एका वर्सा आड फळां दितात. उत्पन्न जातीचेर आदारून आसता.
२० वर्सां पिरायेचें झाड सादारणपणान १००० आंबे दिवंक शकता. आंबे काडल्या उपरांत ते तणांत दवरून पिकयतात आनी मागीर बाजारांत विकतात.
आंब्यांच्या तरन्या फळाचो म्हळ्यार तोरांचो बरोच उपेग जाता. पिकिल्ल्या फळांत अ, ब आनी क जीवनसत्त्वां आसतात. ह्या भायर तातूंत स्फुरद आनी कॅल्शीयम हेय म्हत्वाचे घटक आसतात. आंब्याच्या पिकिल्ल्या आनी तरन्या फळाचे तरांतरांचे उपेग जातात.
लोणचेः तरन्या आंब्यांच्यो (तोरांच्यो) फोडी करून तातूंत मसालो घालून लोणचें करतात. हाचो आहारांत बेस बरो उपेग जाता.
खळांतलीं तोराः तरनी तोरां मीठाच्या उदकांत घालून तीं खळांत चेपणाक दवरतात. हीं तोरां बरोच तेंप उरतात. तांचो लोणच्याखातीर वा जेवणाचेर अशींच खावंक उपेग जाता.
आमरसः पिकिल्ल्या आंब्याचो रोस काडून तो डब्यांनी बंद करून दवरतात. तो हरशींय आंब्याच्या मोसमांत एक पेय म्हूण पितात.
जामः पिकिल्ल्या फळांचो रोस काडून तातूंत साखर घालून तो तापयतात. हातूंत सायट्रीक अॅसिड आनी पेक्टीन घालून तें मिश्रण डब्यांनी वा बाटल्यांनी बंद करतात.
आंब्याचें साठः गोंयांत आनी कोंकण वाठारांत आंब्याचें साठ हो प्रकार सर्रास करतात. हें साठ रुचीक बरें आनी आंब्याचो स्वाद दिवपी आसता.
आंब्याची चॉकलेटः आंब्याच्या रोसांत साकर, ग्लुकोज, दुदाचो खवो आनी तूप घालून तें मिश्रण शिजोवन सुकयतात आनी मागीर ताच्यो चॉकलेटी तयार करतात.
आंब्याच्या झाडाचीं पानां जावा, फिलीपीन्स ह्या देशांनी भाजी म्हूण वापरतात. गळ्याचो त्रास आसल्यार आनी खेळण्यो आयल्यार पानां जाळून त्या धुंवराचो स्वास घेतात. आंब्याचीं सुकिल्लीं चंवरां पातळ भायर जावपाच्या दुयेंसाचेर वखद म्हूण वापरतात. आंब्याचे सालीचो उपेग रंग तयार करपाच्या कारखान्यांनी जाता. आंब्याची पारय (तरनो काथो) कांय लोक खावपाखातीर वापरतात. पारय गोरवांचे खावडीखातीरय वापरतात. आंब्याचें लांकूड हें मध्यम दर्जाचें आसता. बारीकसारीक वस्तू करपाखातीर ह्या लांकडाचो उपेग जाता.
-विश्राम गांवकार
संस्कृतीक संदर्भः आंब्याचो रुख मंगलकारक अशें मानतात. माघ शु. व्दितीयेच्या दिसा चंद्राक आनी शिवरात्रेच्या दिसा म्हादेवाक आंब्याची खांदी ओंपतात. बऱ्या कार्यावेळार मंडपांत आनी दाराचेर आंब्याच्या पानांचीं तोरणां बांदपाची पध्दत आसा. धर्मकार्यावेळार कलशाचेर आंब्याचीं पानां दवरून ताचेर नाल्ल वा पूर्णपात्र दवरपाची प्रथा आसा. महाराष्ट्रांत लग्ना उपरांत न्हवऱ्या-व्हंकलेन आंबो शिंपपाची पध्दत आसा. दशाहरांत आनी वडापुनवेक बायलो आंब्याचीं वायळां दितात. आंब्याचें फळ हें वांझपण नश्ट करपी मानतात. दैवी कृपेचें आंब्याचें फळ खाल्ल्यान वांझ बायलेक गुरवारपण येता असो उल्लेख भारतीय साहित्यांत बरेचकडेन मेळटा. आदिवासींच्या काणयांतूय ही कल्पना आसा. छत्तीसगढ आनी छोटानागपुर हांगाचे शेतकामती आनी आदिवासी आंब्याचें तरनें तोर खावपाचे विधीसावन, पयलें पिकिल्लें फळ खायमेरेनचे विधी नाचून गावन मनयतात. परधान आदिवासीपैकीं मारकम् ह्या पंगडाचें आंबो हें देवक आसा. महाराष्ट्रांत चैत्रगौरीक आनी अक्षयतृतीयेक देवीक तोरांचो नैवेद्य दाखयतात.
गडबा आनी कोंड आदिवासींच्या कथांनी आंब्याचो संबंद दादल्याच्या वृषणाकडेन जोडला. आंब्याक लागून मरण धर्तरेचेर आयलें, अशें एका बौडो अदिवासीच्या काणयेंत सांगलां. गडवा आनी बोंडो आदिवासींत निमणे संस्कार करून घरा परतुच्यापयलीं आंब्याची साल हुपपाची पध्दत आसा. सगळ्यो आदिवासी जमाती आंब्याच्या पयल्या फळाचे उत्सव मनयतात आनी उपरांत आंबे खातात. आंब्याविशीं भारतांत बरींच लोकगीतां, आख्यायिका आनी काणयो प्रचलित आसात.
-कों. वि. सं. मं.
आंवाळो: (मराठी - आंवळा, आवळी; हिंदी - अमलिका; गुजराती - आमला, अंबाल; कन्नड - अमलका; संस्कृत - आदिफल, अम्लिका; इंग्लीश - एंब्लिक, मायरोबलान; लॅटीन - एंब्लिक, ऑफिसिनॅलिस; कूळ - युफोर्बिएसी). हो मध्यम आकाराचो, ९ ते १२ मी. उंचायेचो आनी थोडोच तेंप पानां आशिल्लो रूख. भारतांत सगळ्या वाठारांनी तेचपरी उश्ण कटिबंधांतल्या आनी उप-उश्ण कटिबंधांतल्या रानांनी हो रुख दिश्टी पडटा. तशेंच ह्या रुखाची लागवडय करतात. श्रीलंका, चीन, मलाया ह्या सारकिल्या भायल्या वाठारांनीय हो रुख जाता. गोंय, महाराष्ट्रांत (कोंकण, अस्तंत घाट, दख्खनाचे पठार आदी वाठारांत) हो रुख सैमीक तरेन वा लागवड केल्लो दिश्टी पडटा.
आंवाळ्याच्या झाडाचें कांड सादारण, वांकडें तिकडें आनी खांदयो पातळिल्ल्यो आसतात. पानां एकाफाटल्यान एक, ल्हान देंठांचीं आनी खांदयेर वळीन आसतात. मार्च ते मे म्हयन्यांत पानांच्या खाचींत फुलांचे तुरे येतात. ह्या रुखाक फुलां एकलिंगी, संवर्त (calyx) स दलां आशिल्लो, प्रपिंड स आनी केसरदळां मोटवीं आसतात. ताका वाटकुळें, दोन सेंमी. व्यासाचें, गुळगुळीत, लेव पाचवें आनी ताचेर स उब्यो रेगो आशिल्लें फळ (आंवाळो) येता. फळांत तीन धारो आशिल्ली एकूच बी आसता. आंवाळो रुचीन तोरट, शीतळ, मूत वाडोवपी आनी सारक आसता. सुकिल्लो आंवाळो पातळ परसाकडे, रगत वचप, मोडशी हांचेर उपेगी पडटा. हीं फळां कामीण, रक्तक्षय आदीचेर दितात. मुळां आनी साल तोरट आसता. दमो आनी स्वासनळयेंत जावपी दाह हांचेर बियो उपेगी पडटात. फळांत ‘ क ’ जीवनसत्त्व भरपूर आसता आनी तें ‘ स्कर्व्ही ’ ह्या विकाराचेर उपायकारक थारता. आंवाळ्याच्या फळाचो खावपाखातीर उपेग करतात. देखीक लोणचें, मुरामो, आंवाळकाटी हे पदार्थ करतात. आंवाळे खळांत घालतात. सालींत, पानांत आनी फळांत ‘ टॅनीन ’ भरपूर आसता. ताचो उपेग चामडी कमोवपाक करतात. घरबांदणेच्या साद्या कामांत शेतांत वापरपाचीं आयुधां करपाखातीर आनी जळवाखातीर आंवाळ्याच्या लांकडांचो उपेग करतात.
संस्कृतीक संदर्भः हिंदु धर्मांत आंवाळ्याक पवित्र फळ मानतात. कार्तिक म्हयन्यांत तुळशीच्या लग्नावेळार (व्हडली दिवाळी) तुळशींत ऊंस आनी चिच हांचे वांगडा आंवाळ्याची ताळी दवरतात. तुळशीचें लग्न जावचे आदीं आंवाळो खावचो न्ही अशी सांगणी आसा. आयजूय गोंयांत जाण्टीं मनशां तुळशीचें लग्न लागल्या उपरांतूच आंवाळो उश्टायंतात.
आंवाळ्याविशीं पुराणांत अशें सांगलां की, मरणाधडेर पाविल्ल्या मनशाच्या नाक, कान आनी केंस ह्या सुवातींनी आंवाळो दवरल्यार तो मनीस विष्णुलोकांत वता, आंवाळ्याचें झाड रोवपी मनीस पुनर्जल्मापसून मुक्त जाता आनी जाच्या दारांत आंवाळ्याचें झाड आसा त्या घरांतल्या मनशांक भूतबाधा जायना.
आंवाळ्याचें माहात्म्य सांगपी एक कथा अशी आसा- एकदां एक चांडाळ शिकारेक गेल्लेकडेन ताका थंय तान लागता. तेन्ना थंय आशिल्ल्या आंवाळ्याच्या झाडाचेर चडून तो खूब आंवाळे खाता त्याचवेळार तो सकयल पडटा आनी मरता. जेन्ना पिशाच्च ताका व्हरपाक येता तेन्ना तें ताका व्हरूंक शकना. थंय आशिल्लो ऋषी ताका सांगता की ताणें आंवाळे खाल्ल्यान ताची कूड पवित्र जाल्या. तुका पिशाच्च योनींतल्यान सुटका जाय जाल्यार आंवाळे खा. पिशाच्च आंवाळे खाता आनी रोखडीच ताची सुटका जाता.
रोगः आंवाळ्याच्यो खांदयो, पानां आनी फळां हांचेर पिंगशे फोड येतात. ते रॅव्हेनेलिया एंब्लिकी ह्या चित्या खातीर जावपी नांबेरा रोगापसून जातात. हो रोग आळाबंदा हाडपाक ‘ बॉर्दो ’ मिश्रणाचो फवारो मारतात.
भूंय-आंवाळोः (मराठी - भुईआवळी; हिंदी आनी गुजराती – भूमी आमली; कन्नड - किरेनेल्ली; संस्कृत - अमला वितंतिका; लॅटीन-
