कथा मेळटा: धर्तरेचेर बुडटी आयली तेन्ना ब्रह्मदेवान मातयेंत अमृत भरसून एक घट तयार केलो. त्या घटांत धर्तरेवयलीं सगळीं बिजां घालून तो मेरू पर्वताचेर उंचेले सुवातेर दवरलो. उपरांत जेन्ना सप्तदर्या खवळ्ळो तेन्ना सगळें जग बुडलें. हे बुडटेंत मेरू पर्वत बुडलोच पूण ताजेवेलो तो बीजघट व्हांवत, व्हांवत ह्या क्षेत्रांत आयलो. शंकरान भिल्लाचो वेश घेवन आपल्या बाणान तो घट फोडलो. तेन्ना तातूंतल्यान अमृत व्हांवून थंय एक तळें तयार जालें. हे घडणुकेच्या उगडासाखातीर शिवान आपल्या हातान हांगा लिंगांची थापणूक करून ताका ‘कुभेश्वर’ अशें नांव दिलें.
सातव्या शेंकड्यांत हें नगर चोळ राजाचें राजपाटण आशिल्लें. फुडें इतिहास काळांत कितल्योश्योच राजवटी बदलून १७९९ त हें नगर मराठ्यांकडल्यान इंग्रजांकडेन आयलें. ह्या क्षेत्रांत शंकराचीं बारा, विष्णुचीं चार आनी ब्रह्मदेवाचें एक अशीं देवळां आसात. तातूंत कुंभेश्वर, नागेश्वर आनी शांरगपाणी हीं देवळां पळोवपासारखी आसात. हांगाचें नामनेचें शारंगपाणीचें देवूळ रथा आकृतीचें आसा. ताचें गोपूर १४८ फूट ऊंच आसा आनी ताका बारा माळयो आसात.
णव्या शेंकड्यांत आद्य शंकराचार्यान हांगा काशी मठाची थापणूक केल्ली. थंयच सद्या कामकोटी शंकराचार्याचें पीठ आसा आनी तातूंत हातबरपांच्या संस्कृत ग्रंथाचो व्हड संग्रह आसा. पूर्विल्ल्या काळांत कुंभकोणम्, दक्षिणेंतल्या ब्रम्हाणी संस्कृतायेचें व्हड केंद्र आशिल्लें.
कुंभकोणम् क्षेत्रांत ‘महामघम्’ नांवांचें व्हड तळें आसा. ह्या तळ्यांत दर बारा वर्सांनी गंगा, सरस्वती, यमूना, नर्मदा, गोदावरी, कावेरी, महानदी, पयोष्णी आनी शरयू ह्या णव न्हंयांचे उदक येता असो समज आसा आनी देखूनच हांगा प्रयागा सारको कुंभमेळ भरता. दक्षिण भारतांत भरपी कुंभमेळ ह्याच क्षेत्रांत आशिल्ल्यान ते नदरेन प्रयागाउपरांत कुंभकोणमाक म्हत्व दितात.
कुंभकोणम् शारांत भांगराच्यो, चांदीच्यो वस्ती, तांबे, पितूळ आनी शिशें हांची कारागीरी, जरीकाम, संगीतवाद्यां, सुती आनी रस्मी कपडे, मातयेचीं आयदनां, नीळ आनी साकर अशे तरेकवार उद्येगधंदे हांगा चलतात. हांगा केळीं, तुतीच्यो बागो आनी पानांचे मळे आसात. कुंभकोणम् शारांतल्या पानांक दक्षिण भारतांत खूब मागणी आसा. शिक्षणीक केंद्र म्हणूनय कुंभकोणम् शाराची नामना आसा.
- - कों. वि. सं. मं.
कुंभमेळ :
‘कुंभपर्व’ नांवाच्या पुण्यकारक ग्रहयोगाच्या निमतान दर बारा वर्सांनी प्रयाग, हरद्वार, नासिक आनीक उज्जयिनी ह्या चार तीर्थक्षेत्रांनी हिंदू भाविकांचो मेळ भरता, ताका कुंभमेळ म्हण्टात. ह्या कुंभपर्वाविशीं अशी पौराणिक आख्यायिका आसा.
समुद्रमंथनाच्या वेळार अमृतकुंभ हातांत घेवन धन्वंतरी वयर आयलो, तेन्ना दैत्यांक अमृत मेळचें न्हय म्हूण देवांनी इंद्राचो पूत जयंत हाचेवरवीं अमृतकुंभ फारायलो. तेन्ना दैव-दैत्यांचें झूज जालें. ह्या बोवाळांत बारा जाग्यांनी अमृतकुंभ सकयल पडलो. तातूंतलीं वयर सांगिल्लीं चार स्थानां भुंयलोकांत जाल्यार उरिल्लीं स्थानां हेर लोकांत आसा.
दरेका तीर्थक्षेत्रांत वेगवेगळे तरेन कुंभयोग घडटा, तो असो:
१. प्रयाग – अमाशे दिसा मकर राशींत चंद्र, सूर्य आनी वृषभ राशींत गुरू आसतना.
२. हरद्वार – गुरू कुंभ राशींत आनी सूर्य मेष राशींत.
३. नासिक - गुरू सिंह राशींत आनी चंद्र, सूर्य कर्क राशींत आसतात.
४. उज्जयिनी – सूर्य, तुळ आनी गुरू वृश्चिक राशींत आसता.
प्रयागांतल्या कुंभपर्वांत मकर-संक्रांत, अमास आनी वसंतपंचम हीं तीन उपपर्वां आसात. तातूंतलें अमास हें मुखेल पर्व आसून ‘पूर्णकुंभ’ अशें म्हण्टात. गुरूक राशिचक्र भोगपाक बारा वर्सां लागतात, देखून दर बारा वर्सांनी कुंभपर्वाच्या वेळार प्रयाग तीर्थांत न्हायत जाल्यार एक हजार अश्वमेध, शंभर वाजपेय आनी पृथ्वीभोंवतणी एक लाख प्रदक्षणा घाल्ल्याचें पुण्य मेळटा असो समज आसा. देखून, लाखांनी भाविक लोक तशेंच शेंकड्यांनी मठाधिपती, साधुसंत आपापले घोडे, उंट, हत्ती ह्या सरंजामासयत थंय जमतात. जेन्ना साधुसंतांची व्हडली मिरवणूक वता तेन्ना थंयचें पूराय वातावरण दुमदुमून वता.
- - कों. वि. सं. मं.
कुकड:
(कोंबो, कोंबी वा कोंबये पील).
वंश-गॅलस, घराणें – फासिआनिए (Phasianiae) पाळीव कुकडां वा घरकोंबी हांकां ‘गॅलस डॉमेस्टीकस’ म्ह्ण्टात. सद्या अस्तित्वांत आशिल्ल्या सगळ्या कुंकडांचे वंशज (गॅलस) मध्य, उदेंत आनी उत्तर भारत तशेंच हिमालयाचो देवतेंवयलो वाठार, आसाम, ब्रह्मदेश, श्रीलंका, जावा आनी सुमात्रा ह्या वाठारांनी आदल्या काळांत रानटी अवस्थेंत आशिल्ल्या कुकडांचे वंशज आसूंक जाय अशें मानतात. सुर्वेच्या तांबड्या आनी रूपेरी कुकडांपसून हालीं भारतांत खूब जाती सोदून काडल्यात. कुकडां मजगतीं घरकोंबी, बदकां, गीज, हरकी आनी गिनी कुकड हांचो आस्पाव जाता. हातूंत घरकोंबयेक भारतांत चड म्हत्व आसा.
क्रिस्ताआदीं २००० वर्सां पयलींसावन मनीस कुकडां पोसतालो. पोशिल्ले कोंबडेच्या पूर्वजाचो उगम आग्नेय आशियेंत जालो अशें समजतात. फुडें ताच्या पोसपाच्या इतिहासांत ताचो आकार, रंग, तांतयां घालपाची शक्त आनी जातीची खात्री करचेखातीर खुबशा प्रमाणांत संकर करप जालें. बाकीच्या सवंण्यांसारकी तांकां चोंच, पाखां आनी पांयांक खूर आसतात. तांचे तकलेर शेंकरें आसता.
वर्गीकरण: कुकडांच्यो शंबरांपरस चड जाती अस्तित्वांत आसात. मूळ थळ वा वाठार, रूप, रंग, आकार, वजन हांच्या आदाराचेर सादारणपणान तांचे जें वर्गीकरण केलां तें फुडलेतरेन आसा.
भुयमध्य दर्या वाठारांतल्यो जाती : हे जातींतलीं कुकडां वजनान हलकीं आनी शिटूक, नाजूक पूण सभावान भित्रीं आसतात आनी तांतयां बेगीन घालतात. हेर जातीं परस कमी खावड खावन चड तांतयां दिवप हें तांचे खाशेलेपण आसा. देखीक – लेहहॉन, मिनॉर्क, आंकॉना. लेगहॉर्न जातीच्या हेर कुकडांची चोंच, पांय आनी कात हळडुवी आसता. हे जातीच्या कुकडांचो हेर जातीच्या कुकडांवांगडा संकर घडोवन हाडून कांय उपजातींचीय पैदास केल्या. तांचे पांय, चोंच, रंगान काळी आसता. तांचें शेंकरें तांबडे आनी कानाची पाळी धवी आसता. उश्ण हवामानांत ही जात बरी तिगूंक शकता.
आशियांतल्यो जाती: हीं कुंकडां चड वजनाचीं आनी मांसाखातीर उपेगी पडपी आसतात. हांच्या तातयांचो कोर तांबसो विटकरो आसता. हीं कुकडां उसरां तांतयां घालतात आनी तांकां भरपूर खावड लागता. तांच्या पांयांक भरपूर पाखां आसतात. देखीक – ब्रह्मा, कोचीन, लॅगशॅन.
अमेरिकन जाती: हे जातीचीं कुकडां तांतयां तशेंच मांसाखातीर उपेगी पडटात, हातूंतलो प्लिमथ रॉक, वायनडॉट्स, र्होिड आयलंड रेड
