पीडितकः उद्धृश्टकाचो पांवडो हुंपतकच पीडितकाचे अवस्थेंत पावता. काळखांत मोगी वा मोगिका खांब्याच्या, रुखाच्या वा वण्टीच्या आदारान उबीं रावतात. हे अवस्थेंत एकामेकांक गोपांत घेवपाची क्रिया सोपेपणान घडून येता.
लतावेष्टीतकः हें आलिंगन एकांतांत घेतात. वाल रुखाक आंवळून घेता, तेपरी मोगिका मोग्याचें आंग आंवळून घेता आनी ताच्या कुडीचो भाग जाल्ल्यावरी दसून रावता. ती आपल्या हाताची पागडी ताचे भोंवतणी घुस्पायता आनी मोटे उमेदीन मोग्याच्या तोंडाकडेन पळेता. उपरांत तो आपले ओंठ खाला हाडून तिच्या ओंठाचो उमो घेता.
वृक्षाधिरुढकः मोगिका एका पांयार उबी रावता आनी आपल्या उजव्या पांयान मोग्याच्या उजव्या पांयाक पागडी घालता. एका हातान ती मोग्याच्या खांद्याक धरता. दुसरो हात ताचे कमरेचेर दामून ती रुखाचेर चडिल्ल्याचो अभिनय करता. ह्या वेळार मोगिका आपलो उमो घेवचो ह्या हेतान, आपलें तोंड वयर उखलता.
तिलतंडुलकः मोगी-मोगिकेन एकामेकांक दिल्लें घट अशें आलिंगन.
क्षीरनीरकः उदक दुदांत पुराय विरगळून एकजीव जाता तशें दादलो-बायल, मोगी-मोगिका एकामेकांकडेन एकजीव जावंच्यो ह्या हेतान, न्हिदिल्लेकडेन वा बशिल्लेकडेन घट अशें आलिंगन दितात.
उरुपगूहनः दादलो-बायल एकामेकांकडेन तोंड करून एके कुशीर न्हिदतात आनी एकामेकांच्या मांडयांत मांडयो घुस्पायतात.
जघनोपगूहनः दादलो उदारो न्हिदता. बायल ताका नेटान आवुंळटा. ह्या वेळार दोगांच्योय कुडी एकामेकांक खूब लागीं येतात.
स्तनालिंगनः ह्या आलिंगनांत मोगिका आपणाल्या मोग्याक स्वताच्या थानांचो दाब दिवन गोपांत घेतात.
ललाटिकः आलिंगनाची एक थंड तरा. हातूंत मोगी-मोगिका वा दादल्या-बायलेचे दोळे, नाक, ओंठ, एकामेकांक लागतात. कपलाचो फकत स्पर्श जाता.
आदल्या काळांत इश्ट-मित्रांत वा सोयऱ्या-धायऱ्यांक येवकार दितना एकामेकांविशींचो मोगाचो भाव उक्तो करपाखातीर एकामेकांक वेंगावन आलिंगन दिवपाची पध्दत आसली. ही पध्दत आयजूय कांय धर्मियांमदीं दिसता.
- कों. वि. सं. मं.
आलें: (मराठी-आले; हिंदी-अद्रक, अडा; गुजराती-आदू; कन्नड-अला, हसिसुंठी; संस्कृत-आर्द्रक शृंगबेरा; इंग्लिश-जिंजर; लॅटीन- झिंजिबर ऑफिसिनेल. गण-सिटॅमिनी. कूळ-झिंजिबरेसी). एक वखदी वनस्पत. ही ल्हान वनस्पत (मूळक्षोड) मूळची आग्नेय आशिया वाठारांतली (चड करून भारत आनी चीन) आसा. जायतीं वर्सां जगपी हे वनस्पतीचें कांड जमनींत आडवें वाडटा. ह्या जमनींतल्या कांडापसून जमनीवयर सुमार 0.5 ते 1.5 मी. ऊंच फांटे येतात. पानां सादीं, लांबशीं, जिबले आकाराचीं आनी मुळांत गुठलायल्ल्यावरी आसतात. आल्याचे गड्डे हाताच्या बचक्याभशेन आसून तांचीं चडशीं बोटां एकामेकांक लागून आसतात.
पिकावळीचो वाठारः भारत, इंडोनेशिया, वेस्ट इंडीज (चडकरून जमैका), उत्तर आनी अस्तंत आफ्रिका ह्या उश्ण कटिबंधांतल्या वाठारांत आल्याची लागवड मोट्या प्रमाणांत जाता. भारतांत समुद्रथरापसून ते हिमालयाचे देंवतेवेल्या 1670 मी. उंचायेमेरेनच्या वाठारांत आनी चड करून दक्षिणेकडल्यान प्रदेशांत आल्याची लागवड करतात. केरळ, आंध्र प्रदेश, गुजरात, हिमाचल प्रदेश, महाराष्ट्र ह्या राज्यांत आलें रोयतात.
लागवडः ह्या पिकाक उश्ण, दमट आनी पावसाळी हवामान लागता. वायटी नाशिल्ले, मध्यम काळे, भुसभुशीत आनी जांभ्या फातराचे जमनींत आल्याचें पीक बरें जाता. आल्याची लावगड करचे पयलीं जमीन खणून वतांत तापयतात. आल्याच्या पिकांत उदक सांचून उरचें ना हाची जतनाय घेवंची पडटा. देखून, शेताचे भोंवतणी मेरो काडटात. ह्या पिकाक भरपूर सारें घालचें पडटा. ह्या पिकाक प्रती हेक्टर 35.50 टन शेणाचें सारें आनी 75 किग्रॅ. नायट्रोजन सारें घालतात. उपरांत जून म्हयन्याचे सुरवातीक कोंब आशिल्ले कुडके रोवपाखातीर वापरतात. सादारण 30Χ30 सेंमी. अंतराचेर चरांत 5 सेंमी. खोल फोंडकुलां काडून तातूंत आल्याचो कुडको रोयतात. कमी पावसाच्या वाठारांत वा ल्हान आकाराचें आलें आसल्यार तें 15Χ15 सेंमी. वा 22Χ22 सेंमी. अंतराचेर लायतात. लागवड करतकच ह्या पिकाक उदक दितात. कोंब भायर फुटपाच्या काळांत पिकांत उदक सांचल्यार कोंब कुसपाचो संभव आसता. उपरांत जायतशीं नडणी करून पिकाक उदक, सारें घालतात. फुडें 7-8 म्हयन्यांनी पानां सुकतकच आलें खणून काडटात.
उत्पन्नः ह्या पिकाचे दोन विदेशी प्रकार केरळ राज्यांत लायतात. एक ‘ रीओ दे जानेरो ’ आनी दुसरो ‘ चायना ’ आलें. तांचेपसून अनुक्रमान 22,500 आनी 28,000 किग्रॅ. इतलें उत्पन्न मेळटा. थळाव्या पिकापसून 7,500 ते 12,500 किग्रॅ. आलें मेळटा.
सूंठः सुकयल्ल्या आल्याक सूंठ म्हणटात. सुरवातीक आलें निवळ करूंक तें उदकांत भिजत घालतात आनी ताचेवेली साल खरवडून काडटात. हें आलें सात आठ दीस वतांत सुकयतात. उपरांत सुकतकच सामान्य प्रतीची धवशा रंगाची सुंठ तयार जाता. कांय कडेन आलें खणून काडटात आनी तें शिजोवन सूंठ तयार करतात. बरे प्रतीची सूंठ धवी आसता. ही सूंठ करपाक आलें सुर्वेक उदकांत घालून ताची साल काडटात. उपरांत तें परतें एक दीस उदकांत भिजयतात. थंयचें काडून तें चुन्याच्या दाट उदकांत घालतात. उपरांत हें आलें वोतांत आठ-धा दीस सुकयतात. अशेतरेन बरे प्रतीची सूंठ तयार जाता. एकदम बरे प्रतीची सूंठ करचेखातीर चुन्याच्या उदकांत घाल्ले सुंठीक गंधकाची धुंवरी दितात आनी उपरांत वतांत सुकयतात.
उपेगः आलें आनी सूंठ हांचो उपेग पुर्विल्ल्या काळासावन वखद आनी मसाल्याखातीर करतात. आलें तिखट, उत्तेजक आनी वायुनाशक आसता. खांक चड आयल्यार सूंठ साखर खावपाक दितात. तकली दुखल्यार सूंठ तकलेक बांदतात. पेयां (जिंजर) तयार करपाक आल्याचो उपेग करतात. गोंयांत वखदांत आनी जोवणाखाणांत आल्याचो उपेग जाता. अपचन वा अजीर्ण जाल्यार आल्याचो रोस पिवपाक दितात. सूंठ आनी साकर हांचो पिठो (सूंठी पिठो) देवाचो प्रसाद म्हूण वांटपाची चाल आसा.
रोगः दक्षिण भारतांत आल्याक ‘ पिथियम अॅफानिडरमेटम ’ आनी ‘ पिथियम मायारिओटिलम ’ ह्या चित्याखातीर ‘ कूज ’ हो रोग जाता. ह्या रोगाक लागून झाड हळडुवें पडटा आनी कुसता. उदकाचो गाळ निचरो जावपी सादे जमनींत हो रोग चड करून जायना. मध्यम काळे जमनीत उदक सांचल्यार रोगाचें प्रमाण वाडटा. रोगकारक चितो कुशिल्ल्या आल्याच्या बेण्यांत वा मुळांत आसता. हो रोग आळाबंदा हाडूंक पिकाची अदलाबदल करतात तशेंच रोवपाक निरोगी आल्याचे कोंब वापरप म्हत्वाचें आसता. लागवड करचे आदीं हो रोग लागचो न्हय म्हूण चरांत बोर्दो मिश्रणाचो फवारो मारतात.
- कों. वि. सं. मं.
आल्कॉल (आल्कोहॉल): Kuhl, Koh’l वा Kohol (म्हळ्यार सामको बारीक पिठो) ह्या अर्थाच्या अरबी शब्दावयल्यान ‘आल्कोहॉल ’ (Alcohol) हो शब्द तयार जालो, अशें म्हणटात. सौदर्यप्रसाधनांत वापरतात त्या अँटिमनी सल्फाइडाच्या सामक्या बारीक पिठ्याखातीर तशेंच, हेर पदार्थांच्या सामक्या बारीक पिठ्याखातीर ‘आल्कोहॉल ’ हो शब्द वापरताले. ते उपरांत ताचो ‘अर्क ’ ह्या अर्थान वापर जावपाक लागलो. सोळाव्या शतमानाउपरांत ‘आल्कोहॉल ’ हो शब्द ‘ वाइन स्पिरीट ’ खातीर वापरपाक सुरवात जाली.
व्याख्याः कार्बन, हायड्रोजन आनी ऑक्सिजन हांच्यपसून तयार जाल्ल्या कार्बनी संयुगाक ‘आल्कोहॉल ’ अशें म्हणटात. एक वा चड हायड्रोजन अणूंची सुवात, एक वा चड हायड्रॉक्सील (OH) गट घेवन तयार जाल्ले हायड्रॉकार्बनांचे हायड्रॉक्सिल अनुजात (derivatives)
