अत्तर-अत्रे, प्रल्हाद केशव
अत्तरः अत्तर म्हळ्यार भरशिल्ल्या वासाचें तेल. ह्या तेलांत वासाचे वेगवेगळे घटक फाव त्या प्रमाणांत घोळयल्ले आसतात. अत्तरांक जिवाक धादोसकाय दिवपी बरो परमळ येता. पूर्विल्ल्या काळांत अत्तर तयार करचेखातीर वनस्पत आनी जनावरां कडसून मेळपी फकत सैमिक पदार्थ वापरताले. सद्या ह्या पदार्थांवांगडा रासायनिक पदार्थयबी वापरतात. अत्तराचो वास तातूंत वापरिल्ल्या घटकांचेर आनी ताच्या प्रमाणाचेर आदारून आसता. अत्तरां तयार करपाची कला पूर्विल्ल्या काळासावन चिनी, हिन्दी, इजिप्त, इसरायली, कार्याजीनी, अरबी रोमन आनी ग्रीक लोकांक खबर आशिल्ली.
आदल्या काळांत भारतांत आयिल्ल्या भोंवडेकारांनी भारतांत फुलां, फळां, लाकूड, मुळां, दीख आनी तण हांचो वापर करून अत्तर तयार करतात असो उल्लेख केला. अत्तर तयार करपाचो पध्दतशीर उद्योग भारतांत मोगल काळासावन सुरू जालो पूण अस्तंती देशांनी जाल्ल्या तंत्रिक उदरगतीकडेन सर्त करूंक जायना जाल्ल्यान एकुणीसाव्या शतमानाच्या दुसऱ्या अर्दांत तो फाटीं पडलो.
जाका अत्तर म्हण पाचरतात तातूंत चंदनाचें तेल आनी खंयच्याय वासाच्या फुलाचें तेल फाव त्या प्रमाणांत भरशिल्लें आसता. सवाय प्रकाराच्या अत्तरांनीं चंदनाच्या तेलाच्या बदला ‘पॅराफिन्स’ (liquid paraffins) वापरतात.
गुलाब, जाय, चमेली, चंपक, हातो, निशिगंध ह्या सारक्या फुलांचो वापर करून तरेकवार अत्तरां तयार करतात. तशेंच कस्तुरमेरूची कस्तुरी, सिवेट मांजराची सिवेटा(civet), बीवर प्राण्याची कॅस्टोरियम हें द्रव्य वापरून बी (Castorium) अत्तरां तयार करतात. अत्तरांनीं सैमिक पदार्थावांगडा अत्तराच्या प्रतिचें आल्कोल (Perfumery grade Alchohol) आनी सैमिक पदार्थाच्या वासाचे पर्यायी रसायनीक पदार्थ अत्तर तयार करतना वापरतात.
अत्तराचे प्रकार तांच्या वापराचेर पातयेवन आसता. कपड्याचेर मारपाचीं वा आंगार मारपाचीं अत्तरां आल्कोलांत विरगळायल्लीं आसतात. तातूंत सुमार 10% ते 25% वासाचो घटक आसता. उद्येगीक अत्तरां, जी दुसऱ्या पदार्थांक वास दिवंक वापरतात, तातूंत साबू, उजवाती, रंग(paints) हांचो आस्पाव जाता.
वनस्पतींतल्यान काडिल्ले पदार्थ अत्तरांक वास दितात. जनावरांतल्यान काडिल्ले कांय पदार्थ वास पातळावपाखातीर आनी चड वेळ मेरेन तिगोवपाखातीर बरे पडटात. ह्या पदार्थांक लागून अत्तरांतल्यान वास विरून वचपाची प्रक्रिया सवकास जाता. हे पदार्थ चडशे आल्कोलांत विरगळावन वापरतात. अत्तरां फुलांसारक्या मधुर परमळाचीं तशेंच सैमांत अस्तित्वांत नाशिल्ल्या सुखदिण्या वासाचींयबी आसतात. असल्या प्रकारच्या अत्तराची निर्मणी रसायनशास्त्राचे उदरगतीक लागून शक्य जाल्या.
बरे प्रतिच्या अत्तरांत शंबरांवयर घटक आसतात. दर अत्तराक, तीन प्रकारचो वास आसता. एका रोखडोच येवपी घमघम, दुसरो- त्या अत्तरांचो खाशेलो वास आनी तिसरो- खूब वेळामेरेन घमघमपी परमळ.
अत्तरां तयार करचेखातीर जायत्यो प्रक्रिया करतात. वनस्पतींतल्यान वासाचीं तेलां वेगवेगळ्या पध्दतीन काडटात. चंदनाचें तेल उर्ध्वपातन(distillation) करून काडटात.फुलांतलीं तेलां काडपाची पध्दत दरेक फुलाचेर आदारून आसता. द्रावक निष्कर्षण (Solvent Extraction) पध्दतीन फुलांतलें वासाचे घटक पेट्रोलियम रसायनांत विरगळावन वेगळे काडटात. कांय फुलांतले वासाचे घटक फुलांचे बाष्प उर्ध्वपातन (steam distillation) करुन काडटात. जायांचो नाजूक परमळ तापयल्यार भंगता आनी तो नितळ चरबेंत (Purified animal fat) ओडून घेवन (absorb) काडटात. हे पध्दतीक ‘एनफ्लॅवरेज’ (enfleurage) पध्दत अशें म्हणटात. हातूंत फुलांच्यो पाकळ्यो नितळ चरबेच्या थरांत कांय दीस दवरतात. फुलांतलें तेल चरबेंत वता. उपरांत तें आल्कोलांत विरगळायतात. संत्रां, मोसंबी ह्या सारक्या फळांच्या सालींतलें तेल चिड्डून(Expression) काडटात.
वनस्पतींतल्यान काडिल्लीं वासाचीं तेलां आनी हेर पदार्थ फाव त्या प्रमाणांत भरसून जाय त्या वासाचें अत्तर तयार करतात. अत्तर पातळ द्रवरुप आसता. ताचो वास तातूंत वापरिल्ल्या गटकांचेर आनी तांच्या प्रमाणाचेर आदारिल्लो आसता. 'आल्कोल' भरसून अत्तर पातळ करतात.
अत्तर उद्योग सद्याक बरोच पातळला. अत्तरां वापरप ही एक प्रतिशठेची गजाल जावन गोल्या. अत्तरांचो वापर एक सौंदर्यप्रसाधन म्हण जाता. आयुर्वेदांत कांय अत्तरां वैजकी उपेगाखातीर वापरिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. धर्मीक सुवाळ्यांनीयबी अत्तराचो उपेग करतातं. देवळांनी उजवातीच्या रूपान अत्तरां वापरतात. साबू, नाखटां रंगवपाचे रंग, केंसांक लावपाची तेलां, कपडे ह्या सारक्या वापराच्या वस्तूंनी अत्तरांचो वापर करतात. लग्नांत अत्तरांचें उदक शिंपडपाची पद्दत आसा.
कांय उद्येगीक उत्पादनाचो वायट वास लिपवपाखातीर अत्तरांचो उपेग जाता, जाल्यार कांय उत्पादनाचो वास वाडवपा खातीर अत्तरां वापरतात. देखीक – पावाचो वास. पाव ज्या कागदांत गुठलायतात त्या कागदाक दिता. प्लॅस्टिक आवरणांक वास येवपा खातीरयबी अत्तराचो वापर करतात.
भारतांत मुंबय, कलकत्ता, दिल्ली, कनौज, अलीगढ आनी म्हैसूर हांगा अत्तर उद्योग व्हड प्रमाणांत चलतात. गोंयांत वनस्पतीं पसून तेलां (essential oils) काडपाचो उद्योग चलता. हो उद्योग कुळें आनी वाळपय वाठारांनीं चलता. गोंयच्या औद्योगीक वसाहतींत अत्तरां तयार करपाचो उद्योग चलता. हे भायर वासाचीं तेलां, उजवाती, वासाचे साबू, पोव, कुकूम तयार करपाचेयबी उद्योग चलतात.
-प्रेमानंद फडते
1. Dash, Bhabagrahi, Science Reporter Oct.1985 , Council of Scientific & Industrial Research (Publications & Information Directorate, New Delhi); 2. Kak, S.N. Science Reporter Sept. ’88.
अत्रे, प्रल्हाद केशवः (जल्मः 13 ऑगस्ट 1898, कोढीत सासवड- पुणे; मरणः 13 जून 1969, मूंबय.) मराठींतलो नामनेचो साहित्यिक, शिक्षणतज्ञ, चित्रपट निर्मातो, दिग्दर्शक, पत्रकार, वक्तो आनी राजकीय फुडारी. मुळावें शिकप सासवड हांगा जालें. उपरांत पुणे, मूंबय आनी लंडन हांगा बी. ए. बी. टी.टी. डी., मेरेन शिकप घेतलें. पुण्यांतल्या कँप एज्युकेशन सोसायटीचे शाळेंत शिक्षकाची नोकरी धरली, आनी कांय वर्सांनी तेच शाळेचो प्राचार्य जालो. ‘राजा धनराज गिरजी हायस्कूल’ (1927) आनी चलयांचें ‘आगरकर हायस्कूल’ (1934) ह्या माध्यमिक शाळांच्या थापणुकेखातीर ताणें मोलादिक वावर केलो. पुणेचे नगरपालिकेचो तो कांय काळ सदस्य आशिल्लो. 1933 सावन नाटकां- सिनेमांच्या धंद्यांत ताणें प्रवेश केलो. ‘अत्रे थिएटर्स’ ह्या नाटकां संस्थेची थापणूक करून ताणें खूबशीं नाटकां लोकां मुखार हाडलीं.
ताणें ‘मकरंद’ आनी ‘केशवकुमार’ ह्या टोपण नांवांनी कविता बरयल्यो. 1925 त, ताचो ‘झेंडूची फुले’ हो विडंबन आनी विनोदी कवितांचो झेलो उजवाडाक आयलो. ह्या कविता-झेल्याचें म्हत्व म्हळ्यार हातूंत रविकिरणमंडळांतले कवी आनी तांची कविता बरोवपाची पध्दत हाचेर विडबंन केल्लें आसा. मराठीतलो हो पयलोच विडंवनात्मक कवितां झेलो जावन आसा. 1935 त ‘गीतगंगा’ हो तांचो कविताझेलो उजवाडाक आयलो.
ताच्या नाटकांचेर राम गणेश गडकरी आनी फ्रेंच नाटककार मोल्येर हांचो खूब प्रभाव पडिल्लो दिसता. ताच्या नाटकांत उपरोध, विडंबन, समाजांतले दोश आनी विनोद ह्या गजालींचो खूब वापर केल्लो दिसून येता.
ताणें बरयल्लीं नाटकां अशीं- ‘साष्टांग नमस्कार’(1933), ‘घराबाहेर’(1934), ‘भ्रमाचा भोपळा’(1935), ‘लग्नाची बेडी’
