येथें येथें येथें येथें बस रे मोरा
मामा ना घरा ताका कोण घाली चारा
चारा खा पाणी पी भूर रे मोरा s s
भुरग्यांक भेश्टावपाखातीरूय कांय गीतां आसातः
घुगी गे घुगी आंबाड्यार उबी
रडटल्या भुरग्याक व्हरतली.
भुरग्यांक काणयो सांगतात तातूंतूय गीतां गुंतलेलीं आसातात. एके काणयेंत भाव भायर गेल्ले आसतना तांच्यो बायलो आपले नणंदेक दोरयेन बांदून,तिका जिवानशीं मारून मातयेंत पुरतात.थंय एक झाड किल्लता.भाव येतकच तें झाड पद म्हण्टाः
बांदिल्लीं बांदपा तटतट्टात
सुरयेचे घाये जळजळटात
भुरगें थरथरत चलतना हें गीत म्हण्टातः
जंदळी गे बाये जंदळी
माथ्यार धंयाची कदुली
जंदळीच्या बाये भारान
कणसां गेलीं मोडून
पांयांची हालचाल करपाखातीर रचिल्लें हें एक गीत
एक पांय नाचय रे मुरारी
वाजुंदी घागरी
एक पांय नाचय रे हरी हरी
खेळ तुजो नाना परी
एक पांय नाचय रे वामना
अपुर्बायेच्या मोहना
एक पांय नाचय रे मुकुंदा
झांजरांच्या छंदा
कोंकणी जायतीं खेळांगीतां आसात. भुरगीं लिपतात. तेन्ना तांकां सोदून काडटात, ताका आपालिपा म्हण्टात.
आपालिपाचें हें गीतः
आपालिपा साय लिपा
सायचो गोंडो जिखून धर
कानांत कितें? मुदी
चल घोवाचे/बायलेचे सोदी
तशींच पावसाचेरूय कांय गीतां आसातः
पावस पडे पावस पडे भिमा रे
तामडेचीं फटकुरां तुमी शिंवा रे
पावस पडे पावस पडे भिमा गो
तामडेचीं फटकुरां तुमी शिंवा गो
पावस पावस घोगेता
सगलीं कुपां हुमेता
कोंकणी कथाः पोर्तुगेज गोंयांत येवचेपयलीं महाभारत- रामायणांतल्यो कथा, कृष्णदास शामा हाणें बरयल्ल्यो, पूण पोर्तुगेज मिशनऱ्यांनी तांचें रोमी लिप्यांतर केल्लें अशें उल्लेख मेळटात. ताचे उपरांत १८८९ त, जुजे ब्रुन द सोउझ हाच्या रोमी लिपींतल्या ‘उदेंतेचें साळीक’ आनी ताचे उपरांत हेर रोमी नेमाळ्यांनी कांय कथा आयिल्ल्यो मेळटात. पूण त्यो पुस्तकरुपान केन्नाच उजवाडाक आयल्यो नात.
कोंकणी कथेचें मूळ कोंकणी काणयांत सोदचें पडटलें. ‘कुंडेकुस्कुर’, ‘लुडबी व्हंकल’, ‘पाडेबांयत गांवकार’ ह्या काणयांक आर्विल्ल्या कथांचो बेस बरो रुपकार दिवं येता. वि. स. सुखठणकार आनी लक्ष्मणराव सरदेसाय हांणी अश्यो जायत्यो कथा आपल्या उतरांनी सांगल्यात. तशेंच लुसियो रुद्रीगिश आनी जॉर्ज आताईद लोबो हांणी त्यो इंग्लिशींत पर्थून सांगल्यात.
पूण आर्विल्ले कोंकणी कथेची सुरवात शणै गोंयबाबासावन जाली, अशें म्हणूं येता. ‘म्हजी बा खैं गेली’ ही ताची पयली कथा. ही ‘नवें गोंय’ ह्या तीम्हयन्यांळ्यांत पयलीं उजवाडाक आयली, मागीर ती ‘गोमंतोपनिषत्’ ह्या कथांझेल्याच्या पयल्या खंडांत उजवाडाक आयली. ‘उपनिषद्’ म्हळ्यार काणयांच्या रुपान केल्लो उपदेश. गोंयचे फाटभूंयेर बरयल्ल्यो ह्यो काणयो ‘म्हजी बा खें गेली’, ‘बाबुमामालो पणस’ , ‘वासशणैली पोपाय’, ‘पितुबाबालो तांब्यापटो’ ह्या काणयांनी कोंकणी भाशेची सोबीतकाय आनी कोंकणी उतरांची गिरेस्तकाय दिसून येता.१९३५ वर्सा मुंबय उजवाडाक आयिल्ल्या ‘ओंवळां’ नांवाच्या झेल्यांत मंगळूर वाठारांतल्या १४ बरोवप्यांच्यो काणयो आसात. ह्या चडश्या कथांनी मूळ गांवची खोड होल्मता. तातूंतल्यो कांय म्हत्वाच्यो कथा ह्यो ‘लोणच्या बुयांव’, ‘गरिबालो संवसार’, ‘कुमुदाली वयनी’ आनी ‘जुंवळ्यो भयणी’.
मागीर जायत्या नेमाळ्यांनी कथा उजवाडाक आयल्यो. ‘साद’ (१९५२): संपादक- मनोहरराय सरदेसाय आनी मागीर श्रीपाद देसाय आनी फादर एच्. ओ. माश्कारेन्हास; ‘मीर्ग’ : संपादक- रवींद्र केळेकार; ‘साळीक’: संपादक- कृष्णा करवार, शंकर भांडारी, श्रीपाद नगर्शेकार; ‘विद्दा’ : संपादक- उदय भेंब्रो. ह्या नेमाळ्यांतल्यान आचार्य रामचंद्र शंकर नायक, लक्ष्मण सरदेसाय, कृष्णा करवार, शंकर भांडाऱी हांच्यो कथा आयल्यात.१९५५ वर्सा चंद्रकांत केणी हाणें ‘भूंयचाफीं’ हो कोंकणी कथांचो प्रतिनीधीक कथांझेलो उजवाडाक हाडलो. हातूंत गुरूनाथ केळेकार, कायतान मेंदीश हांच्यो नवे धर्तीच्यो बऱ्यो कथा होल्मतात. लक्ष्मणराव सरदेसाय हाणें बरयल्ल्यो कोंकणी कथा वेगवेगळ्या नेमाळ्यांनी शिंपडून आसात. ताच्यो उतार वयांत बरयल्ल्यो कथा चडश्यो आत्मचरित्रात्मक आसात.
ह्या चडश्या कथांक निबंदाचें रूप आयलां आनी त्यो ‘खबरी, कांय वर्माच्यो कांय कर्माच्यो’ (१९८०, साहित्य अकादमी पुरस्कार- १९८२) ह्या झेल्यांत आस्पावतात. तातूंतल्यो कांय कथा अश्यो: ‘म्हजे दोळे’, ‘दोळ्यांचे ओपरेसांव’, ‘केळ्यांघड’, ‘मास्तर’, ‘तृप्त हांव फकीर’.
चंद्रकांत केणी हाणें कथेचें आपलेंच अशें खाशेलें तंत्र आपणायलां. ताच्यो चडश्यो कथा मोटव्यो, पूण सुटसुटीत आनी साद्दा सोंप्या उतरांनी बरयल्ल्यो. चंद्रकांत केणी हाचे हे कथांझेले- ‘धर्तरी अजून जियेताली’(१९६४), ‘आषाढ पांवळी’(१९७३), ‘अळमी’(१९७५), ‘व्हंकल पावणी’ (१९८५, साहित्य अकादमी पुरस्कार- १९८८).दामोदर मावजो हाणें तीन कथांझेले उजवाडाक हाडल्यात: ‘गांथन’(१९७१), ‘जागरणां ’(१९७५) आनी ‘रुमडा फूल’(१९८९). आपणें पळेल्लें आनी अणभवल्लें सामान्य मनशाचें जिवित तो कुशळतायेन चितरायता . ताच्यो कांय नांवाजिल्ल्यो कथा अश्यो- ‘मर्ण येना म्हूण’, ‘सदानंद’, ‘ अशोक’, ‘जीण अशीच सोंपचेली’, ‘तेरेजालो घोव’.
पुंडलीक नायकाचे कथेचीं मुळां गोंयचें भुंयेंत खोल रुतल्यांत. ताची भास तशेंच ताच्या कथांचो विशय गांवगिरो. ‘पिशांतर’ (१९७७), ‘मुठय’(१९७७), ‘अर्दुक’(१९८९) हे ताचे कथांझेले. ताच्या कथांतल्यान गोंयच्या गांवांचें आनी गांवांतल्या लोकांच्या जिविताचें जितें जिवें चित्र उबें रावता. ‘कासय’, ‘पारज’, ‘वळ’ ह्यो ताच्यो कांय गाजिल्ल्यो कथा.
रोमी लिपींतल्या साहित्याक फेलिक्स कार्दोज हाणें नवी देख दिली. पोर्तुगेज उतरांनी भरसून आनी भश्टून गेल्ली कोंकणी, ताणें निवळ नितळ करून आनी लिपीचें शुध्दीकरण करून, तिका प्रमाणरुप दिवपाक कथेच्या मळार मोलादीक वावर केलो. ताचे कथांझेले हे- ‘निमणी इत्सा’ आनी ‘तुफान’.
