निर्माण केली. सगळ्या धर्मांच्या आनी जातींच्या लोकांनी समाजाचो वांगडी जावंचे, अशी ताची विचारसरणी आसली.
सत्यशोघक समाज एक निर्मिक, एक घर्म, एक मसनी जात मानपी म्हणून स्थापन जालो. सगळ्याच घर्माच्या धर्मग्रंथातल्यान सगळ्यांक प्रमाण मानप योग्य नाशिल्ल्यान सत्याशोधक समाज ग्रंथाचें पुराय प्रामाण्य मानीना, अवतारवाद, विभूतिपुजा आनी मूर्तीपुजा ताका मान्य ना. नामस्मरणाचो भक्ती मार्ग ताका पसंत ना. भागवत धर्म आनी ताचें शुध्द स्वरुप पत्कारपी प्रार्थना समाजप्रमाण तो परमार्थवादी जावंक ना. परलोक आनी इश्वराची साक्षात भेटय ताका मान्य ना. ताचे स्वरूप चडांत चड इहवादी आनी सामाजिक आसा. बायल- दादलो, चलो- चली हांचेमदी पक्षपात करचो न्हय, इतलेंच न्हय तर दादल्यापरस बायल श्रेश्ठ अशेंय ज्योतीबान म्हळां. सगळ्याक सारको धर्म, कायदो आनी नीत आसची. जनवरांक मनशांइतली बुध्द ना देखून मनशान आपल्याक मेळिल्ल्या बुध्दीचो आदाराचेर ब-यापणान वागचें. सर्ग आनी दैववाद खरो न्हय . धर्म आनी राज्यभेद मनशांमदीं नासचे, मळबांतल्या गि-यांची पिडा जाता हें खरे न्हय असो मानवतावाद जोतीरावांनी सत्यशोधक समाजावरवीं सगळ्या मनीस जातीच्या बरेपणाखातीर मांडलो. हे चळवळींतल्यान ताका वेगळो धर्म वा आनीक एक नवीन संप्रदाय स्थापन करपाचो नाशिल्लो. तांचो रोख धर्म ग्रंथातल्यान विशमतेचेर आनी पक्षपाताचेर आशिल्लो म्हणून सत्य कितें आसा? असत्य किते? हेंच सोदपाखातीर ' सत्यशोधक' हे व्यापक नांव ताणें घेतले. भोळेपण ना करून विज्ञानिक नदर आपणावपाची हेंच ह्या समाजाचें ध्येय आशिल्लें.
इश्वरशक्त आनी मनशाचो नैतिक एकवट हांचो संगम हेंच सगळें धर्माचें रहस्य आनी तत्व. हेंच तत्व सत्यशोघक समाजान सगळेकडेन पातळावपाचे यत्न केलो. ब्रह्मसमाज आनी सत्यशोघक समाज हांच्या तत्वांमदीं मदी पुराय समानताय दिसता. ब्रह्मसमाज ही फक्त धार्मीक चळवळ आशिल्ली तर सत्यशोधक समाज मुखेलपणान सामाजिक क्रंतीची चळवळ आशिल्ली, अशेंच दिसून येता. भौसाचेर हिंदुंच्या ब्राह्मणी दायजान जो युगान युंगा शेक गाजयलो ताचेआड बंड करपी प्रवृती सत्यशोधक समाजाच्या रूपान जागी जाली. ब्राह्मणेत्तर चळवळ जाल्ल्यान समाजाक बरोच विरोध जालो. सत्यशोधक समादाचो वावर चड महाराष्ट्रांत जालो. वचत थंय महाराष्ट्रांत समाजाचे फांटे सुरू जाले. कोल्हापूरच्या शाहूमहाराजान समाजाचें फुडारीपण स्विकारलें. मद्रांसातय चळवल पावली.
कै. नारायणराव लोखंडे, डॉ विश्राम रामजी दोले, कै कृष्णराव भालेकर, कै भास्करराव जाधव, प्रो. डोंगरे हांणी सत्यशोधक समाजांचो वावर फुडें व्हेलो. कर्मवीर भाऊराव पाटील हाणें तर शिक्षण प्रसाराचो वावर करपाचे नदरेन हेच चळवळींतल्यान प्रेरणा घेवन रयत शिक्षण संस्था स्थापन केली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकारानय फुलेक आपलो गुरू मानलो.
सत्याग्रह : सत्याचो आग्रो धरप (सत्य + आग्रह). अन्याया आड शांततायेन अहिंसकपणान झगडपाचो एक मार्ग. एक अंतीम सत्य. सत्याग्रह म्हळ्यार मोग, अहिंसा आनी आत्मक्लेश ह्या साधनांनी ,सत्याचो सोद घेवप. 'सत्याग्रह' ह्या शब्दाचो वापर आनी प्रयोग गांधीजीन पयले खेप दक्षिण आफ्रिकेंत केलो. दक्षिण आफ्रिकेंत आशिल्ल्या भारतीय लोकांचेर जावपी अन्यायाआड झगडपाखतीर गांधीजीच्या फुडारपणाखाला साबार भारतीयांनी सत्याग्रह मार्ग आपणायलो, थंयच ताचो विकास जावन ताका यश मेळ्ळें.
राजकीय प्रस्न सोडोवपाखतीर सत्याग्रहाचो मार्ग गांधीजीन पयले खेप आपणायल्लो आसलो, तरी पुराणीक कथांनी सत्याग्रहांच्यो देखी सांपडटात. भक्त प्रल्हाद आनी राजा हरिश्चंद्र हांणी तांचेर जावपी अन्याया आड आत्मक्लेशाचो मार्ग आपणावन गौतम बुध्दा आनी महावीर हांणीं अहिंसेची शिकवण दिली. जेजू क्रिस्ताच्या आयुश्यांत सत्याग्रहाचें तत्व चड निश्चीत आनी सुस्पश्ट जाल्लें दिश्टी पडटा. संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, संत एकनाथ आनी हेर संतानी अन्यायाचो प्रतिकार मोगान आनी शांतीन केलो. पूण तांणें सत्याग्रह हे व्याक्तिगत धर्मीक प्रवृत्तीच मानिल्ली. भौशिक वा राजकीय क्षेत्रांतलो अन्याय ना करपाचो सामुदायिक मार्ग म्हूण ताचो रितसर उपेग सगळ्यांत पयलीं फक्त गांधीजीनीच केलो. गांधीजीन अहिंसक सत्याग्रहाक भौशिक शक्तीचे रूप दिवन, स्वातंत्र आनी हक्कांखातीर झगडपाचें एक प्रभावी हत्यार निर्माण केलें. ताणें सत्याग्रहाक तात्विक भूमिकेचे अधिश्ठान दिल्लें असून, ताचें पूराय शास्त्र तयार केला.
गांधीजीच्या मनांत सत्य आनी अहिंसा एकरूप आसता.जीणेसंबंदांची कसल्याच तरेची हानीकारक कृती सत्याग्रहांत करपाची नासता. दुस्मानांचो नाश करपी ही कल्रना सत्याग्रहाफाटल्यान नासून संयम, सहानुभूती आनी आत्मक्लेश हांच्या योगान तांचें मन वळोवप तांका वायट कृत्यांपासून पयस करप ही तातूंतली मूळ कल्पना. सत्याग्रही कोणाचकडे केन्नाच दुस्मानकायेचे भावनेन पळयना; जाल्यार मित्र्तवाचे भावनेन पळयतात. खंयचेय परिस्थितींत केध्याय व्हडल्या संकश्टावेळार मोग आनी अहींसा मार्गान सत्याची जाणीव उपाना आनी तांचे अचार हे संबंदींचो आग्रो हें सत्याग्रहाचें अधिश्ठान. सत्या हेंच सत्याग्रह्यांचें निमाणें ध्येय आसून, अहिंसा वा मोग हेंच ताचें एकमेव साघन. सत्याग्रह शस्त्र म्हूण आपणावपाची इत्सा आसता. ताची त्या मार्गाचेर श्रध्दा आसपाक जाय. गांधीजीच्या मतान हेर खंयच्याय मार्गापरस हो मार्ग प्रभावी विरोधी आंगांन केदोय व्हड आनी ताचें हिंसेचे तंत्र कितलेंय कार्यक्षम आसलें जाल्यारय हो मार्ग आपणां व येता. आपूण निर्भय आसल्यार आनी आपली इत्साशक्त
