपान वर्णिल्लें आसा.मुखार वैश्णव संप्रदायांनी पुराणीक विष्णुमाहात्म्याक चड उजळ आनी तात्विक अर्थ दिला.ह्या सगळ्या तोखणायेच्या स्तोत्रांतल्यान उपासनेखातीर विष्णुचें जें ध्यान निर्माण केलें ताचो श्र्लोक आसो-
शान्ताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं विश्र्वाधारं गगनसद्द्शं मेघवर्णं शुभाङ्गम् ॥ लक्ष्मीकान्तं कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं वन्दे विष्णुं भवभयहरं सर्वलोकैकनाथम् ॥
अर्थ:शांतामुर्ती,शेषाचेर न्हीदपि,बोंबलेंत कमळ धारण करपी,देवांचो अधिपती,विश्रवाधर,मळबासारको व्यापक,कुपांच्या रंगाचो,शुभांग,लक्ष्मीकांत,कमळासारक्या दोळ्यांचो,योग्यांक फकत ध्यानांतूच गम्य,भव-भय हरण करपी आनी सगळ्या लोकांचो एकटोच अधिपती दशा विष्णुक हांव पांयां पडटां.
जेन्ना धर्तरेचेर अधर्म माजता,धर्माचो-हास जाता,दुर्जन बळिश्ट जातात,सज्जनांचो छळ जाता,त्या त्या वेळार भगवान विष्णु अवतार घेवन भुंयेचो भार हलको करता आनी धर्माची घडी परत नीट करता अशी वैश्ण व पुराणकारांची धारणा आसा.
महाभारताच्या षशांतिपर्वांतल्या नारायणीनय उपाख्यानांत विष्णुचे धा अवतार सांगिल्ले आसात. ते अशे- वराह,नरशींह,वामन,परशुराम,राम,कृष्ण,हंस,कूर्म,मत्स्य आनी कल्की.वायुपुराणांबतय विष्णुचे धाच अवतार सांगिल्ले आसात.पूण थंय हंस,कूर्म आणि मत्स्य हांच्या जाग्यार दत्तात्रेय,वेदव्यास आनी एक अनामिक अशीं तांचीं नांवा आसात.भागवत पुराणांत विष्णुचे बावीस अवतार सांगिल्ले आसून तातूंत कपिल,दत्तात्रेय,ऋषभ आनी धन्वंतरी हांचो आस्पाव जाता.
भारतीय दैवतशास्ताच्या इतिहासांत विष्णु आनी शिव हे दोन देव मानवाकृतींतल्या दैवतोपासनेचें आद्द प्रतीक मानतात.ह्या देवतांचें मानवीकरण उत्तर वैदिक काळांत जालें तातुंतल्यानच शैव आनी वैश्णव संप्रदाय निर्माण जाले.विष्णुच्या ह्या परिवर्धित स्वरुपांत सात्वतांचो उपास्य वासुदेव आनी नारायणीय उपाख्यानांतलो जगत्संचालक नारायण ह्यो दोन देवता संमीलित करपाचो यशस्वी यत्न पुराणकारांनी केलो. ताकालागून ऋग्वेदांत चवत्या श्रेणीचो आशिल्लो विष्णु पुराणीक काळांत सगळ्यांत व्हड देव जालो.
बौध्द काळांत कांय तेंप विष्णु कुशीक पडलो.पूण भितरल्यान तो चड चड लोकप्रिय जातालो.ताचे भोंवतणी जायत्यो कथा जल्मुपाक लागल्यो.तांचे तात्विक अर्थय सांगपाक लागले.त्यो विष्णुकथा पुराणां,रामायण-महाभारतांतय आस्पाविल्ल्यो.कालांतरान बुध्दाचें तेजो वलय कमी जालें आनी आपोआप विष्णु परत भगवान जावन पुजेच्या मखरांत वचून बसलो.शेवटाक बुध्दाकच विष्णुचो णववो अवतार मानप जालें.
भारतांत जायत्यो विष्णुमूर्ती आसात.ताचे सादारण आनी अवतार अशे दोन वांटे जातात.ह्या मूर्तीनीं विष्णुक चडकरून चार हात आशिल्ल्याचें दाखयलां.हातांचो आंकडो दोन,चार,स,आट वा तांच्यापरसय चड आशिल्ल्यो मूर्ती मेळटात.विष्णुच्या चार हातांत शंख,चक्र,गदा आनी पद्म ह्यो वस्तू आसतात.काळजाचेर कौस्तुभमणी आनी श्रीवत्सलांछन आसता आनी गळ्यांत धोंपरामेरेन लोमकळपी वैजयंती माळ आसता.
मध्ययुगांत विष्णुच्यो चतुर्मुख मूर्तीय जावपाक लागल्यो.नर,नरसिंह,स्त्रीमुख आनी वराहमुख अशीं चार तोंडां घडोवन कलाकारांनी ह्यो मूर्ती आकाराक हाडल्यो.वैकुंठ,अनंत,त्रैलोक्यमोहन आनी विश्र्वरूप अशीं तांकां नावां दिली.तांकां 8,12,16 आनी 20 अशीं भुजांय लायलीं.अशो कांय मूर्तीय काश्मीरांतल्या अवंतीपूर हांगाच्या उखननांत सांपडिल्ल्यो आसात.थयच्या मार्तंडदेवळांतली विष्णुमूर्ती अश्टभुज आसा.
रंगनाथ,पद्मनाथ,जलशयन,वैकुंठनारायण,लक्ष्मीनारायण,गरूडनारायण,गजेंद्रमोक्ष,योगेश्र्वर विष्णु,पांडुरंग,हयग्रीव,वेंकटेश अशे विष्णुमूर्तीचे आनीकय कांय प्रकार सांपडटात.
विष्णुमूर्तींत शेषशायी वा अनंतशयन हें मूर्तिरुप कलाकारांक खूब मानवता.ही मूर्त कशी घडोवंची ताचें वर्णन अग्निपुराणांत आसा.त्रिविक्रम विष्णुचो दावो पांय तकलेच्या समांतर एखलिल्लो दाखयतात.बदामी हांगाची त्रिविक्रममूर्ती भारतांतली एक सोबीत मूर्त मानतात.
विश्र्वरूप विष्णु असोय एक मूर्तिप्रकार आसा.अशो कांय मूर्ती मथुरेक सांपडल्यांत.ह्या मूर्तींनी दोन खाशेलेपणां सांपडटात.कांय मूर्तींच्या चारय वटांनी वसू,रुद्र,आदित्य,शिव,ब्रह्मा,चंद्रीम,सूर्य सारकिल्ल्या जायत्या देवतांच्यो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसतात.तर
