पूर्विल्ल्या तशेंच आर्विल्ल्या ग्रंथांत कालीचीं वेगवेगळीं रूपां मेळटात- महाकाली, दक्षिणकाली, भद्रकाली, स्मशानकाली, रक्षाकाली, सिध्दीकाली, कामकलाकाली, धनकलिका, चंडकालिका.
कालीपूजेचें वर्णन कालीतंत्रम श्यामारहस्य, बृहन्नीलतंत्र, देवीभागवत, कालिकापुराण आदी ग्रंथांनी सविस्तर दिल्लें आसा. हे पूजेंत सुरवेक बरेंच म्हत्व आसा. सुर्वेक ती सुरी मंत्रान शुध्द करून उपरांत तिचो वापर करतात. कालीपूजा कालीयंत्राचेर करतात. हें यंत्र त्रिकोनी, पंचकोनी वा णवकोनी आसता, अशें काली कोपनिषदांत सांगला. कांयकडेन हें यंत्र पंदरा कोनांचेय आसता. कालीपूजा कार्तिक कृष्णपक्षांत चडकरून रातची सांगल्या. हे पूजेंत कालीस्तोत्र, कवच, शतनाम आनी सहस्त्र नाम हे विधी सांगल्यात.
कालीक मनाशांचो तशेंच जनावरांचो बळी दिवपाची चाल आसा. तिका बोकड आनी रेड्याच्या रगत-मासाचो निवेद्य लागता. कलकत्ता हांगाच्या काली मंदिराची शक्तिपीठ म्हूण खूब नामना आसा. जादू, घाडीपणा करपी तशेंच तंत्रशक्यिचो उपेग करपी वाममार्गी पंथीय लोकांची काली हेंच मुखेल दैवत आसा. बंगालांत ह्या विद्यांक चड म्हत्व आसून थंय कालीक बरेंच म्हत्व दितात. काली आनी दुर्गा हांच्यात सारकेपण आसून त्यो सादारणपणान एकूच मानतात. शबर, बर्बर, पुलिंद आदी रानवट जमाती दुर्गेची उपासना करून तिका सोरो आनी मांसाचो निवेद्य दाखयतात, अशें महाभारतांत म्हळां.
तमिळांत कालीक ‘कोवराई’ म्हण्टात आनी पयलीं तिका मनशाचो बळी दिताले. दक्षिण भारतांत ‘कालीअम्मा’ नांवाचे देवतेक भजतात. तिका जनावरांचो बळी दितात. आसामांतल्यो वन्य जमाती कालीक ‘कालीबारी’ म्हण्टात. तिचीं जायतीं देवळां आसात.
- - कों. वि. सं. मं.
कालूं:
(पळेयात: तिसर्यो)
कालेलकर, काकासायब:
(जल्म: १ डिसेंबर १८८५, सातारा-महाराष्ट्र, मरण: २१ ऑगस्ट १९८१, नवी दिल्ली).
नामनेचो गांधीवादी, गुजराती साहित्यीक आनी शिक्षणतज्ञ. ताचें पुराय नांव दत्तात्रेय बाळकृष्ण कालेलकार, पूण काका कालेलकार ह्या नांवांनूच लोक ताका चड वळखतात. बेळगांव वाठारालागसार आशिल्लो बेळगुंदी हो ताचो मूळ गांव. १९०७ वर्सा पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेजींत ताणें बी. ए. ची पदवी घेतली. उपरांत तो कायद्याचें शिक्षण घेवंक लागलो. एल्. एल्. बी. च्या दुसर्या. वर्साक आसतना तो राष्ट्रकार्यांत सरलो. १९०९, वर्सा सावन तो मुंबयच्या ‘राष्ट्रमत’ दिसाळ्यांत काम करूंक लागलो. १९१२ वर्सा ताणें हिमालयाची यात्रा केली. १९१५ वर्सा ताची शांतिनिकेतन हांगा महात्मा गांधीलागीं भेट जाली आनी तेन्नाच्यान तो गांधीजीचो अनुयाची जालो. १९१७ वर्सा तो गांधीजीच्या साबरमती आश्रमांत रावंक गेलो. १९२० वर्सा सावन ताणें गुजरातींत बरोंवक सुरवात केली. १९२८ वर्सा गुजरात विद्यापीठाचो तो कुलगुरू जालो. ह्याचे काळांत १९१९ वर्सा ताणें गुजराती भाशेचो पयलो अधिकृत शब्दकोश ‘जोडणी कोश’ तयार करून म्हत्वाचें कार्य केलें. १९३७ वर्सा तो वर्धा वाठारांत आशिल्ल्या ‘सेवाग्रामांत’ रावपाक गेलो. १९४८ वर्सा तो दिल्ली शारांत रावपाक गेलो. भारतांत स्वतंत्रताय चळवळींत वांटो घेवन ताणें जायते फावट बंदखण भोगल्या. १९५७ वर्सा मुंबय शारांत जाल्ले, अखिल भारतीय कोंकणी साहित्य परिशदेच्या सव्या अधिचेशनाचो काकासाहेब उद्घाटक आशिल्लो. त्या वेळार भाशण करतना काकासाहेबान सांगलें कीं, ‘कोंकणी ही स्वतंत्र भास आसा आनी गोंय स्वतंत्र जातकच गोंयची राजभास कोंकणी आसूंक जाय.
काकासाहेब कालेलकारान भारताची राष्ट्रभाशा हिंन्दी आनी हिंदुस्थानीचो प्रचार, राष्ट्रीय शिक्षणाची उदरगत आनी सगळ्या धर्मसन्वयाचो प्रचार अशीं तीन म्हत्वाचीं कामां केलीं. हे पासत ताणें सगळ्या भारतांत आनी उपरांत पुराय संवसारांत भोंवडी केली. हे भोंवडेचीं वर्णनां ताणें सुंदरतरेन बरयल्यांत. तातूंतलीं कांय पुस्तकां अशीं आसात. ‘हिमालयचो प्रवास’ – १९२४, ‘ब्रम्हदेशनो प्रवास’ – १९३१, ‘पूर्व अफ्रिकामां’ – १९५१. ‘उगमणो देश: जापान’ १९५८ ह्या पुस्तकां वांगड ताणें बरयल्या स्मरणयात्रा आनी लोकमाता – १९३४, जिवननो आनंद – १९३६ ह्या ललीत ग्रंथाक खूब नामना मेळ्ळ्या. ताची काव्यमय प्रसन्न शैली, जिणेचें सार केळयल्ली विचारसणी आनी खोल चिंतन हांचे खातीर ताच्या साहित्याक सासणाचें स्वरूप प्राप्त जालां. ‘हिंडलग्याचा प्रसाद’ (१९३४), ‘वनशोभा’ (१९४४), ‘खेळकर पानें’ (१९६४) अशीं कांय मराठी पुस्तकां ताणें बरयल्यांत. ‘पूण्यभूमि गोमंतक’ (१९५८) ह्या निबंध संग्रहांत ताणे गोवाविशयक प्रस्नांची चर्चा केल्या. तेचपरी ताच्या गुजराती साहित्यांतलें कांय साहित्य मराठी भाशेंत अणकारलां. हिंन्दी आनी इंग्लीश भाशेंतूय ताचे कांय ग्रंथ बरयल्ले आसात.
१९५२ आनी १९५८ वर्सा ताची राष्ट्रपतीचे वतीन राज्यसभेचेर नेमणूक जाली. १९५६ वर्सा अनुसूचित जमातींच्या आयोगाचो ताका अध्यक्ष नेमलो. १९५९ वर्सा अहमदाबाद हांगासर भरिल्ल्या गुजराती साहित्य परिषदेच्या अधिवेशनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. १९६० वर्सा केंद्रीय सरकारान थापणूक केल्या हिंन्दी विश्वकोशाचो सदस्य म्हूण ताका वेंचून काडलो. १९६४ वर्सा ताका ‘पद्म्वविभूषण’ ही पदवी मेळ्ळी. १९६६ वर्सा ताच्या ‘जीवनव्यवस्था’ ह्या निबंधसंग्रहाक साहित्य अकादमीची ‘फेलोशिप’ दिवन ताचो भोवमान केला. एक व्हड विचारवंत आनी जायत्या भासांचो जांणकार म्हूण लोक ताका वळखतात.
- - कों. वि. सं. मं.
कालो:
कोंकणांतलो एक पूर्विल्लो लोकनाट्यप्रकार काल्याक
