ऑक्झन बोलीवयल्यान आयिल्लो ‘फॅबुला अटेलाना’ नांवाचो ल्हान प्रहसनात्मक नाटयप्रकार आशिल्लो. तातूंत थरावीक नमुन्याचीं पात्रां, गांवगिरी फाटभूंय, संगीत, नाच आनी संवाद आसताले. उपरांत ताका लिखित स्वरूप मेळ्ळें. हाचेचभाशेन दुसरो एक ‘माइम’ नांवाचो उत्स्फूर्त नाटयप्रकार आशिल्लो. तातूंत बायलांच्यो भूमिका बायलोच करताल्यो. हो मात्सो अश्लील आशिल्लो. कांय काळा उपरांत, शोकात्मिकांनी ‘पँटोमाइम’ ह्या नाटयप्रकाराची सुवात घेतली. हातूंत वृंदाकडल्यान कथानिवेदन जाता आसतना, एकूच नट नृत्य-संगिताचे साथीचेर, मुखवटे घालून वेगवेगळ्यो भूमिका करतालो.
ख्रिस्ताउपरांतच्या सव्या शेंकडयांत, रोम साम्राज्यावांगडा रोमन रंगभूमीचोय अस्त जालो. रोमन नाटय हें चडशें ग्रीक नाटयाचेर आदारिल्लें आसलें तरी अस्तंती रंगभूमिच्या विकासाक ताचो खूब आदार जाला. प्रबोधन काळांतले रंगभूमिचेर तशेंच शेक्सपिअर, मोल्येर हांचेयासारक्या श्रेश्ठ नाटककारांचेरूय रोमन नाटयाचो व्हड प्रभाव दिसता येता.
ब्रिटीश रंगभूमिः सुमार देड हजार वर्सांपयलीं फक्त ब्रिटनांतूच न्हय तर सबंद युरोपांत इगर्जींनी जी प्रार्थना चलताली, तातुंतल्यानूच ही रंगभूमि जल्माक आयली. त्या काळांत, धर्मझुजांक लागून युरोपाचे जनतेक मन रिजवणेचें दुसरें साधन नाशिल्लें. अशे परिस्थितींत ईस्टरच्या वेळार जावपी इगर्जींतले प्रार्थनेन ह्या लोकांक मात्शी प्रसन्नताय मेळटाली. प्रार्थना, वाचन, मंत्रोच्चार, गीतगायन हें सगळें नाटयाक अनुकूल आशिल्लें. हे प्रार्थनेवांगडा ख्रिस्ताचे जिणेवयले प्रसंग, नाटयाच्या रुपांत इगर्जेंत दाखोवपाक सुरवात जाली. तातुंतल्यान उपरांत मिस्टरी, मोरॅलिटी आनी मिरॅकल हे तरेचीं नाटकां वा नाटयप्रकार प्रचलित जाले. ल्हव ल्हव ही कला इगर्जेच्या वाठारांतल्यान भायर सरून आपलो आविश्कार स्वतंत्रपणान दाखोवंक लागली. ह्याच काळांत ही नाटयकला विंगड विंगड उदेगधंद्यांच्या नांवान इंग्लंडांत प्रचलित आशिल्ल्या ‘ट्रेड गिल्ड्स’ ह्या वेवसाय संघांच्या आलाशिऱ्याक गेली. वेवसाय-संघांवतीन जावपी हीं नाटकां उपरांत बाजारपेठेंत वा उक्त्या मैदानाचेर जावंक लागलीं. ह्याच काळांत घुंवपी ‘वॅगन-स्टेज’ ची चाल सुरू जाली. चाकां लायिल्ली ही रंगमाची जाय थंय हालोवपाक मेळटाली. रंगमाचयेचे सकयल पड्डयांनी धांपून घेतिल्ले सुवातेर वेशभूशा करपाक मेळटाली.
सोळाव्या शेंकडयांतली एलिझाबेथ काळांतली रंगभूमि, तिचे फाटभूंयेचेर जाल्लो विल्यम शेक्सपिअर आनी ताच्या सांगात्यांचे प्रतिभेचो विलास हें ब्रिटीश नाटयाच्या इतिहासांतलें एक अजापूच म्हणूं येता. हॅम्लेट, ऑथेल्लो, किंग लीअर आनी मॅकबेथ ह्या शेक्सपिअरच्या शोकात्मिकांनी अतिमानुश स्वभावदर्शन आनी उत्तुंग काव्यरचना हांचो आगळो वेगळो मेळ दिसून येता. तेचभाशेन ताणें सुखात्मिकां आनी इतिहासीक नाटकांय बरयलीं. उपरांतच्या कांय वर्सांनी पयल्या चार्लसाची राजवट वतकच ब्रिटनांत प्युरिटन पंथीयांची लोकशाय सत्ता आयली. तांणी लंडनांतलीं नाटकघरां बंद करून, नाटयप्रयोगांचेर बंदी घातली.
१६६० वर्सा दुसरो चार्लस सत्तेर येतकच मात हे कलेक परतून उर्बा आयली. अठराव्या शेंकडयांत, ब्रिटीश रंगभूमिक बरे बरे नट मेळ्ळे. डेव्हिड गॅरिक, सेरा सिडन्झ, एडमंड कीन हे ह्या काळांतले नामनेचे कलाकार. एकुणिसाव्या शेंकडयांतल्या हेनरी अव्हिग आनी एलेन टेरी ह्या श्रेश्ठ कलाकारांचो उल्लेख करप गरजेचो.
जॉर्ज बर्नाड शॉ हाणें ब्रिटीश नाटकाक एक वेगळो पांवडो दिलो. मॅन अँड सुपरमॅन, पिग्मेलियन, कॅन्डिडा हीं कांय ताचीं गाजिल्लीं नाटकां. शॉच्या मात्सो पयलींचो ऑस्कर वाइल्ड ह्या नाटककाराकूय खूब नामना मेळ्ळी.
व्हिक्टोरिया राणी उपरांत सातव्या एडवर्ड राज्याची कारकीर्द चालू जाली, तेन्ना प्रस्थापितांची घडी समाजाच्या वयल्या थराचेर वेवस्थीत बशिल्ली. ह्या वातावरणांत पिनीरो, हेनरी जोन्स, गॉल्झवर्दी हांची नाटयरचना सोबसारकी आशिल्ली. कथानकाची वेवस्थीत बांदावळ हें ह्या नाटककारांचें खाशेलेपण.
पयल्या म्हाझुजाउपरांतच्या काळांत, समरसेट मॉम, नौएल कौअर्ड, जॉन बॉईंटन प्रीस्टली ह्या तीनूय नाटककारांनी ब्रिटीश रंगभूमिवयलें वर्चस्व कांय काळ तिगोवन दवरलें.
१८८० वर्सा ओल्ड व्हिक ही अस्तित्वांत आयिल्ली संस्था १९१४ वर्सा लिलियन बेलिस हिणें आपल्या ताब्यांत घेतली आनी शेक्सपिअरच्या नाटकांच्या प्रयोगपिठांत तिचें रुपांतर केलें. दुसऱ्या म्हाझुजा पयलीं थंय जॉन गिलगुड आनी लॉरेन्स ऑलिव्हिए हे नट खूब गाजले. १९४४ वर्सा ऑलिव्हिए आनी राल्फ रिचर्डसन हांचेकडे ओल्ड व्हिकाचें संचालकत्व आयलें. तांणी शेक्सपिअरचीं हेनरी द फोर्थ, रिचर्ड द थर्ड हीं नाटकां तशेंच सॉफोक्लीझाचीं ईडिपस रेक्स, इब्सेनाचें पीर जिंत हीं नाटकां सादर करून खूब नामना जोडली. १९५० उपरांतच्या काळांत, जॉन ऑस्बर्न, हॅरल्ड पिंटर, आर्नल्ड वेस्कर आनी हांचे उपरांत डेव्हिड स्टोरे, टॉम स्टोपार्ड, पीटर शेफर हे नाटककार ब्रिटीश रंगभूमिचेर आयले.
सगळ्या जगांतले नाटयरसिक आयचे ब्रिटीश रंगभूमिकडे शेक्सपिअरसारक्या आनी हेर श्रेश्ठ अभिनेत्यांचें आनी दिग्दर्शकांचे कलेचें आगर म्हणून पळयतात.
फ्रेंच रंगभूमीः हे रंगभूमिचो उगमूय इगर्जेच्या धर्मीक कार्यांनी मेळूं येता. इकराव्या शेंकडयांत रूआन शारांत केल्ल्या नाटकांच्यो संहिता, बाराव्या शेंकडयांत ऑर्लेआं शारांत केल्ल्या नाटकांच्यो संहिता आयजूय मेळटात. तेराव्या ते पंदराव्या शेंकडयांत, फ्रांसांतूय सायकल
