क
देवनागरी वर्णमालेंतलें ‘क’ वर्गांतले पयलें व्यंजन. ‘क’चे कितलेशेच अर्थ आसात, ते अशे: ब्रह्मदेव, दक्ष प्रजापती, कश्यप, वायू, सूर्य, यम, विक्ष्णू, कामदेव, अग्नी, आत्मा, राजा, गाठ, मोर, पक्ष्यांचो राजा, पक्षी, मन, शरीर, वेळ, कुपां, शब्द, आवाज, उजवाड, संपप्ती, केस.
ह्या अक्षराक आयचें स्वरूप प्राप्त जांवचेपयलीं ५ अवस्थांतल्यान वचचें पडलें:- क= + पयली अवस्था अशोकाच्या रनार हांगाच्या शिलालेखांत, दुसरी कुशाण काळांतल्या मथुरा हांगाच्या लेखांत आनी तिसरी इ.स. दुस-या शेंकड्यांत क्षत्रपवंशी रूद्रदामनच्या गिरनार हांगाच्या लेखात दिसून येता. चवथी अवस्था जपानच्या एका मठांत मेळिल्ल्या उष्णीषविजयधारिणीच्या एका ताडपत्री पुस्तकांत (इ.स. सवो शेंकडो) पळोवपाक मेळटा. हातूंत ‘क’ चे उजवे वटेन गांठ आसा. फुडें हे विशीं इल्ली-इल्ली उदरगत जावन आयचो ‘क’ तयार जालो. हैहयवंशी राजा जाजल्लदेव हाच्या काळांतलो एक लेख (इ.स.१११४) आनी परमार राजा धारावर्ष हाच्या मुस्तींतलो ओरिआ हांगाचो लेख (इ.स. १२०८) हातूंत ह्या प्रगतावस्थेंतलो ‘क’ दिसता.
ककार हो सगळ्या वर्णंची मूलप्रकृती आसून ताचें तत्त्व अशें- वामरेखा भवेद् ब्रह्या विष्णुर्दक्षिणरेखिका। अधोरेखा भवेद् रूद्रो मात्रा साक्षात् सरस्वती। (कामधेनुतंत्र)
अर्थ- ककारची दावी आडी ब्रह्मरूप, उजवी विष्णुरूप आनी सकयली आडी रूद्ररूप आसून मात्रा ही साक्षात् सरस्वती जावन आसा. ककार हो स्वता ‘प्रकृतिसुंदरी’ आसून तो सगळ्या देवांची आवय जावन आसा. तशेंच, पंचदैवत ककार हें त्रिपुरसुंदरीचें आसन आसा, अशेंय कामधेनुतंत्रांत सांगला.- कों. वि. सं. मं. कच्छ
भारताचे अस्तंत देगेचेर आशिल्लो हो प्रदेश गुजरात राज्यांत आसा. ताचे उत्तरेक आनी उदेंतेक व्हडलें मळ; दक्षिणेक व्हडली दर्यादेग आनी अस्तंतेक अरबी समुद्र आसा. हो खा-या उदकाचो वाठार कांसवाच्या आकाराचो आसा. देखून ताका कच्छ (कांसव) हें नांव पडलां आसूंये.
ह्या प्रदेशाचो आवांठ ४५,६१२ चौ. किमी. आसा. उदेंत-अस्तंत अंसर सुगार २५६ किमी. जाल्यार, उत्तर-दक्षिण अंतर ५६ ते ११२ किमी. आसा. भारताचे मुखेल भुंये सावन वेगळो पडिल्लो हो प्रदेश पडंग, रेंवट आनी फातरांचो आसलो तरी थंय वळीन आशिल्ले दोंगर, मदीं-मदीं व्हांवपी न्हंयो, कांयकडेन पिकावळ, तशेंच तणान भरिल्ले वाठार दिश्टी पडटात.
ह्या वाठारांत आशिल्ल्या दोंगरांपैकीं धिनोधर हो मुखेल पर्वत. ताचें तेमक सुमार १००० फूट ऊंच आसा. पयलीं ह्या दोंगराचेर ज्वालामुखी आशिल्लो. हांगाच्यो न्हंयो पावसाळ्यांत व्हांवतात आनी हेर वेळार सुक्यो आसतात. मदीं मदीं ह्या भागांत भूंयकांप जातात. १८२९, १८४४, १८४५, १९५३ ह्या वर्सांनी भुंयकांपांनी मोटी बादा ह्या प्रदेशाक जाली.
हया प्रदेशाचें हवामान उण्यांत उणें ७.८° से. जाल्यार चडांतचड ४२.८° से. आसता. वर्सभर दर्यादेगेर आनी भितरल्या वाठारांत गीम सोडून हवा बरी आसता, पूण एप्रिल आनी मे ह्या दोन म्हयन्यांनी वादळी वारें व्हांवता.
चडशें पडंग मळ आशिल्ल्यान ह्या प्रदेशांत लिंबू, पिंपळ हेभायर दुसरीं झाडां दिश्टी पडनात. चित्ते, रानदुकरां, सोंशे, उंट, गाडवां, घोडे आदी जनावरां हांगा आसात. तेभायर हांयसां, सारस ह्या सारकी सुकणीं भारल्या देशांतल्यान येतात.
पूर्विल्ल्या ह्या प्रदेशाची पुराय खबर आशिल्ली. ताणें हांगाच्या लोकांक ‘काच्छक’ अशें म्हळां आनी तांचीं तीन काशेलपणां सांगल्यांत: १. काच्छकं हसितम् (कच्छी लोकांची हांसपाची तरा) २. काच्छकं जल्पितम (कच्छी लोकांची उलोवपाची तरा) ३. काच्छिका चूडा (कच्छी लोकांची शेंडी दवरपाची चाल). ह्या वाठारांतले क्षत्रिय अजुनय माथ्यावेली फुडलो केंसाचो भाग तासून फाटल्या केंसांची शेंडी दवरतात.
पूर्विल्ल्या काळांत ग्रीकांक कच्छविशीं म्हायती आशिल्ली. दुस-या शेंकड्यांत कच्छाचो मेदनेरच्या राज्यांत आस्पाव जालो. रोखडेंच तें शकांच्या हाताखाला गेलें. इ.स. ३९० मेरेन सौराश्ट्रांतले क्षत्रप राजा कच्छाचेर राज्य करताले. फुडें कांय काळ ह्या वाठाराचेर वल्लभीच्या राजांनी राज्य केलें. सातव्या शेंकड्यांत हो प्रदेश सिंध वाठारांत विलीन जालो. उपरांत चारण, काठी आनी चावडा हे लोक कच्छाचेर चाल करून आयले. णवव्या शांकड्यांत अरब लोक ह्या वाठाराच्या दर्यादेगेर येवन रावले.
कच्छाच्या आर्विल्ल्या इतिहासाक सुरवात जाता, ती चवदाव्या शेंकड्यापसून. सिंध वाठारांतल्या सुम्र सत्ताधीशांच्या जुलमाक वाजेवन थंयचे सम्मा राजपूत कच्छांत रावपाक आयले. थंयच्या राजपुतांनी तांकां आदार दिलो, पूण ह्या सम्मांनी तांकां कुशीक सारून कच्छ राज्य आपणायलें. ह्या वंशांत जोजाड नांवाचो एक राजा आशिल्लो. ताचेवेल्यान थंयचे लोक आपल्याक जाडेजा म्हणपाक लागले.
इ.स. १४५० मेरेन जाडेजांच्यो तीन शाखा कच्छाचेर राज्य करताल्यो. णवव्या शेंकड्यांत सिंधांतल्या सम्मा राजपुतांचो कच्छाकडेन संबंद आयिल्लो. तातूंतलोच एक राजपूत खेंगार हाणें अहमदाबादच्या सुलतानाचो आदार घेवन सगळो कच्छ देश आपले सत्तेखाला घेतलो. फुडें स पिळग्यांमेरेन कच्छाचेर खेंगारच्या घराण्याचो शेक चल्लो. १७१८ त गुजरातचो सुभेदार कच्छाचेर जायते फावटीं चाल करुन आयलो. पूण ताका यश मेळ्ळें ना. अठराव्या शेंकड्यांत कच्छ प्रदेशाची बरीच उदरगत जाली. १९६२ त कच्छांत व्हड बंड जालें. बंड आळाबंदाक हाडपाखातीर ब्रिटीश मदीं पडले. सुमार १८०९ त कच्छ मांडलिक संस्थान जालें. फुडें कच्छाची ल्हवल्हव उदरगत जायत गेली. तिस-या ख्रेंगारान (१८७८-१९४२) कच्छाचे रापड, भाचौ, मुंद्र, भूज, मांडवी, अब्दसा, लखपत, अंजार, मख्तराना अशे वेगवेगळे भाग केले. कांडला बंदराची बुन्याद घाली. भारताची सुटका जाल्या उपरांत कच्छ हें संस्थान, सतरावो महाराज मदनसिंहजी हाणें १ जून १९४८ दिसा भारतांत विलीन करपाक मान्यताय दिली.
कच्छ हो १९६० मेरेन व्दिभाशीक मुंबय राज्याचो एक भाग आसलो. ताचे उपरांत कच्छ ह्या वाठाराचो गुजरात राज्यांत आस्पाव जालो.
१९६५ त सिंघ आनी कच्छ हांच्या मदलो शिमेप्रस्न मुखार आयलो आनी पाकिस्तानान कच्छाचेर घुरी घाली. तेन्ना आंतरराश्ट्रीय लवाद मंडळान कच्छ मळाचो सुमार ८३७ चौ. किमी. भाग परतो मेळोवन घेतलो. पूण सिमला कबालती वेळार तो परत पाकिस्तानाक मेळ्ळो.
हो प्रदेश चडसो पडंग आसून अर्थीक नदरेन खूब फाटीं आसा. उणो पावस आनी फातरांची जमीन हाकालागून पिकावळ चड प्रमाणांत जायना आनी हेचखातीर उध्येग-धंध्याच्या निमतान लोकांनी स्थलांतर केलें. कच्छचे दर्यादेगेर आशिल्ल्या कांडला बंदराक लागून लोकांक
