गेल्लीं. इस्लाम आनी किरीस्तांव धर्म हांच्यामदलीं झुजां तेंगशेक पावलीं. किरीस्तांवांनी ‘क्रुझेडस्’ नांवाच्या फौजांची थापणूक करून धर्माखातीर झुजपाचे यत्न केले. १४८३ त कॉन्स्ट्न्टिनोपल शार मुसलमानांच्या हातांत गेलें. इतलो काळ हें शार किरीस्तांव धर्माचें उदेंतेवटेनचें केंद्र जावन आशिल्लें. उदेंतेवटेनच्या किरीस्तांवांनी रशियेंत आपलो वावर चालू करून मॉस्को हांगा वेगळो ऑर्थोडॉक्स पॅट्रिआर्क स्थापलो आनी धर्मप्रसाराचें काम चालू दवरलें.
रोमन साम्राज्य काबार जाल्या उपरांत युरोपांत सरंजामशाय (Feudalism) चें पर्व सुरू जालें. जर्मन राज्यांनी एकामेकांचेर घुरयो घालून ल्हान ल्हान राज्यांची थापणूक केली. ह्या काळांत पोप लिओ पयलो (४४०-४६१), गोलाशियस (४९२-४९६) आनी ग्रेगोर पयलो (५९०-६०४) हांणी त्या राज्यांनी किरीस्तांव धर्माचो प्रसार केलो. राजकारण आनी धर्म हांची ह्या काळांत एकामेकांभितर बरीच भरसण जाल्ली. फ्रांस आनी जर्मन ह्या राज्यांतलो बरोच वाठार इगर्जीचे मलकेचो आशिल्लो आनी ताका लागून पोप आनी राजा हांच्यामदल्या कोणाकडेन एकनिश्ट रावचें असो प्रस्न लोकांमदीं उप्रासलो.
सेंट फ्रांसिस (११८२-१२२६) सारक्या फुडार्यायक लागून इगर्जीची बरीच उदरगत जाली. पूण ताच्या उपरांत परिस्थिती इबाडली आनी इगर्जीभितर आनी किरीस्तांव धर्माभितर झगडीं सुरू जालीं. ह्या सगळ्याचो परिणाम जावन धर्मसुदारणेच्यो चळवळी सुरू जाल्यो.
प्रबोधनाचे (Renaissance) चळवळींतल्यान इगर्जीतल्या सुदारणेखातीर परिस्थिती फाव तशी केली. मार्टिन ल्युथर (१४८३-१५४६) हाणें धर्मसुदारणेविशींचीं मतां मुखार मांडूंक सुरवात केली. ह्या चळवळीक प्रस्थापित धर्मसत्तेकडल्यान बरोच विरोध जालो. हे चळवळीक प्रॉटेस्टंट अशें नांव मेळ्ळें. इतलेमजगतीं क्रिस्तोफर कोलंबस (१४९२) हाणें अमेरिकेंत आनी वास्को-द-गामा हाणें (१४९८) भारतावटेन किरीस्तांव धर्म पावयलो. मार्टीन ल्युथराचे जर्मनींतले चळवळी वांगडा जॉन कॅल्विन हाणें जिनिव्हा हांगा आनी आठवो हेन्री हाणें इंग्लंडांत प्रॉटेस्टंट इगर्जीची थापणूक केली. पोप तिसरो पॉल (१५३४-१५४९), तिसरो ज्यूलियस (१५५०-१५५५) आनी चवथो पायस (१५५६-१५६६) हांणी १५४५ ते १५६६ मेरेन ट्रेंट शारांत संवसारांतल्या बिशपांची बसका आपोवन कॅथलिक धर्माक एक नचो मार्ग सोदून काडपाची गरज उक्तायली. पूण अर्दो युरोप प्रॉटेस्टंट आनी अर्दो कॅथलिक अशे वांटे जाले. पाद्री आनी माद्रीच्यो संस्था निर्माण जावन कॅथलिक धर्मपंथाक घटाय हाडचे नदरेन वावर सुरू जालो.
अठराव्या शतमानांत इगर्जेचो कारभार संवसारांतल्या बर्यानचशा देशांनी वाडूंक लागिल्लो. व्हॅटिकन हांगा दुसरी विश्व बसका आपयली आनी पॉल सवो (१९६३-१९७८) हाणें ती १९६५ वर्सा सोंपयली.
भारतांत आनी आशियांत धर्मप्रसार: युरोपांत किरीस्तांव धर्म पुरायपणान प्रस्थापित जांवच्यापयलीं भारतांत संत थॉमस हाणें किरीस्तांव धर्म हाडलो. इ.स. ५२ वर्सा तो केरळ हांगा पावलो. इ.स. ७२ वर्सा ताका मायलोपूर (तामीळनाडू) हांगा मरण आयलें. सातवाहनांच्या साम्राज्यावेळार आनीक एक किरीस्तांव संत बाथोलोमेव हो कोंकण वाठारांत आयिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. दक्षिण भारतांत किरीस्तांव धर्म बर्यािच जाणांनी आपणायल्लो. पोर्तुजेग भारतांत येवचेपयलीं सिरीयन इहर्जेचे जाळवणदार हांगा आपले बिशप धाडटालो. १५०२ त वास्को-द-गामा जेन्ना भारतांत येवंक भायर सरिल्लो तेन्ना ताका सिरीयन इगर्जेच्या प्रतिनिधींनी क्रांगानोर हांगा १०,००० आनी क्विलॉन हांगा २५,००० किरीस्तांव आशिल्ल्याची म्हायती दिल्ली. कोचीनांतल्या किरीस्तांवांक बरीच पीडापीड भोगची पडटा अशीय ताका म्हायती दिल्ली. पोर्तुगेजांनी ह्या सगळ्या किरीस्तांवांक आपल्या आलाशिर्यानखाल घेवन तांकां आपल्यो चाली-रिती शिअक्यल्यो.
आयजमेरेन केरळांतल्या कॅथलिकांमदीं ह्या चालीरितीच्या परिणामांतल्यान उप्रशिल्ले तीन पंगड आसात, रोमन कॅथलिक (लॅटीन), सायरो मलबार आनी सायरो मलंकार तेभायर थंय जेकबायट, मारथॉमायट, उदेंतेची सितीयन ऑर्थोडॉक्स आनी प्रॉटेस्टंट अशेय ल्हान व्हड पंगड आसात.
१५१० त पोर्तुगेजांनी गोंयांत पावल दवरलें आनी १५४० सावन गोंयचेर बरोच शेक गाजोवन हिंदूचीं देवळां मोडूंक सुरवात केली. तिसवाडी, बारदेश आनी साश्टी वाठारांत किरीस्तांव धर्म रिगूंक लागलो. फ्रांसिस्कान, डॉमिनिकन आनी जेजुईत मिशनरींच्या यत्नांक लागून इगर्जीची चळवळ मूळ धरूंक लागली. १५४२ त सेंट फ्रांसिस झेवियर हाणें श्रीलंका, नायलापुर, बासेईन, मलाक्का, मोरो आनी इंडोनेशिया ह्या वाठारांनी कॅथलिक इगर्जीची थापणूक केली. १९५२ त चीनांत ताका मरण आयलें. आपल्या धा वर्सांच्या वावरांत ताणें किरीस्तांव धर्म व्हडा प्रमाणांत पातळायलो. जेजुईत रुदोल्फ आक्वाविया हाणें दिल्ली दिल्ली मेरेन वचून तेन्नाचो मुघल बाद्शाह अकबर हाका किरीस्तांव धर्माविशीं म्हायती दिली. रॉबर्ट दि निबीली आनी मातेव रिकी हांणी भारतीय आनी चिनी चालीरितीचो किरीस्तांव धर्मांत आस्पाव केलो. थॉमस स्टीफन ह्या जेजुईत पाद्रीन कोंकणी भाशेचें व्याकरण आनी मराठी भाशेंतल्यान क्रिस्त पुराण बरयलें.
१५३३ – ३४ वर्सा गोंयचे डायसिझ ची थापणूक जाली. तिच्याखाला मोझांबीक सावन जपान मेरेनचे सगळे देश आशिल्ले. डॉमिनीकन, फ्रांसिस्कन, जेजुईत, आगॉस्टिनियन, कार्मेलायट हांणी पोरन्या गोंयां येवन आपल्यो इगर्जो निर्माण केल्यो. गोंयां सावन तांणी उदेतेवटेन किरिस्तांव धर्मप्रसाराक आरंभ केलो. जेजुइतांनी सेंट पॉल विद्यालयाची थापणूक केली.
१५५५ वर्सा पोर्तुगेज सरकारान जेजुइत, फ्रांसिस्कन आनी डॉमिनिकन हांचेमदीं धर्मप्रसाराचो वावर वांटून दिलो. फ्रांसिस्कन बारदेसांत, जेजुइत साश्टींत आनी तिसवाडीच्या १५ गांवांनी आनी उरिल्ल्या १५ गांवांनी डॉमिनिकन वावर करूंक लागले. गोंयांत बर्याशच गांवांनी इगर्जो बांदल्यो. सतराव्या शतमानांत पोर्तुगेजांची शक्त उणी जाल्ल्यान श्रीलंका आनी हेर वाठारांनी कॅथलिक इगर्जीच्या सुवातींचेर प्रॉटेस्टंट इगर्जो उब्यो जाल्यो.
कॅथलिक इगर्ज: कॅथलिक इगर्ज हें किरिस्तांवांचें एक धर्मपीठ. हें धर्मपीठ जेजू क्रिस्ताच्या कळासावन करता आनी रोमच्या पोप सायबाक आपलो मुखेल मानता. हें धर्मपीठ संवसारांत जंय जंय रोमच्या कॅथलिक लोक आसात, थंय आसा. जेजूच्या शिश्यांनी ताची शिकवण संवसारभर पातळायली आनी ताका लागून इगर्जय सगळेकडेन पावली. कॅथलिक हें उतर पयलीं सगळ्याच प्रकारच्या इगर्जींक वापरताले. उपरांत रोमन इगर्जीन हें पद फकत आपल्याच इगर्जीक लागू केलें. ही गजाल कांय इगर्जींनी मान्य केली, जाल्यार कांय जाणांनी न्हयकारली. अँग्लीकन आजून स्वताक अँग्लो-कॅथलिक म्हण्टात.
रोमन कॅथलिक इगर्ज सद्या किरिस्तांव धर्मांतली सगळ्यांत व्हड संस्था जावन आसा. तिका पध्द्तशीर मांडवळ आनी बांदवळ आसा. संवसारांत इगर्जीच्या वावराखाल जे प्रांत आसतात, तांकां ‘डायसिस’ म्हण्टात. डायसिसचो मुखेल बिशप आसता. कांय प्रांत आर्कडायसिस वा म्हाप्रांताखाल आसतात. तांचो मुखेल आसता आर्चीबिशप. पयलीं गोंय म्हाप्रांताचे आर्किडायसिसखाला भारत आनी चीन देश आशिल्ले.
भारतांत रोमन कॅथलिक इगर्ज गोंय, केरळ, महाराष्ट्र, बिहार, कर्नाटक आनी तामिळनाडू हांगा चड प्रमाणांत आसा. ह्यो इगर्जो त्या त्या वाठारांत किरिस्तांवांमदीं वावर करतात.
धर्मसिध्दांत आनी संस्कार: देव मनशाचें रूप घेवन धर्तरेचेर स्वता मनीस जावन आयलो हो इगर्जीचो सगळ्यांत म्हत्वाचो धर्मसिध्दांत आसा. दरेक मनीस हो पापावटेन झुकता. आदमान केल्ल्या पयल्या पापासावन सगळी मनीसजात पापाचें परंपरेंतली आसा. पश्चात्ताप
