आदार घेवन विव्दानांनी भक्तिकाल सामग्रीक अशे रीतिन वांटल्या- १) निर्गुण भक्ति शाखा – क. ज्ञानाश्रयी वा ज्ञानमार्गी शाखा ख. प्रेमाश्रयी वा प्रेममार्गी शाखा.
२) सगुण – भक्ति- शाखा- क. रा, - भक्ति शाखा ख. कृष्ण- भक्ति शाखा.
ह्या काळांत साहित्याच्यो चार मुखेल धारा आशिल्ल्यो, हें खरें तरीय तांची धारा अतर्गत रचना आनी रचनाकारा भितर खूब समानताय दिसता. हातुंतली भावना समान आशिल्ली. ताकाच लागून ह्या काळाक भकतीकाल नांव मेळ्ळें. ह्या काळांत चड करून सगळे कवी / संत वा भक्त आशिल्ले. तांची बरपावळ ‘स्वान्त: सुखाय’ आसताली. राज्याश्रयाची पर्वा न करता संत आनी कवी हांणी आपलें कार्य केलें. कबीर, सूरदास, तुलसीदास ह्या कविंनी आपल्या शासकांची आलोचना केली. जें खरें दिसलें तेंच रचलें. सूफी संत पूण आप आपल्या बादशाहची स्तुति करता ती फारसी भाशेची मसनवी विधाची रूढिच्या रुपांतच आसताली. ह्या काळाचे सगळे रचनाकार धार्मिक वैषम्य करून बाह्याडंबर, अंधविश्वासाचो विरोध, मनीसपणा खातीर आपलो विश्वास उक्तायलो. संत आनी भक्त कवी हांचे बितर जी समान विंतन धारा दिसता ती अशी आसा- १) नामाची महत्ता. २) गुरूची मान्यताय ३) भाक्ति भावनांचें प्राधान्य ४) अहंकाराचो त्याग ५) पुस्तकी गिन्यानाचो विरोध ६) साधु-संगतिचो महिमा.
१) निर्गुण-भक्ति शाखा- हाची सुरवात संत / कवी कडल्यान जाता. हे विचार धारेचें बीं सिद्धनाथाच्या रचनांनी मेळटा. विशेश शास्त्र वा सिद्दधांताचो आग्रो धरीनासतना फकत मनशां खातीरच जीण समर्पित करपाची भावना ते बाळगिताले. निर्गुण भक्ति धारेचे सगळे भक्त चड करून सकयल्ल्या वर्गांतले आशिल्ल्यान समाजाकडल्यान उपेक्षितच करूंक पावले नात. ताका लागून तांचे कडेन शास्त्रीय नदरेन साहित्यिक आनी भाशीक गूण उणे उरले. सत्याचे पुजारी जावन ताचोच प्रचार, प्रसार सहज, सरळ भाशेंत तांणी केलो. काव्य शैली, अलंकार- विधान वा रस निरूपण सारके उद्देश धरून काव्य रचना करूंक ना, पूण भक्तिरसांत सगळें विसरून तांणी उद्बोधन केलें. तांची भास सहज, सरळ, लोक-संस्कृति आनी क्षेत्रीय बोलींकडल्यान प्रभावित जाल्ली आसा.
भक्ति- काळांत निर्गुणाक आराध्य मानून चलपी दोन साधना-पद्दती दिश्टी पडटात. – १) प्रेममार्गी वा प्रेमाश्रयी शाखा. ज्ञानमार्गी शाखेचे कवि संत-कवी जाले आनी आनी प्रेममार्गी शाखेचे सूफी-कवी जाले.
मलिक मुहम्मद जायसी- सूफी काव्यधारेचे मुखेल कवी जायसी आशिल्लो. हाचो जल्म पंदराव्या शेंकड्यांत उत्तर प्रदेशाच्या रायबरेली जिल्ह्यांत जाल्लो. ताचो गुरु प्रसिद्द सूफी फकीर शेख मुहाउद्दीन आशिल्लो. मुसलमान आसूनय ताणें हिंदु देवी- देवतांचो आदरणीय उल्लेख केला. ताची बरपावळ तीन पुस्तकांत आस्पावता- पद्मावत, ‘अखरावट’ आनी ‘आखिरी सलाम’. हातूंत पद्मावत बरी कृति आसा आनी तिचे स्वरूप प्रबंध काव्यात्मक आसा. हातूंत राजा रतनसेन आनी सिलहलव्दीपची राजकुमारी पद्मावतीचें प्रेमवर्णन आसा. राजाची पयली बायल नागमतीचें वियोग वर्णन मार्मिक रुपांत केलां. जायसी व्हडलो विव्दान आशिल्लो आनी हिंदु धर्म आनी अवधी भाशेचें खोल गिन्यान ताका आसलें.
२) सगुण भक्ति धारा – खिस्ता पयलीं खूब वर्सां आदीं भारत देशांत भागवत, पांचरात्र आनी सात्वत धर्माचो उल्लेख मेळटा. ह्या मतांचोप विकास मध्यकाळांत जाल्लो. दक्षिण भारतांत आळवार संतांनी तमिळ भाशेंत आपली वाणींची रचना केल्ली. उत्तर भारतांत भक्त कविनीं अवधी, ब्रज ह्या भाशांनी आपली रचना केली.
सगुण भक्ति शाखा अंतर्गत दोन धारा चलताल्यो. १) रामभक्ती शाखा २) कृष्णभक्ती शाखा.
१) रामभक्ती शाखा – लोक रक्षणा खातीर ब्रह्य तत्वाक साकार रुपांत चित्रित करपाची परंपरा आसा. श्री राम लोक रक्षण आनी लोक रंजन खातीर रुपांत अवतार घेता. वाल्मीकी रामायणाक आदार मानून रामभक्तीची काव्य धारा प्रवाहित करपाचें श्रेय रामानंद हाका वता. विष्णुचे उपासने परस चड म्हत्व विष्णुचो अवतार श्री राम हाचे लौकीक लीलेक दिलां. रामभक्तीक सादारण मनशा मेरेन पावोवपाचें काम गोस्वामी तुलसीदासान केलें. ताचेभायर अग्रदास, नामादास, प्राणचंद्र चौहान, केशवदास, ह्दयराम, सेनापति, रघुनाथसिंह हांणीय आपलें योगदान दिलें. ह्या संप्रदायाचीं खाशेलपणां अशीं आसात- क. शक्ती/शील आनी सौंदर्य हांचें सजीव, साकार रुपांत राम-चित्रण. ख. तशेंच राम म्हळ्यार मर्यादा पुरुषोत्तम, लोकरक्षक आनी लोकमंगलकत्याच्या रुपांत चित्रीत करप. ग. भक्ति वांगडाच कर्म आनी ज्ञान हांकांय प्रतिश्ठा दिवप. घ. राम-पुजे वांगडाच वैष्णव, शैव, शाक्त आनी स्मार्त हांचेंय मत समन्वयात्मक रुपांत स्थापीत करप. च. शृंगार आनी भक्ति-रसा वांगडाच कारुण्य रौद्र, वीर हांची निर्मिती करप. छ आनी अलंकार हांची विविधताय मेळटा. झ. असत्याचेर सत्यान जोडिल्लें जैत हो ह्या काव्याचो मूलभूत उद्देश दिसता.
गोस्वामी तुलसीदास- रामभक्ती शाखेचे प्रतिनिधिक कवी आसा. भक्तीकाळांत खुबशा कवीवरीं हाचो जल्म आनी मरण विवादित आसा. ताच्या गुरूचें नांव नरहरीदास आशिल्लें. तुलसीदास हाची जीण संघर्शमय आनी उपेक्षित आशिल्ली. ताची घरकान्न तुलसीदासाची उपेक्षा करताली म्हूण विरक्त जावन साधुवृत्ती स्विकारून तो भोंवडेर गेलो. चित्रकूट पर्वताचेर वचून तो कविता रचूंक लागलो. ‘रामचरित’
