जाता.
केल्टिक: भाशेचे तीन भेद ब्रिटोनिक (वेल्श, कॉर्निक, ब्रतों) गोल्वा आनी ग्लिक हे आसात. ह्या भासांत इंडो-युरोपियन भासांतल्या ई चो ए, र आनी ल हांचे रि आनी लि, आद्य आनी स्वरमध्यस्त ष ना जावप, ब चो ग्व आदी जातात. जर्मानिक: हातूंत गॉथिक, उत्तर जर्मानिक (आइसलँडिक, नॉर्वेजियन आदी) आनी अस्तंत जर्मीनिक (हाय आनी लो जर्मन, अँग्लो-सॅक्सन, इंग्लीश, डच आदी) येतात. जर्मानिक भाशेंत म, न, र, ल ह्या इंडो-युरोपियन स्वरांचें उम, उन, उर, उल जातात. इंडो-युरोपियन भाशेंत प, त, क आनी फ, थ, ख, चे घर्षक, इंडो-युरोपियन भाशेंत ब, द, ग, चे प, त, क आनी पयलीं येवपी स्वराचेर आघात नासल्यार प, त, क सघोष जावप आदी. बाल्टिक: हाचे पुर्विल्लो प्रशियन (आतां मृत) आनी लेटो-लिथुएनियन हे भाग आसात. हांचो सगळ्यांत पोरनो वापरपा सारको पुरावो सोळाव्या शेंकड्याच्या मध्यांतलो आसा. स्लाव्हिक: स्लावहिकच्यो तीन उपशाखा आसात: दक्षिण (बल्गेरियन, सर्बो-क्रोएशियन, स्लोव्हिनियन), अस्तंत (चेक, स्लोव्हाक, पोलिश, वैदिक) आनी उदेंत (ग्रेट रशियन, व्हायट वा बायलो रशियन, युक्रेनियन) ह्यो सगळ्यो भासो एकामेकांक सामक्यो लागींच्यो आसात. बाल्टिक आनी स्लाव्हिक भासांतलें सारकेपण मतींत धेवन तांची ‘बाल्टो-स्लाव्हिक’ अशी एकूच शाखाय मानतात. इंडो-युरोपियन भाशेंत न स्वराचो लिथुएनियन भाशेंत इन आनी स्लाव्हिक भाशेंत एं जाता, स्वरमध्यस्त व्यंजनयुग्मां फकत व्यंजनां जातात, षष्ठी एकवचनाच्या जाग्यार पंचमीचो उपेग आदी. आर्मोनियन: हे भाशेच्यो बोली दक्षिण कॉकेशन वाठारांत आनी भोंवतणच्या वाठारांत उलयतात. तिचो पुरावो पांचव्या शतमानासावन मेळटा. इंडो-युरोपियन न, म स्वरांचे अन्, अम जावप, अंत्य अवयावाभायर हेरकडेन इ ना जावप, इंडो-युरोपियन सघोष व्यंजनां निर्घोष जावप, हीं आर्मेनियनची खाशेलपणां आसात. आल्बेनियन: आल्बेलियन भाशेची माहिती पंदराव्या शतमानासावन मेळटा. ती बरीच उत्क्रांत जाल्ली आसून तिच्या शब्दसंग्रहांत लॅटीन, ग्रीक, तुर्की, स्लाव्हिक आनी इटालियन शब्दाचो आस्पाव आसा. इंडो-युरोपियन ए, चो ओ, ओ चो आ, स चो श जावप, अनिनासिका उपरांत अघोष व्यंजन सघोष जावप हीं हे भाशेचीं खाशेलपणां आसात.
तोखारियन: चिनी तुर्कस्तनांत कांय बरपावळ सांपडली. हे बरपावळीचे अवशेश एकामेकां पसून पयस आशिल्ल्या दोन भाशांचो आसून पुरावो सातव्या शतमाना सावन धाव्या शतमानामेरेनचो आसा. तांचें बरोवप भारतीय लिपींत आसून बौद्धधर्मीय आसा. हिटाइट: हिटाइट साम्राज्याचें शासकीय बरपावळीच्या अभ्यासावयल्यान अशें दिसता, की ताची एक भास इंडो-युरोपियन पंगडांतलीं आसा. हे साम्राज्य इ.स.प. सुमार 1900 त उदयाक आयलें आनी सातशीं वर्सां तिगून उरलें. हिटाइटचे नमुने ह्या दोन तोंकांच्या मदलें आसात. एशिया मायनरांत बोघाझ-कयला विटांचेर बरयल्लो कांय मजकूर जे इंडो-युरोपियन भाशेंत आसा, तिका हें नांव दिलां. कांय शब्द, रुपविचार, उच्चारांची खाशेलपणां हांचेवेल्यान ही भास इंडो-युरोपियन आशिल्ल्याचें दिसून येता.
इंडो-युरोपियन व्याकरण- ध्वनिपद्धत: इंडो-युरोपियन खूब स्वरव्यंजन समृद्ध आसा. ऱ्हस्वदीर्घ आ, इ, उ, ए, ओ आनी * अ हे शब्द आनी आइ, अइ, आउ, * अउ, एइ, एउ, ओइ, ओउ (आ, ए, ओ, ऱ्हस्व वा दिर्घ) हे संयुक्त स्वर तातूंत आसात. न, म, र, ल हे केन्नाय स्वरूय आसूंक शकतात, जाल्यार इ आनी उ हांचो व्यंजना सारकोय वापर जाता. व्यंजनां अशीं आसात: स्फोटक- क, ख, ग, घ; मृदुतालव्य, शुद्ध आनी ओष्ठ्य- च, छ, ज, झ; त, थ, द, ध; प, फ, ब, भ घर्षक- स, झ अर्दस्वर- य, व कंपक – र, पार्श्विक- ल अनिनासिक - म, न,, ञ, ङ. शब्दांतलो एक स्वर आघातयुक्त आसता.
रुपविचार: हे भाशेंत विकारयुक्त आनी विकार शुन्य अशीं दोन तरेचा रुपां आसात. विकारयुक्त रुपांचे दोन प्रकार आसतात. मूळ अर्थसूचक विकार विरयत रुप म्हळ्यार धातू आनी प्रत्यय, उपसर्ग हांता लागून सिद्ध जाल्ले रूप हें वाक्यांतलें कार्यक्षम रूप.
नाम आनी क्रियापद वेगळें आसलें तरी कार्याप्रमाण एकूच धातू कसलेय रूप घेवंक शकता. नाम तचेतन (स्त्री वा पुरुशवाचक) आनी अचेतन आसता. विभक्ती प्रत्ययाक लागून ताचें कार्य स्पश्ट जाता. नाम, सर्वनाम, विशेशण हांचो रुपांचे नदरेन एकूच वर्ग आसता. दोन नाम धातूंचो समास जाव येता आनी तातूंतल्यान आद्यपदाक विकार जायना. क्रियापदाची विकार प्रकिया क्लिश्ट आसा. क्रियापद पूर्ण, अपूर्ण, चालू ह्यो अवस्था दाखोवपी आसात. परनिश्ठ आनी आत्मनिश्ठ हे दोनूच प्रयोग आसून कर्मणी प्रयोग फुडें दरेक भाशेंत स्वतंत्रपणान सिद्ध केलो. विकारक्षम शब्दांचे कार्य स्पश्ट आशिल्ल्यान वाक्य रचनेंत तो खयूंय येवंक शकता. उच्चारांत बदल करून प्रस्न वाचक विधान आनी ‘न’ सारकें रूप लावन नकारार्थी विधान तयार जाता.
ही भाशीक पद्धत वेगवेगळ्या भासांत सामक्या भिन्न मार्गांनी बदलली. व्यंजनपद्धत सोपी जाली. कांय स्फोटक, खास करून महाप्राण नश्ट जावन तांच्या जाग्यार घर्षक आयले. मुळांत नाशिल्ली व्यंजनयुग्मां आयलीं. मृदुतालव्यात एकूच माळ उरली. स्वरपद्धत कांय भासांत समृद्ध जाली, जाल्यार संस्कृतसारक्या कांय भासांत ताची उदरगत जाली ना. आघात नश्ट जालो वा थारावीक अवयवाचेर थिरावलो.
अशे तरेन रुपपद्धत सोपी आनी नियमित जाली. तातूंत स्वरविकारक व्हडलीशी सुवात उरलीना. ध्वनिपरिवर्तनाक लागून जाल्लो गोंदळ पयस करपाखातीर नवे प्रत्यय, नव्यो प्रक्रिया हांचो आदार घेवचो पडलो. आयज इंडो-युरोपियन भासो संवसारांत सगळ्याक फुडारिल्ल्यो आसात. गुंतागुंतीचो समाजीक वेव्हार परगटावपाचें बळगें तांच्यांतल्या श्रेष्ट भासांत दिसून येता.
-ना. गो. कालेलकार
संदर्भ: 1. Brugmann, Kari-Kurze Vergleichende, Grammatik der Indo-Germanischen sprachen (French Translation), Paris 1905; 2. Cohen, Marcel et Meillet, Antoine, Les langues du monde, Paris 1954; 3. Meillet, Antoine, Introduction a’l’ e’tude Comparative des langues indo europe’ennes, Paris 1937.3.3
इंडोनेशिया: आगनेय आशियांतलें कितल्याशाच जुंव्यांचें एक प्रजासत्ताक राश्ट्र. क्षेत्रफळ-19,04,345 चौ. किमी. लोकसंख्या: 1,61,632,000 (1984). लेकसंख्येचे नदरेन चीन, भारत, सोविएत युनियन, अमेरिकेची संयुक्त संस्थानां हांच्या फाटल्यान जगांत इंडोनेशियाचो पांचवो क्रमांक लागता. अक्षवृत्तीय विस्तार 60 उत्तर ते 110 दक्षिण आनी रेखावृत्तीय विस्तार 150 उदेंत ते 1410 उदेंत. चडांत चड उदेंत –अस्तंत अंतर 5,029 किमी. आनी दक्षिण – उत्तर अतंर 2,011 किमी. हाचे उत्तरेवटेन दक्षिण चिनी दर्या आनी पॅसिफीक, उदेंतेक पॅसिफीक आनी नैऋत्य ह्या दिकांनी हिंदी महासागर आसा. मलाया व्दिपकल्पाच्या (Peninsula) उदेंतेवटेन न्यू गिनी जुंव्यांमेरेन इंडोनिशियाचो वाठार पातळिल्लो आसा आनी तातूंत जावा, सुमात्रा, मादुरा, नुसातेगारा (बाली ते तिमेर मेरेनच्या जुंव्यांचो चोमो), मोसुकू (मोल्युकस), सुलावेसी (सेलेबीझ), कालीमांतान (बोर्निवचो वाठार), अस्तंत ईरीआन (न्यू गिनीचो अस्तंत वाठार), तिमेर जुंव्यांचो कांय वाठार आनी सुमार 3,000 ल्हानसान जुंवें हांचो आस्पाव जाता. आशिया आनी ऑस्ट्रेलिया हांका जोडपी पूल अशें ह्या देशाक म्हणटात. जाकार्ता ही इंडोनेशियाची राजधानी जावन आसा.
