करपाखातीर , कुडीक विसव दिवपा खातीर येवन रावतालो. क्षयरोगान पिडिल्ल्या माधवरावान निमाणे दीस हांगाच सारले. आपलो निमाणो स्वास तांणी चिंतामणी मुखारच घेतलो. रमाबाई हांगाच माधवरावावांगडा सती गेली. आयज थंय सतीचे वृंदावन आसा.
चिंचवडचो संतपुरुस चिंतामणि देव हाणें सुमार 40,000 रुपये खर्चून हें मंदिर बांदलें.तेउपरांत सुमार 100 वर्सांनी थोरले माधवराव पेशवा हांणी सभामंडप बांदून देवूळ वाडयलें. ताच्याउपरांत हरीपंत फडके आनी हेर भक्तांनी ह्या देवळांक आपल्या तांकी प्रमाण आदार दिवन चिंतामणीचें देवूळ सोबीत, सुंदर आनी व्हड केलें. देवळाचें मुखेल दार उत्तरेकडेन तोंड करून आसा. मुखेलदाराकडल्यान न्हंयमेरेन वचपाचो रस्तो पेशव्यांनी बांदला. थेऊर गांवाक तीन वटांनी मुळामुठा न्हंयन वेंगायल्या. हे न्हंयक बाराय म्हयने उदक आसता. हांगा एके न्हंयच्या पाणट्याक कदंबतीर्थ वा चिंतामणी तीर्थ अशें म्हणटात. हालींच श्रीमंत माधवराव पेशव्याले तैलचित्र देवळाच्या प्राकारांत बसयलां.
हो गणपती दावे सोंडयेचो आसा. मूर्तीचें तोंड उदेंतेकडेन आसा आनी मांडयेचेर आसन घालां.
भाद्रपद शु चवथीक हांगा व्हड प्रमाणांत चिंतामणी गणपतीची परब मनयतात, चिंतामणी गणपती संबंदान खाशेली खबर ती म्हळ्यार ह्या गणपतीक चिंतामणीक हें गांव तस्त्रीप म्हूण मेळिल्लें. ह्या गांवची सनद औरंगजेबान दिल्ली.
3. गिरीजात्मजः लेण्याद्री (दोंगरातलें देवस्थान), जुन्नरः (जिल्हो-पुणे).
गिरीजात्मज गणपतीची ही जागा. दोंगरांत खणून तयार केल्लीं अयस पयस काय बौध्दाचीं लेणी (होवऱ्यो) आसात. गणेशपुराणांत धा जाग्यांचो उल्लेख ‘जीर्णापूर’ वा ‘लेखनपर्वत’ ह्या नांवांनी केला. हिमालय गिरीली चली पार्वती हिणें आपल्याक चलो जावंचो म्हणून ह्या दोंगरार खर तप केलें. आपले मन एकाग्र जावंचे म्हणून तिणें ही ल्हान भुरग्याची मूर्त घडयल्ली. पार्वतीचे भक्तीचेर प्रसन्न जावन ल्हान भुरग्याच्या रुपान गणपती प्रगट जालो. श्रीगणेशान सगळे भुरगेपणांतले दीस ह्याच दोंगराच्या वाठारांत सारले आनी जायत्या दैत्यांक दाळाक लायले अशी आख्यायिका चलता.
जुन्नराच्या उत्तरेक कुंकडी न्हंयचे पलतडीन एका दोंगरार हें देवूळ कोरांतून काडला. ह्या देवस्थानाक ‘गणेशलेणी’य म्हणटात. देवळाच्या भोंवतणी खोदकाम केल्लें आसा. देवळाच्या सभामंडपांत स फातरांचे खांब कोरातिल्ले आसात
देवळाचे दोनूय वटींनी मेळून सुमार अठरा कोरांतून काडिल्ल्यो होवऱ्यो आसात. सभामंडपांत संगमरवरी फरशी घाल्ल्यो आसात. देवळाच्या सभामंडपाची उंचाय व्हडलीशी ना. सभामंडपाच्या मुखार आठ कोरांतिल्ले खांब आसात. ताच्या वयल्या भागांक गाय, हत्ती, अशीं चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. सभामंडपाचीं सपणां देवन सकल वतकच एक व्हड बौध्द स्तूप लागता. ताका लोक ‘भीमाची गदा’ म्हणटात. हिचो आवांठ, उब्या करून दवरिल्ल्या एका व्हड गदेसारको आसा. ह्याय जाग्यार वाग, शींव, हतयाचीं चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. सुमार वीस वाटकुळे फातरांचे खांब हांगा आसात. खांबाच्या सामके पोंदाक चौकोनी यज्ञ कुंडाच्या आकाराची बसका आसा. वयली तक्तपोशी वाटकुळी आसा.
देवळाच्या बायर दोंगरामाथ्याचेर उदकाच्यो दोन टांकयो आसात. तांचें उदक गोड आनी थंड आसता. देवळांतली श्री गणेशाची मूर्त सोबीत दिसना. गणेशाक शेंदूराचो मेळटा तसो आकार दिल्ल्यावरीं दिसता. ह्या शेंदूरमुर्तीसकल्या फातरांचो थोडो वांटो कोरांतिल्लो आसा. एका कोरांतिल्ल्या कोनशाच्या मदीं गणेश प्रतिमा दिसता. ह्या देवाच्या दाव्या-उजव्या आंगाक ल्हान वासरेर मारुती, गणपती आनी शंकर ह्या देवांची थापणूक केल्या. ह्या देवांची फाटीकडल्यान पूजा जाता असो समज आसा. हाचें कारण ह्या गणपतीचें तोंड उत्तर दिकेक आसा.पार्वतीन ज्या जाग्यार तप केल्लें ती व्होंवरी एका अगम्य जाग्यार आसा. पूण ही मूर्त त्या होवरेच्या फाटल्यान खंयच्यातरी गणेशभक्तान कोरांतल्या आनी ते मुर्तीची ‘गिरीजात्मज’ ह्या नांवान आयजवयर पूजा चलता.
दोंगराच्या माथ्यार म्हादेवाचें थळ आसा. उदेंत वटेन सीतेची न्हाणी आसा. हांगाच्यान नामनेच्या शिवनेरी किल्ल्याचें दर्शन जाता.
सद्या दोंगर आनी होवरी, पुराण वस्तू संशोधन खात्याच्या ताब्यांत आसली तरी गिरीजात्मजाचें देवूळ स्वतंत्र आसा.
4. विघ्नेश्वरः ओझर, ता. जुन्नर; जि.पूणे
अष्टविनायकाच्या जोम्यांत आस्पाविल्ली ही चौथी सुवात. ह्या जाग्यार पूर्विल्ल्या काळांत विघ्नासुरान सत्कर्म करपी ऋषी मूनींक आनी उजू चलणूकेन चलपी जनतेक खूब पिडली. विघ्नासुराच्या त्रासांतल्यान मुक्त जावपा खातीर पार्श्वऋषीन गणपतीक आळयलो. पार्श्वऋषींक गणपती प्रसन्न जालो. तो वाठार होच अशें मुद्गल पुराणांत वर्णिल्लां. गणपतीन फुडें पार्श्व ऋषीगेर जल्म घेतलो आनी विघ्नसुरांकडेन झूज खेळून ताका शरण हाडलो. त्या वेळार विघ्नासुरान गणपतीचें स्तवन करूंक देवाक ‘विघ्नहर वा विघ्नेश्वर’ हें नांव घेवचें अशें मागलें आनी श्री गणपतीन तें मागणें मानून घेतलें.
पूर्विल्ल्या काळांत देवांनी नैऋत्य दिकेक भाद्रपद शुध्द चलथीक दनपरां गणपतीची प्रतिष्ठापना केली अशें म्हणटात.
अष्टविनायकाच्या थळांत भितर विघ्नेश्वराक व्हड मान आसा. हांगाचो वाठारय सोबीत आसा. देवाच्या देवळाचो घूड चिमाजी अप्पान बांदला.
विघ्नेश्वराच्या देवळाचें तोंड उदेंतेवटेन आसा. गर्भकुडींत चारुय कोनशांनी ल्हान कोळये आसून तातूंत पंचायतनाच्यो मूर्ती आसात. भितल्ल्या गर्भकुडींत दोन जनेलां आसून तांकां लायिल्ल्या हारशांतल्यान भितर उजवाड येता. भितल्ल्या चारुय वटेन हारशे वळीन आसात. गणपतीच्या दाव्या वटेन कमळाचेर बशिल्ली लक्ष्मी तर उजव्या वटेन श्री विष्णुचें चित्र आसा.
देवळाच्यो चारूय कुशी फातराच्या तटांनी बंद आसात. तटांवेल्यान चलपा खातीर एक पांयवाट आसा. देवाच्या मूर्ती मुखार एक मंडप आसा. उक्त्या दारांतल्यान भायर येतकच एक काळो हुंदीर दिश्टी पडटा. ह्या मंडपाक लागून आनी एक ल्हान मंडप आसा. देवाची शेज हातूंत आसा. ह्या दुसऱ्या सभामंडपाभायर 20 फुटांचो फातरांची फरशी आशिल्लो आनी एक तिसरो सभामंडप आसा. त्या मंडपाचे दक्षिणेक आनी उत्तरेक दोन दारां आसात. ह्या मंडपांत धुंडिराजाची मूर्त आसा. ह्या मंडपाच्या सकल देंवतकच उक्तें, फातराच्या फरशींचें आंगण लागता. हें सुमार चाळीस फूट लांब आसा. ह्या आंगणाच्या अयसपयस मुखेल दाराच्या भोंवतणी प्रदक्षणा घालपाक पंदरा फुटाचो जागो आसा. आंगणाच्या दोनूय वटेन 25 ते 30 फूट रस्तो आसा. एका होवरेच्या पोंदाक तळघर आसून तातूंत देवाचें सामान आसा. दुसऱ्या होवरेंत शेंदुरान भरिल्ली भैरवनाथाची मूर्त आसा. देवळाचो घूड भांगराचो आसून नकसूद आसा. देवळांत भितर सरतना दोनूय वटांनी फातराचे भालदार आनी चोपदार दिश्टी पडटात. देवळाच्या मुखावेलो भाग कोरांतिल्लो आसून तातूंत दोन ऋषींच्यो आनी एक मनीस वीणा घेवन उबो आशिल्ल्याच्यो मूर्ती दिश्टी पडटा. देवळाच्या आंगणांत विंगड विंगड झाडां-पेडां आसात.
विघ्नेश्वराची देवळांतली मूर्त पूर्ण आसून मांडी घाल्ली आसा. सोंड दाव्यावटेन घुंवणायल्या. दोनूय दोळ्यांत माणकां, कपलार हिरो, बोंबलेंत खडो अशे रितीन आसा. मूर्तीच्या दोनूय कुशींच्या कमानींतल्यो मूर्ती ऋध्दि-सिध्दीच्यो आसून त्यो पितूळच्यो आसात. विघ्नेश्वराची मूर्त एका सोबीत कमानींत आसा.
भाद्रपद शुध्द चवथीक हांगा व्हड उत्सव जाता.
5. महागणपतीः रांजणगांव, ता. शिरूर, जि. पूणे,
