पापनाशन,देवऱ्हद,काशऱ्हव,आदी तीर्थांचीं कुडां हांगा आसात.
कल्लू, अरसू, घटा, विभूती, विरभद्र आनी भिक्षावृत्ती हे हांगासरले मठ आसून ते वीरशैवांचे आसात.
मुखेल देवळाच्या उदेंत दारांतल्यान एक रस्तो नीट कृष्णा न्हंयेकडेन वता. कृष्णेचें पात्र हांगासरल्यान दोन मैलांचेर आसा. हांगासरले कृष्णेचो प्रवाह लागीं लागीं 800 फूट खोल देगणांतल्यान व्हांवता,म्हूण हांगा कृष्णेकच पाताळगंगा म्हणटात.थंयमेरेन पावतलो जाल्यार 852 सोपणां देवचीं पडटात आनी परत येतना तितलींच सोंपणां चडचीं पडटात.मदीं कांय विश्रामघरां बांदल्यांत.थंय यात्रेकार थोडो वेळ विसव घेतात. पाताळगंगेंत न्हावप पुण्यायेचें मानतात.थंय न्हावन वयर येवपी खंयचेय जातीचे दादल्या-बायलेक गाभाऱ्यांत वचून मल्लिकार्जुनाची पुजा करूंक मेळटा.वीरशैव लोक पाताळगंगेंतल्या दर एका रेंवेच्या कणाक शिवलिंगरूप मानतात. ते आपल्या काळजार जें शिवलिंग घालतात, तें पाताळगंगेतल्यान घेतिल्लें आसता.
अंबाजी हें देवीचें देवूळ मुखेल देवळासावन दोन मैलांचेर आसा. हे सुवातीकय एक शक्तीपीठ मानतात. हें देवूळ पुर्विल्लें आसून व्हड आसा. ताचे सरभोंवतणी पुर्विल्ल्या मठ-देवळांचे तुटके-फुटके कुडके आसात.
हाटकेश्र्वर हांगसरल्यान 6 मैलांच्या अंतराचेर हें थळ आसा. हांगासरल्यान मल्लिकार्जूनाचो कळस दिसता.
बिल्ववन-हेंय हांगासरल्यान 6 मैलांचेर आसून,थंय एकम्मा देवीचें देवूळ आनी एक व्हांवतें तीर्थकूंड आसा.
श्रीशैलाचेर एक वीशिरोमंडप आशिल्लो. उग्र शैव ह्या मंडपांत आपली तकली वा जीब देवाक ओंपताले.हांगासर केल्ली आत्महत्या दोशास्पद आसून ती मोक्ष दिवपी मानतात, अशा आत्मत्यागाक कनू मारी म्हणटात. श्रीशैलावयले कर्मारीश्र्वर हे दोंगुल्लेवयल्यान हे उग्र शिवभक्त आपणाक सकयल लोटून दिताले. शिवाजी महाराज हांगा मल्लिकार्जुनाच्या दर्शनाक जेन्ना आयिल्लो तेन्ना ताकाय आपली तकली देवाक ओंपपाची खर इत्सा जाल्ली,पूण वांगडा आशिल्ल्या ताच्या प्रधानान व्हड काकुळटेन ताका ते गजाली सावन कडेक काडलो आनी देशावयलें व्हड आरिश्ट टळ्ळें.
महाशिवरात्रेक श्री शैलाचेर व्हड उत्सव आसता. शिवरात्रे पयलीं पांच दीस तो सुरू जाता आनी वैशाखमेरेन चलता.ह्या काळांत भ्रमंरांबेचोय उत्सव जाता. ह्या दोनय उत्सवांक हांगा हजारांनी यात्रेकार जमतात. मंगळारा आनी शुक्रारा भ्रमरांबेची महापुजा बांदतात.
इतिहास-पुराणांत श्रीशैलाचे बरेच उल्लेख दिसतात. अर्जून आपले तीर्थयात्रेंत श्रीशैलाच्या दर्शनाक आयिल्लो अशें महाभारतांत सांगलां.ह्या थळाचो इतिहासांतलो पयलो उल्लेख नाशिकच्या एका फातरपट्यांत केल्लो दिसता. हो फातरपटो गौतमीचो पूत सातकर्णी हाचो आसा. इ.स.चे सुरवेक हो दोंगर सातवाहनांच्या राज्यांत आशिल्लो.तिसऱ्या शेंकड्याच्या पयल्या चरणांत इक्ष्वाकुराजांनी सातवाहनांचेर जैत मेळोवन श्रीशैलाची सत्ता मेळयली. फुडें पल्लवराजा सिंहवर्मा हाणें इक्ष्वाकूची सत्ता नश्ट केली. तेन्ना श्रीशैल तांच्या ताब्यांत गेलो. सिंहवर्म्यान थंय बरींच ब्राम्हण कुटूंबां हाडून वसयलीं. फुडाराक हो प्रदेश विष्णुकुंडिन राज घराण्याच्या हातांत गेलो. ताचे उपरांत चोल, राष्ट्रकूट आनी चालुक्य ह्यो राजवटी आयल्यो. चालुक्या उपरांत काकतीय राजे आयले. तांचे मदलो प्रतापरूद्रदेव हाणें हांगा आपलो भांगराचो तुळाभार केलो.ह्याच राजाचो एक प्रधान वेतेपी कोमय्या हाणें मल्लिकार्जुनाचे पुजे-अर्चेखातीर कांय जमीन बक्षीस म्हूण दिली आनी ती कल्लुमठाचे सुवादीन केली. ताचे उपरांत ही इनाम दिल्ली जमीन अरसुमठाच्या ताब्यांत आयली.
ताचे उपरांत आंध्रप्रदेश विजयनगराचे अधिसत्तेखाला आयलो फुडें कोंडविडूच्या प्रोलय वेम ह्या रेड्डी राजान देवळाचेर भांगराचे कळस चडयले आनी पातळगंगेचेर सोपणां बांदलीं. बुक्कराजान श्रीशैलाची वेवस्था रावेल घराण्याच्या सुवादीन केली. हरिहरान देवाचो मुखमंडप बांदलो. ताची राणी विठलांबा हिणें पाताळगंगेर घांट बांदलो. फुडें विष्णुदेवरायान श्रीशैलाचें एक स्वतंत्र राज्यच तयार केलें.
फुडाराक मुसलमानी अमदानींत देवळाचे गांव आनी बक्षीस म्हूण लाबिल्ल्यो जमनी सरकारजमा जाल्यो. धर्मांतराच्या आनी जीवाच्या भंयान श्रीशैलावयले सगळे बंद पडले. श्रीशैल वसाड जालो. इ.स.1677 वर्सा शिवाजीमहाराज हांगा दर्शनाक आयिल्लो. ताच्यान श्रीशैलाची स्थीती पळोवंक जालीना. ताणें थंय देवळाचे राखणेखातीर सेन्याचो एक पंगड दवरलो. फुडाराक हें देवस्थान मोगलांच्या हातांत गेलें. इ.स. 1824 वर्सा तें हैदराबादाच्या निजामाच्या हातांत पडलें. उपरांत इंग्रजांचें राज्य आयलें. ईश्ट इंडिया कंपनीन हो सगळो प्रदेश आपल्या ताब्यांत घेवन ताची सगळी मालमत्ता पुष्पगिरीच्या मठाच्या सुवादीन केली. स्वातंत्र्या उपरांत हें देवस्थान आंध्रप्रदेश सरकारान आपल्या हातांत घेतलें.
सांस्कृतिक संबंदः हांगा जायत्या योग्यांनी आत्मसाधना केल्या. पुराणकळांत हें ब्राम्हण पुरस्कृत शैव धर्माचें केंद्र आशिल्लें. ते पुराय बळग्यान शिवाची भक्ती करताले. अघोरपंथी कापालिकांनीय हांगा आपलें बस्तान मांडिल्लें. आद्यशंकराचार्याच्या काळामेरेन ते हांगा मांडी घालून बशिल्ले. शंकराचार्य हांगा आयलो तेन्ना हांगाचो एक भैरव तांचेर चाल करून गेला. तो भैरव म्हळ्यार कापालिकच. चैत्यवादी बौध्दांचे पूर्वशैलिय आनी अपरशैलीय अशे दोन पंगड आसात.हीं नांवां श्रीशैलाचे उदेंत आनी अस्तंत दोंगरावयल्यान पडल्यांत.
नागार्जुन हो बौध्द पंडित हांगा आयलो आनी हांगाच आपले रासायनिक प्रयोग करून ‘रससिध्द’ जालो. रसपुट हो ताचो
