खाणावळीच्या धंद्यात उडपीचे लोक कुशळ आसून तांणी भारतभर नामना जोडल्या.
-कों. वि. सं. मं.
उतारो: पूर्विल्ल्या काळासावन आयजमेरेन भारतांत तशेंच भारताभायर लग्न, वाडदीस सारक्या धर्मीक प्रसंगावेळार न्हवरो-व्हंकल आनी भुरगें हांच्या आंगावेल्यान तेचपरी भूत-पिशाच्च, रोग, करणेन पिडिल्ल्या वायटाकारावेल्यान, जी वस्त वायट गजालींची बादा जावंची न्हय म्हूण हुंवाळून उडयतात, ते वस्तीक आनी हुंवाळपाचे क्रियेक ‘उतारो’ अशें म्हण्टात.
लिंबू, मीठ, तांदूळ, उदक, भाकरेचो कुडको, धंयभात ह्यो उताऱ्याच्यो वस्तू आसतात. संस्कृतांत हे क्रियेक ‘अवतरणकमंगल’ अशें नांव आसा. बायलांच्या धर्मीक क्रियांत उताऱ्यांक म्हत्वाची सुवात आसा. कांय उतारे मंगल आसता. जेन्ना न्हवरो लग्नाच्या माटवांत येता वा व्हंकल घोवासयत घरांत भितर सरता तेन्ना हुंवाळणी करतात. तेचपरी बाळ-हाळंतीण धाव्या दिसा घरांत भितर येतकच तांच्यावेल्यान लिंबलोण, उदक वा भाकरेचो कुडको हुंवाळून उडयतात. कांय उतारे जादू-टोण्याचे आसतात. देखीक, खेडेगांवांतलो एक उतारो आसा, तो असो-
शिजयल्लें अन्न, सवाय रुपया, कोळसो, शेंदूर, सुर्मो, खिळो आनी नाल्ल एके मातयेचे परातींत दवरतात. मागीर ह्यो सगळ्यो वस्ती वायटकाराच्या आंगावेल्यान हुंवाळटाच. उपरांत मांत्रिक ती परत मसुंडीत व्बरबन दवरता. मागीर सगळो लोक फाटल्यान पळेनासतना परत येता.
-को. वि. सं. मं.
उत्तर प्रदेश: भारतीय संघराज्यांतलें एक म्हत्वाचें राज्य. ह्या राज्याचे उदेंतेक बिहार, अस्तंतेक पंजाब आनी राजस्थान, दक्षिणेक मध्यप्रदेश आनी उत्तरेक नेपाळ आनी तिबेट आसा. अक्षांश आनी रेखांश २३°५२’ उत्तर आनी ७७°३’ उदेंत ते ८४°३९’ उदेंत.
भूंयवर्णन: उत्तर प्रदेशाचे जमनीचे तीन प्रकार आसात. १. हिमालयाचो दोंगरी वाठार, २. दक्षुणेकडलो पठारी वाठार, ३. गंगेचो वाठार.
हिमालयाचो दोंगरी वाठार: राज्याचे उत्तरेक हिमालयाचो दोंगरी वाठार उदेंत-अस्तंत पातळ्ळा. हिमालयाच्यो तीन पर्वता वळी ह्या राज्यांतल्यान वतात. उत्तरेवटेन आशिल्ली मुखेल हिमालयाची वळ सरासरी ६,१०० मी. उंचायेची आसा. तातूंत नंदादेवी, धवलगिरी, कामेट, त्रिशूल हे दोंगरमाथे येतात. दुसरी पर्वता वळ सरासरी ३,७२० मी. उंचायेची आसा. तिसरी पर्वता वळ सरासरी १,५५० मी. आसा. तातूंत नैनीताल, मसूरी, अलमोडा, रानीखेत सारके कमी उंचायेचे दोंगर माथे येतात. ह्या दोंगर फांट्यांमदल्यान ‘दून’ नांवाचो एक वाठार आसून थंयची जमीन पिकाळ आसा. हिमालयाची तिसरी पर्वता वळ वा शिवलीक दोंगरफांट्याक लागून न्हंयांतल्यान व्हानवृल आयिल्ल्या फातर-रेंवेचो ‘भाबर पटो’ आसा. तो अस्तंतेक ३२ किमी. रूंद आसून उदेंतेक अशीर जायत गेला. तांच्या सकयल्यान उदक व्हांवता.
दक्षिणेकडलो पठारी वाठार: सैमीक रचणूक आनी हवामान हांचेवेल्यान ह्या वाठाराचे दोन भाग केल्यात. पयलो बुंदेलखंडाच्या पठाराचो वाठार नीरा नांवाच्या फांतरांनी तयार जाला. शोण न्हंयचे उत्तरेकडलो वाठार खूब पोरन्या फांतरांनी तयार जाला.
गंगेचो वाठार: उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार हातूंत आस्पावला. गंगा न्हंय आनी तिका मेळपी यमुना, रामगंगा, घागरा आनी हेर न्हंयांनी हो वाठार पिकाळ जाला. ह्या वाठाराचे उत्तरेक हिमालयाचे दोंगर येतात. ज्यो न्हंयो भाबर पट्यांत जमनीसकयल्यान व्हांवतात, त्यो ह्या वाठारांत जमनीवेल्यान व्हांवतात. ह्या वाठाराक ‘तराई’ म्हण्टात. ह्या वाठारांत रानां आसात.हांगा तण खूब लांब वाडटा.
जमीन: दून आनी गंगा वाठारंतली जमीन पिकाळ आसता. गंगेच्या आवांठांत ९०० मी. परस चड गाळ मातयेचो थर आसता. हुंवाराचें उदक न बादपी वाठाराक बांगर आनी हुंवार लागपी वाठाराक ‘खादर’ म्हण्टत. न्हंयचे देगेलागीं आशिल्ली बारीक माती, बारीक रेंव आशिल्ली आसात. चिकण आनी काळी माती पिकावळीखातीर बरी आसता. बुंदलखंड पठार, फत्तेगढ, कानपूर आनी अलाहाबाद वाठारांतली जमीन पिकाळ आसा. रेह नांवाची जमीन पीक दिना. चंबळ, बेटवा, यमुना, गोमती ह्या न्हंयांच्या वाठारांत मातयेचो कस उणो जावन व्हड फोंड पडल्यात
न्हंयो: गंगा ही ह्या राज्यांतली म्हत्वाची न्हंय. भारतीय धर्म-पुराणांत तिका पवित्र मानल्या. तिचो उगम हिमालयांत १९ हजार फूट उंचायेर गंगोत्री हांगा जाता. उत्तर प्रदेशांतल्यान ती बिहार, बंगाल, राज्यांतल्यान वचून बंगालाच्या उपसागराक मेळटा. गंगेक दावेवटेन रामगंगा, गोमती, घागरा तर उजवे वटेन यमुना न्हंय मेळटा. हरद्वार हांगा गंगेक दोन फांटे फुट्टात. एक फांटो कनखल नांगली रावली कडल्यान दारानगररंज, गडमुक्तेशवर, शुक्रताल, अनूपशार, प्रयाग, मारजापूर, काशी सावन बिहारांत वता. दुसरो फांटो मायापूरीसावन वता. तो कालव्याच्या रुपान उत्तर प्रदेशाचो चडसो वाठार भिजयता.
यमुनेचो उगम गंगेचे अस्तंतेक जाता. राज्याचे अस्तंत शीमेवेल्यान कांय अंतर व्हावन, अलाहबाद लागसार गंगेक मेळटा. दक्षिण पठारी भागांतल्यान यमुनेक चंबळ, सिंद, बेटवा आनी केन ह्यो न्हंयो मेळटात. मिझीपूर राज्यांतल्यान शोण न्हंय अस्तंत-उदेंत व्हांवता. तिका मेळपी रिहाड न्हंयच्या धरणाक लागून जाल्ल्या जलाशयाचो चडसो वाठार उत्तर प्रदेशांत येता.
हवामान: ह्या राज्याचें हवामान सुकें आनी गरम आसा. उत्तरेवटेनचो हिमालयांतलो वाठार थंड आसून पावसाचें प्रमाण चड आसा. ह्या वाठारांतलें तापमान सरासरी १२.८° से आसा. वर्सुकी पावस १५० सें.मी. परस चड आसता. तराई वाठारांत १०० ते २०० सेंमी. पावस आसता. जुलय-ऑगस्ट म्हयन्यांत पावसाचो नेट चड आसता.
शिंयाळ्याच्या दिसांनी तापमान १५.८° से. ते १८.३° से. आनी गिमांत २६.७° से परस चड आसता. सपाट वाठारांत हवामान गिमाच्या दिसांनी सुकें आनी गरम, पावसा दिसांनी दमट आनी गरम, शिंयाळ्याच्या दिसांनी थंड आनी सुकें आसता. गिमाच्या दिसांनी तापमान ४६° से. परस चड आसता. सकाळच्या धा वरांसावन रातच्या पांच वरांमेरेन सामको हून अस्तंत वारो व्हांवता. अलाहाबाद हांगा उदेंतेकडलो चड पावसाचो वाठार भात-पिकावळीखातीर तर अस्तंतेकडलो वाठार गंव, ज्वारी ह्या पिकांक बरो आसता. शिंयाळ्यांत पुराय राज्यांत ‘पिकेचे दीस’ आसतात. केन्ना केन्नाय मात्शें बर्फ पडटा. केन्नाय शिंयाचें ल्हार येवन वता. दक्षिणेच्या वाठारांत पावस ९० ते १०० सेंमी. आसून शिंयाळ्यांतलें तापमान १२.८° ते १८.३° से. आसता. गिमांत फातराळ जमीन चड तापता.
वनस्पत आनी मोनजात: उत्तर प्रदेशाचो १५.३% टक्के वाठार रानांखाल येता. दोंगराळ वाठारांनीच रानां चड आसात. जमनीच्या वाठारांत रान ३% टक्के आसा. दोंगरी वाठारांतल्यान रानांनी तरातरांचे रूख आसात. ह्या रानांनी शिसवी, खैर, हालद, तेडू अशीं तरेतरेचीं झाडां मेळटात. उत्तर हिमालय वाठारांत बर्च, फर, स्प्रूस, ज्यूनीपर, ब्लूपाइन, चीड, देवदार ह्या रुखांचीं व्हड रानां आसात. रानांत आनी हेरकडेन मोहाचीं झाडां खूब आसात. आंबे, पेरां, बोरां, सफरचंदां आनी नास्पती हीं फळझाडां हांगा पळोवंक मेळटात. ३० मार्च १९८० मेरेन ५१,१९९,४२ चौ. किमी. वाठार रानांखाल आसलो. सद्या व्हड प्रमाणांत झाडां मारिल्ल्यान मातायेचो कस उणो जायत गेला. तेखातीर सरकारान व्हड प्रमाणांत झाडां रोवपाची कार्यावळ हातांत घेतल्या.
दोंगर आनी तराई वाठारांत वाग, चित्तो, वांस्वेल, नीलगाय, हरण, माकड व्हड प्रमाणांत आसात. मोर, रानकोंबे, तीतर असलीं सुकणींय
