करून सगळ्यांक समान राज्य वेवस्था सुरू केली. शेतवडीक उत्तेजन दिवप, वसुलाची वेवस्था पद्दतशीर दवरप आनी काटकसरीन खर्च करप हें ताचे राज वेवस्थेचें खाशेंलेपण. संबंद लश्करी पुनर्घटना करून मनसबदारी पद्दत ताणें सुरू केली. लोकांची आर्थीक, सामाजीक आनी धार्मीक उदरगत जावंची म्हण ताणें जायते कायदे केले. त्या कायद्यांची अंमलबजावणी जावंची म्हण अधिकारी नेमलें. दिसाचीं सुमार 15-16 वरां तो राज्याचो कारभार पळोवपांत सारतालो. हिंदूंक त्रास जाता म्हण तांचे वेले जाझिया कर आनी यात्रा कर ताणें रद्द केले. आपल्या साम्राज्य थापणूके वेळार ताणें हिंदू धर्म- संस्कृतायेचो आदार आनी रजपुतांचो सल्लो घेतलो. हिंदू विशींचें ताचें धोरण उदारपणाचे आशिल्लें.
1562 – 1570 ह्या काळांत तो कांय रजपूत राजकुंवरीं कडेन लग्न जालो. ताणें कांय रजपुतांक म्हत्वाच्या मनसब खात्यांत आनी तहसील खात्यांत मुखेली म्हण नेमलें. हिंदू रजपूत अकबराचे निश्ठावान सेवक जाल्ले. हिंदूस्थानाक आपलो देश मानपी हो पयलोच मुसलमान बादशाह. सगळे धर्म एकठांय करून एक व्यापक धर्म निर्माण करपाची ताची इत्सा आशिल्ली. ताका अनुसरून 1581 वर्सा ताणें ‘दीने इलाही’ हो सगळ्या धर्मांतल्या वेंचीक तत्वांचेर आदारीत असो नवो धर्म पंथ निर्माण केलो. ‘दीने इलाही’ हाचो अर्थ ‘देवाचो धर्म’. ताका ‘तौहीदे इलाही’ (एकेश्र्वरी धर्म) अशेंय म्हणटात.
नवरोजा सारके कांय पारशी सण तो मनयतालो. तो सुर्याचीय उपासना करतालो. जैन धर्माचो ताचेर प्रभाव पडिल्लो. पूण हिंदूच्या दिवाळे सारक्या परबेंत तो खोशयेन वांटो घेतालो. ताणें आपल्या राजवटींत साहित्य, संगीत आनी कला हांची खूब उदरगत केली. तानसेन, बाबा रामदास, बैजू बावरा हे नामनेचे गवय आनी फैझी, अबुल फजल, बदायुनी, बिरबल, तोडरमल, मानसिंग सारकील्या नामनेच्या पंडितांक ताणें आपल्या दरबारांत आलाशिरो दिलो. ताणें फारसी आनी संस्कृत साहित्य- निर्मणेच्या वावराक खूब उर्बा दिल्ली. अथर्ववेद, भगवद्गीता, रामायण, महाभारत, हरिवंश, लीलावती, पंचतंत्र ह्या संस्कृत ग्रंथांचे ताणें विद्वाना कडल्यान फारसी भाशेंत अणकार करून घेतले. निजामुद्दीन, बदायुनी ह्या इतिहासकारांनी पार्सी भाशेंत इतिहास बरयले. अकबराचे जिणेचेर बरयल्लो अबुल फज्ल हाचो ‘अकबरनामा’ हो ग्रंथ खूब नांवाजल्लो आसा. तुलसीदास, सुरदास, रहीम, रसखान, बिरबल आनी भक्तीपंथाचो म्हान फुडारी विठ्ठलनाथ हे म्हान कवी ताच्या काळांत जावन गेले.
शिक्षणाच्या मळार अकबरान केल्लो वावर मोलाचो. इस्लामी धर्माचो शिक्षणाचेर अशिल्लो प्रभाव ना करपाक ताणें अभ्यासक्रमांत नीतिशास्त्र, गणित, शेती, भुमिती, ज्योतिषशास्त्र, तत्वज्ञान, इतिहास, संस्कृत हे नवें विशय सुरू केले. तशेंच हिंदू- मुसलमानांक एकेच शाळेंत शिकपाची वेवस्था केली. ताणें सुलेखन कलेक उत्तेजन दिलें. त्या काळांत प्रचारांत आशिल्ल्या सुलेखनकलेच्या आठ प्रकारांतलो ‘नस्तअलीक’ हो प्रकार ताचो आवडीचो आशिल्लो. चित्रकला, शिल्पकला, वास्तूकला हांचीय ताचे मुस्तींत खूब उदरगत जाली. 1575 वर्सा ताणें फत्तेपूर सिक्री हांगा ‘इबादत- खाना’ (प्राथना घर) बांदलो. वास्तुकलेक उत्तेजन दिवपा खातीर ताणें एक वेगळेंच खातें उगडिल्लें. ताच्या काळांत बांदिल्ल्या वास्तूंत हिंदू आनी इराणी पद्दतीचो सुंदर मिलाफ दिसता. देखीकः जोधाबाईचो महाल, सती बुरूज, जहांगीर महाल.
अकादेमीः पुर्विल्ल्या ग्रीस देशांत नामनेचो ग्रीक तत्वज्ञ प्लॅटो (427- 348, इ. स. प. ) हाणें थापणूक केल्ल्या विद्यापीठाक ‘अकादेमी’ अशें म्हणटात. अथेन्स शारा लागसारूच अकादमस नांवाचें एक उद्यान आसा. तातूंत सुमार 387 इ.स.प. प्लॅटोन आपल्या विद्यापिठाची थापणूक केली. तें ‘अकादेमी’ नांवान नामनेक पावलें. ‘अकादेमी’ हे नांव ‘अकादमस’ ह्या ग्रीक वीराच्या नांवा वयल्यान घेतलें असें म्हणटात. प्लॅटोच्या विद्यापीठाची सगळ्याक नामना जाली आनी हेर देशांतलेय विद्यार्थी थंय शिकपा खातीर येवंक लागले. प्लॅटोच्या काळांत एरिस्टोटल हाणेंय वीस वर्सा अकादेमींत मोलाचो वावर केलो. हे अकादेमींत तत्वज्ञान, गणितशास्त्र, सृश्टशास्त्र आनी राज्य शास्त्र हे विशय शिकयताले.
अकादेमीचो इतिहास चार कालखंडांत वांटून गेलाः (1) पोरनी अकादेमीः (इ.स.प. 347-264) ह्या पयल्या कालखंडांत स्प्यूसिपस, झीनॉक्राटीझ, पॉलेमो आनी क्रेटीझ हे अकादेमीचे ‘स्कॉलर्स’ (पीठ मुखेली) जावन गेले. (2) मदली अकादेमीः (इ.स.प. 260- 160) ह्या काळांत आर्केसिलॉस ह्या पीठमुखेल्यान अकादेमीच्या तत्वज्ञानाक वेगळेंच मोडण दिलें. (3) नवी अकादेमीः (सुमार इ.स.प. 160 - 100) अकादेमीच्या इतिहासांत आनीक एक नवो काळखंड सुरू करपाचो भोवमान अधिपती कार्नीआडीस हाका फाव जाता. कार्नीआडीस हाणें आपल्या व्याख्यानां वरवीं सुशिक्षीत रोमन लोकांक ग्रीक तत्वगिन्यानाची वळख करून दिली. (4) निमणी अकादेमीः (इ.स. 529 आदलो काळ) अकादेमीचो निमणो काळखंड खूब लांब आसा. अँटायओकस, प्लूटार्क, सायरीनियस, प्रॉक्लस, डामॅशियस अशीं ह्या काळांतल्या अकादेमीच्या कांय कुलगुरूंची नांवा जावन आसात. अकादेमीचो निमणो पीठमुखेली डॉमशियस हाचे कारकिर्दींत इ.स. 529 वर्सा जस्टीनियन ह्या रोमन सम्राटान सगळीं ख्रिश्र्चनेतर विद्यापीठां बंद करपाचो हुकूम काडलो. ताका लागून प्लॅटोची अकादेमी बंद जाली, आनी अशें तरेन पुर्विल्ल्या ग्रीक तत्वगिन्यानाचो अंत जालो.
संवसारांतली सगळ्यांत नामनेची अकादेमी 1635 वर्सा पॅरीस हांगा ‘आकादेमी फ्रांसॅझ’ ह्या नांवान सुरू जाली. हे अकादेमीचो उद्देश फ्रेंच भाशेचो अभ्यास आनी उदरगत करून कला आनी शास्त्र हांची फ्रेंच भाशेंतल्यान प्रगती करप हो आशिल्लो. 1816 वर्सा अकादेमीच्यो पांच शाखा जाल्यो. त्यो अश्यो – भाशा, ललित वाङमय, भौतिकशास्त्रां, कला आनी नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र. फ्रेंच अकादेमीच्या 40 वांगड्यांक ‘अमर’ ही भोवमानाची पदवी दितात.
इंग्लंडांतली सगळ्यांत पोरनी अकादेमी ‘रॉयल सोसायटी’ 1662 वर्सा भौतिकशास्त्राच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. 1754 वर्सा ‘रॉयल अकादेमी ऑफ आर्टस्’ ही अकादेमी चित्रकला, शिल्पकला आनी स्थापत्य हांच्या अभ्यासा खातीर स्थापन जाली. मानव्यविद्येच्या अभ्यासा खातीर ब्रिटीश अकादेमी 1902 वर्सा स्थापन जाली. ‘अकॅडॅमी ऑफ आर्टस् अँड लेटर्स’ ही अमेरिकेंतली साहित्य, संगीत आनी चित्रकला ह्या मळावेल्या नांवाजल्ल्या कलाकारांनी व्हडली संस्था आसा. अश्यो आनी हेर जायत्यो अकादेमी सगळ्या प्रगत देशांत स्थापन जाल्ल्यो आसात.
स्वतंत्रताये उपरांत भारत सरकारान कला, साहित्य, संस्कृताय, नाटक, संगीत हांकां उत्तेजन दिवपा खातीर तीन अकादेमींची थापणूक केली. (1) संगीत नाटक अकादेमी (1953): नृत्य, नाटक, चित्रपट आनी संगीत ह्या कलांक उत्तेजन दिवपा खातीर आनी भारतीय सांस्कृतीक एकचार सादपाच्या हेतान हे अकादेमीची थापणूक जाली. हे अकादेमीच्या वावराचें स्वरूप अशेः प्रादेशीक संस्थांक कार्यावळींनी एकसुत्रीपण हाडप, चर्चासत्रां घेवप. (2) साहित्य अकादेमी (1954): साहित्य अकादेमी मार्च, 1954 वर्सा स्थापन जाली. उर्बा दिवपा खातीर साहित्य अकादेमी भारतीय बरोवप्यांक पुरस्कार आनी मानचिन्हां दिता. भारतीय भाशातल्या आयच्या ग्रंतांची वळेरी तयार करप, संस्कृत साहित्य (महाकाव्यां आनी पुराणां) उजवाडावप, एके भाशेंतलें साहित्य हेर भाशांनी अणकारप असो वावर अकादेमीन हातांत घेतला. दर वर्सा उजवाडाक येवपी दरेक भाशेंतल्या बऱ्यांतल्या बरे साहित्यकृतींक अकादेमी 25,000 रुपयांचो पुरस्कार दिता. ललित कला अकादेमी (1954): हे अकादेमीची थापणूक ऑगस्ट, 1954 त जाली. अकादेमीचो मुखेल वावर चित्रकला, शिल्पकला, स्थापत्य आनी हेर कला
